ABSTRACT

THE AESTHETICS PROBLEMS AND SOPHIA PERENNIS IN ISLAM

There exists nothing greater for man than the weight of beauty, upon which he is very cautious and under no circumstance could one reason his passionate experience, nor does he have to give account for the value which is tirelessly imposed to him. This beauty in counter is also the substance of the aesthetics and philosophy of arts.

Muslims find difficulty defining art in its absolute shape, which ought to be in accordance with the norms of the absoluteness and authenticity of religion in the Islamic path, which in certain occasions shall result confronting local and historical orto-practices in various periods of time of Islamic history. As a result we shall come across a major complex issue in regards to defining a digression, which exists among the living active experienced Islam and the Islam present in the pages of literature throughout its centuries. This frame of mind shall bring forth before the reader and the general public two domains of people which are radically against one another in regards to the understanding and comprehending art and aesthetics, yet simultaneously both are identical in the context of theoretical construct of Islamic art and aesthetics, as well as its disposition in Islamic tradition. One domain are chronically of tfahe thought that one should not undertake matters which lack the applicative dimension, thus it is more than enough to comment on the sources of references partially and in predilection. Whereas the other domain shall discuss the cosmopolite viewpoint of the manifestation of the beauty of art and philosophy and its precondition and imperativeness in the Muslim tradition, without undertaking certain analyses and righteous representations of this discourse.

I shall not vastly rest on this matter, more specifically on the difficulties which aesthetics confronts in general, instead I shall strive to bring forth the issues which Islamic aesthetics and the philosophy of art faces, with special emphasize on metaphysics and the transcendental.          

ABSTRAKT

Nuk ekziston asgjë në faqen e dheut të cilën njeriu e vlerëson më shumë se të bukurën, për të cilën është tejet i kujdesshëm dhe assesi nuk mund të jep arsye për atë përjetim , as edhe që duhet të jep llogari për atë vlerë e cila në mënyrë të parezistueshme i imponohet. Kjo e bukur njëkohësisht është edhe lënda e estetikës dhe filozofisë së artit.

Ne si myslimanë kemi vështirësi me përkufizimin e artit realqë duhet të jetë në përpurthshmëri me normat e drejta të fesë absolute dhe autentike të  rrugës Islame, si rrjedhojë ai në raste të caktuara do të paraqitet e kundërshtuar nga  ortopraktikat lokale dhe historike, në periudha të ndryshme të historisë Islame. si pasojë,  do të përballemime një problem goxha të komplikuar në raport me përkufizimin e një digresioni,  midis Islamit të gjallë që jetohet dhe Islamit të përfaqësuar në letërsinë përgjatë shumë shekujve. Ky mendim, para nesh do të shpalos dy grupe njerëzish të cilët radikalisht janë kundër njëri tjetrit në raport me kuptimin dhe përjetimin e artit, dhe estetetikës por të cilët njëkohësisht janë identik në kontekst të strukturimit të teorisë së artit dhe estetikës Islame sidhe  të dispozitave të saja në traditën Islame. Përderisa një grup është i mendimit që nuk është e nevojshme të merremi me tematika të cilat nuk e ngërthejnë përmasën zbatuese duke analizuar dhe komentuar pjesërisht dhe me njëanshmëri tekstet burimore të Islamit, të tjerët do të flasin mbi pikëpamjen kozmopolite të manifestimit së të bukurës së artit dhe filozofisë dhe për pajtetërshmërinë e saj në traditën myslimane, pa bërë analiza të thella dhe pa e përfaqësuar drejtë këtë diskurs.

Unë në këtë tekstnuk do të ndalem shumë mbi këtë analizë, më konkretisht mbi vështirësitë me të cilat  ballafaqohet estetika në përgjithsi, mirëpo do të përpiqem të  shtjelloj problemet e estetikës islame dhe filozofinë e artit me theks të posaçëm në metafizikën, transcendentalen dhe urtinë perenniale.

Njgyrosje e All-llahut,

e kush ngjyros  më mirë se All-llahu?

Ne vetëm atë e adhurojmë

(Bekare, 2:138)

Fjalorët e filozofisë dhe estetikës na e tërheqin kujdesin në lidhje me një përmasë specifike të metafizikës dhe urtisë perenniale në kontekst të përfaqësimit të bukurisë së madhërishme. Metafizika dhe transendentalja në vete janë lëmi absolute dhe i takojnë përmasës tej të së dukshmes, siç në matematikë, janë   numrat e pafund, apo në dinamikë, energjia që nuk mund të frenohet. Për më shumë, këto dy terme në konstelacion  estetikjanë të përfaqësuara si të paperceptueshmer, domethënë si sfond tejshqisor i çdo  materieje. Ajo nuk mund  të perceptohet me shqisa, mirëpo fuqia e sajreflektohet si  bukuridhe madhështi në të gjitha  objektet të cilat ne i cilësojmë si të bukura apo madhështore. [1]

Në faqen e dheut nuk ekziston asgjë që njeriu e vlerëson më shumë se të bukurën, për të cilën është tejet i kujdesshëm dhe assesinuk mund të jep arsye për atë përjetim, dhe as edhetë jep llogari për atë vlerë e cila në mënyrë të parezistueshme i imponohet. Për pasojë,  gjërat dhe fenomenet e bukura e tilla jo vetëm që janë të pakrahasueshme midis vetes në kontekst të papërsëritjes së tyre , por edhe  nuk mund të krahasohenme asgjë tjetër.

Pikërisht për këtë,  ekzistojnë vështirësi, dilema dhe brenga që mund të hasen, sidomos sot, në përpjekjen për të folur dhe shkruar mbi estetikën. Nga njëra anë kemi njerëzit që diksutojnë se a ka nevojë të merremi me çështjet estetike në një periudhë kur preokupimet e njerëzve janë të orientuara nëa të që është duke ndodhur sot dhe në çështjet që kanë të bëjnë me ardhmërinë tone? Ndërsa nga ana tjetër kemi një gamë të madhe të mendimeve dhe rrymave të cilat kanë ndikuar në sfondin estetiktë të gjitha dukurive shoqërore në histori. Këto dy vështirësi janë të përgjithshme për tërë njerëzimin, ndërsa ne myslimanët I shtojmë edhe disa dilema në lidhje me analizën estetike të qenies. Ne si myslimanë kemi vështirësi me përkufizimin e artit real që duhet të jetë në përpurthshmëri me normat e drejta të fesë absolute dhe autentike të  rrugës Islame, si rrjedhojë ai në raste të caktuara do të paraqitet e kundërshtuar nga  ortopraktikat lokale dhe historike, në periudha të ndryshme të historisë Islame. si pasojë,  do të përballemi me një problem goxha të komplikuar në raport me përkufizimin e një digresioni,  midis Islamit të gjallë që jetohet dhe Islamit të përfaqësuar në letërsinë përgjatë shumë shekujve. Ky mendim, para nesh do të shpalos dy grupe njerëzish të cilët radikalisht janë kundër njëri tjetrit në raport me kuptimin dhe përjetimin e artit, dhe estetetikës por të cilët njëkohësisht janë identik në kontekst të strukturimit të teorisë së artit dhe estetikës Islame si dhe  të dispozitave të saja në traditën Islame. Përderisa një grup është i mendimit që nuk është e nevojshme të merremi me tematika të cilat nuk e ngërthejnë përmasën zbatuese duke analizuar dhe komentuar pjesërisht dhe me njëanshmëri tekstet burimore të Islamit, të tjerët do të flasin mbi pikëpamjen kozmopolite të manifestimit së të bukurës së artit dhe filozofisë dhe për pajtetërshmërinë e saj në traditën myslimane, pa bërë analiza të thella dhe pa e përfaqësuar drejtë këtë diskurs.

Unë  nuk do të ndalem shumë mbi këtë analizë, më konkretisht mbi vështirësitë me të cilat  ballafaqohet estetika në përgjithsi, mirëpo do të përpiqem të  shtjelloj problemet e estetikës islame dhe filozofinë e artit me theks të posaçëm në metafizikën, transcendentalen dhe urtinë perenniale.

Detyra kyçe e estetikës islame dhe  filozofisë së artit  islam është të veprojë si agregat I veçantë I dijes, i cili së pari do të hedh dritë në hapësirat ku kanë  jetuar dhe vepruar myslimanët, në të gjitha aspektet jetësore dhe më pas edhe në tërë  hapësirën njerëzore. Tek të parët me qëllim që të bëhen  analiza  mbi veprimtarinë artistike dhe estetike, ndërsa tek të dytët për shkak të ndikimit dhe kontinuitetit tëë trashigimisë njerëzore në tërësi. Vetëm atëherë kur të vendoset lidhja adekuate  mes të kaluarën me qëllim që ajo të integrohet dhe të bëhet pjesë e së tashmes, mundemi që realisht të konceptojmë materialin e pashtershëm estetik islam, si trashëgimi e urtisë perennieale, në kuadër të mendimit tone bashkëkohor.

Secili art dhe botëkuptim estetik e cila e ngërthen prefiksin fetar, përfshirë këtu  edhe  Islami, krahas përmasës  materiale dhe objektive, në vete ka edhe një hapësirë të paskajshme të subjektivitetit, jomateriales dhe shpirtërores. Prandaj,  çdo analizë e letërsisë, arkitekturës, minijaturës, muzikës nga spektri i estetikës islame duhet ta ketë parasysh edhe simbolikën, metaforën, aluzuonin, që në një trajtë të caktuar është në sfond të lëndës që analizohet.Me këtë, lënda që hulumtohet e  përfitonpërmasën e të madhërishmes, thënë ndryshe,shndërrohet në të bukur metafizike dhe transcedentale.

E bukura metafizika dhe transcendentale është  shumëdimensionale. Ajo është e ndërlidhur me estetikën por edhe me etikën, si rrjedhojë ka përmasa mbarëfilozofike dhe mbarëpsikologjike. Ajo mund të interpretohet nga pozita retorike dhe politike; por edhe nga ajo gjuhësore dhe sociologjike.

Përmasa estetike e metafizikës dhe transcedentales është përmasa dhe pozicionimi më pak i diskutuar në kuadër të trashëgimisë intelektuale Islame.  E madhërishmeja ka kaluar nëpër disa etapa të analizës filozofike dhe estetike, por më e rëndësishme është ajo e para, që është e vatërzuar në krijimin hyjnbor.[2] Kur  në këtë kontekst përmendet arti islam, atëherë  nënkuptohet një hapësirë e gjerë që zgjatet prej muzikës deri në arkitekturën, prej dizajnit të dyerve deri më kopertinat  e librave dhe kështu me rradhë. Mënyra më e mirë për të vlerësuar këtë hapësirë të gjerë, është të fillohet prej lëndëve ekzistuese dhe të orientohemi drejt sfondit metafizik të tyre, gjithsesi duke marrë parasysh edhe dokumentet e shkruara gjatë historisë dhe të shpërndara nëpër bibliotekat e ndryshme të botës.

Problemi i artit dhe estetikës tek myslimanët…

Myslimanët janë trashëgimtarë të një qytetërimitë madh, i cili në vete e ka sintetizuar kulturën dhe artin e popujve të lashtë të cilët më vonë u bënë myslimanë, siç ishin arabët, persianët, egjiptasit, hindusët, turqit e të tjerë. Si rrjedhojë, është ndërtuar një art i cili i ngërthen karakteristikat e të gjitha kulturavedhe arteve të sipërpërmendura, por që njëkohësisht është kanalizuar me zbulesën dhe traditën konstituive të Pejgamberit a.s.. Ky art dhe estetikë, për shkak të zgjatjes horizontale në botë ka qenë në kontakt dhe ka ndikuar në mbarë trashëgiminë njerëzore, si rrjedhojë ka ndikuar edhe në kulturën dhe qytetërimin e sodit.. Mirëpo, problemi më i theksuar qëndron në atë që ajo është më pak e njohur dhe më pak e hulumtuar nga ana e vetë myslimanëve.

Njëra nga thëniet më të shpeshta që përdoret dhe haset tek myslimanët ështëajo “t’i kthehemi vetes”. Në rregull, mirëpo së pari  duhet ta dijmë se kush jemi ne në fakt?Kjo është një pyetje thelbësore dhe e rëndësishme të cilës duhet urgjentisht t’i përgjigjemi. T’i kthehemi vetesdo të thotët’i kthehemi kulturës tonë. Do të thotë që e kemi patjetër t’a hulumtojmë kulturën, lëndët dhe idetë e artit dhe estetikës tonë  me metodat moderne. Kjo nuk do të thotë që tërë artin dhe estetikën duhet t’a perceptojmë si teori e cila zgjatet nga rrënjët e saja nëfilozofinë antike dhe deri në rrymat artistike dhe estetike të bashkëkohësisë, por ajo të shërbejë si një libër i hapur i cili do të veprojë si shtytje për analizë të drejtë të individit mysliman në të kaluarën dhe sot.

Problemi i dytë, gjithashtu  me rëndësi, i  artit dhe estetikës tek myslimanët ështëfakti se me to më së paku merren ata që janë besimtarë. Është e saktë që sot detyrat  më të vrazhda dhe më të pahijshme i janë ngarkuar artit. Mirëpo,  unë mendoj që për të gjithë ne është shumë e qartë, që roli i artit dhe estetikës është krejtësisht i kundërt. Arti dhe estetika  duhet të jenë në përputhshmëri me metafizikën konstruktive të  njeriut.

Ajeti i cili përmendet në fillim të këtij shkrimi, ku Allahu xh.sh thotë:“Njgyrosje e All-llahut, e kush ngjyros më mirë se All-llahu? Ne vetëm atë e adhurojmë”(Bekare, 2:138) flet për shënimin  estetik të njefriut nga ana e Allahut xh.sh. dhe krijimit të tij në formën më të mirë dhe më të bukur në kontekst të pozicionit të vet në këtë botë. E bukura si temë thelbësore e estetikës, në të konceptinIslam të artit dhe estetikës,  nuk do të thotë vetëm  e bukur objektive dhe subjektive, siç është në diskurset perëndimore, por këtu bëhet fjalë  për bukurinë absolute dhe imanencën  e saj  që manifestohetnë gjithësi.

Për artistin mysliman  trëndafili nuk është i bukur në vetvete, as nuk është përvoja e qeniessonë në të (einfuhlung), por aie përfaqëson  manifestimin e   atributit hyjnor,  të bukurës/Xhemal. E shëmtuara si antonim i së bukurës, që si term dhe koncept ekziston në estetikën perëndimore nuk është lënëd studjimi  për estetikën islame, ngase kjo e fundit është relative dhe nuk vërehet dot kur përballemi me bzukurinë absolute.

Detyra e artistit është ta zë të bukurën në  burimin e saj, thënë ndryshe,  të gryejë atë që ngërthehet në platformën e lëndës së manifestuar. Arti në të gjitha veprat  e artit Islam përfaqësohet pa individin, dhe si i tillë shndërrohet në  një lojë metafizike.

Artisti, tashmë, nuk ështëkrijues i  veprës artistike, ai është vetëm një gjetës. Si pasojë, lënda që e  manifeston Atë, si shembulli i drurit, përqafëson vetëm një shenjë e cila do të na shpie deri në prag të transcendentales dhe metafizikës, e cila luhatet në prapavijë. Për më shumë dhe katarza që përjetohet duke e soditur një vepër artistike është vetëm se një sintezë dhe integrim në brendinë estetike të asaj vepre. [3] Katarza e tillë,  përjetohet dhe në vetë vëzhgimin e botës, që në realitetështë vetëm se një libër simbolik.

E tërë gjithësiaështë libër,  shkronja i ka elementet kozmike, të cilat, nëpërmjet të kryqëzimeve dhe nën ndikim të ideve hyjnore  i ngushëllojnë botrat, gjallesat dhe lëndët.  Fjalët dhe fjalitë e këtij libri janë  manifestime të mundësive krijuese, fjalët  janë në raport me përmabajtjen, ndërsa fjalitë në raport me Përmbajtësin; fjalitë në realitet janë pikërisht si në rolin e  kohëzgjatjes dhe hapësirës e cila përmban një numër të paracaktuar përbërjesh dhe e mundësojnë të ashtuquajturën “Plan Hyjnor”. Kjo simbolikë e librit është  e ndarë nga simbolika e fjalës, si rrjedhojë e vetisë së heshtjes që e ka, ndërsa të folurit është i vendosur në vazhdimësi dhe e ngërthen përsëritjen dhe si e tillë është edhe aktuale.[4]

Nga e sipërpërmendura është e qartë që reflektimi i fesë dhe njohjesështë art dhe estetikë.  Estetika ia shton përmasën simbolike dhe lëndore  fesë/din dhe njohjes/irfan.

Por, po qe se bëhet një analizë e thellë e filozofisë Islame,  do të shohim se estetika dhe arti, është kuptuar me gabime të caktuara nga vetë ajo. Mirë e ka vërejtur Oliver Leaman , i cili në librin e tij Estetika Islame ka përmendur shumë shembuj të mënyrës së perceptimit të artit islam, brenda të cilave ka shumë lajthitje, së pari fetare dhe më pas edhe kulturore dhe qytetërimore.

Autori në librin e tij flet për njëmbëdhjetë gabime të filozofëve dhe artistëve që janë marrë me analizën e artit dhe estetikës islame.

Pyetja e parë e tij është në lidhje me  përkufizimin thelbësor të Islamit. A është vallë  i mundshëm një  përkufizim i tillë dhe çka do të ishte konkluza, që islami është statik në kontekst të Qabes, ashtu siç thotë Sejjid Husein Nasr, apo mos është ai dinamik që në vehte bart univerzalitetin dinamik të Zotit.  Statika e pandryshueshmërisë është gjenedrale ose ka të bëjë vetëm me platformën e fesë dhe ortopraktikës fetare?

Pyetja e dytë  e parashtruar nga ana e tij ka të bëjë me ekzistencën ose jo të estetikës Islame Oleg Grabar, një  nga interpetuesit me famë  të   artit islam, pohon që ne nuk mund të flasim për  estetikën islame,  për shkak se nuk e dijmë idenë dhe motivin e artist kur e ka  pikturuar  lulen ose ndonjë miniaturë. Megjithatë, kur ta kemi të njohur thelbin e mësimeve Islame përfshirë këtu edhe artin si specifikum,  atëherë lehtë mund t’i klasifikojmë edhe artistët në kuadër të kësaj vazhdimësie kulturore, thotë Leaman’i.

Pyetja e tretë e diskuton çështjen se  a është arti islam në thelb sufik. Edhepse arti më dinjitoz është prezantuar në provincat sufike, kjo është gabim, thotë Leaman, ngase myslimani i kushton  rëndësi sa ezoterikës aq edhe egzoterikës. Ky lloj i të menduarit ndikoi  në formimin e qytetërimeve  jo vetëm në harmoni me idenë metafizike dhe transcendale, por edhe funkcionale nga aspekti i kësaj bote. Këtu e ka fjalën për llojllojshnërinë e qilimave, fotografive,  ndërtesave, këngëve dhe kështu me rradhë.

Pyetja e katërt e parashtron problemin se a  ekzistojnëvallë forma specifike të  artit islam. Kjo është një përgjithësim që nuk është e mbështetur me prova. Si për shembull Keith Critchlow, në lidhje  me artin Islam, thotë:

Arti Islam është harmoni që zgjatet midis formës pastër gjeometrike dhe asaj që mund t’i thuhet formë themelore biomorfike: polarizim që ngërthen vlerë asociative nga spektri i katër cilësive filozofike dhe eksperienciale,të ftohtës dhe të thatës- që në realitet paraqet kristalizimin e formës gjeometrike- dhe të nxehtës e lagështisë- që paraqesin energjitë formëdhënëse prapa trajtave vegjetative dhe vaskulare…”Libri, siç do thoshte Leaman, është përplot me spekulime në raport me vetitë magjike të numrave, mënyra e përqafësimit të sferave dhe planeteve dhe kështu me rradhë. Dhe nuk egziston absolutisht as edhe një provë vërtetuese që të argumentojë se autori ka  të drejtë.

Pyetja e pestë është në lidhje me atë se arti islam në esencëështë me karakter  fetar ose jo? Sigurisht që kur të vëzhgoni një vepër arti, pa marrë parasysh cilës sferë i takon, do të zbuloni diçka e cila do të ju përkujtojë  ndonjë simbol fetar, kjo ndodh dhe në artet e tjera, mirëpo siç pohon edhe Leaman, është gabim të themi që arti islam ka esencë fetare dhe sakrale.

Pyetja e gjashtë është se a dallohet vallë piktura Islame format e tjera të pikturimit. Leaman nuk është i mendimit se piktura islame është ndryshe nga të tjerat. Ai nuk pajtohet me mendimin se shkrimi arab/kaligrafija në traditën islame,  është i mjaftueshëm për të shprehurit fizik dhe  shpirtëror dhe se plotësisht ka mundësi ta zëvendësojë pikturën. Nuk ka dyshim se imazhet janë të ndaluara në kontekst të fesë, ngase mund të përdoren në aspekte të idhujtarisë, përkulja para  fotografive,ose në fotografitëë reptësisht është i ndaluar. Mirëpo është fakt që imazhi është  prezent në artin Islam, ashtu siç haset dhe në artet e tjera.

Pyetja e shtatë është, a e ka zhdukur Gazaliu pikturën islame. Është e vërtetë që Gazaliu akuzohet për një grusht gjërash të cilat shkuan huq, ose mund të konsiderohen   gabim në kulturën islame, mirëpo më së pakti duhet fajësuar atë për vdekjen e hershme të pikturës arabe.

Pyetja e tetë  është  a ka rëndësi dhe peshë arti dhe estetika islame. Piktura islame, përfshirë këtu edhe dimenzionin funksional, në disa rastekonsiderohet si reprodukcion. Mirëpo në qoftë se ndalemi dhe analizojmë si duhet pikturat  dhe minaturën në traditën Islame, si shembull, Jusufi dhe Zulejha, Lejla dhe Mexhnuni, mund të shihet  simetri, harmoni dhe aheng komplementar i pashoq në ndërtimin e tyre figurativ.

Pyetja e nëntë e polemizon çështjen se  a është arti islam atomik si edhe kelami esharit. Konflikti i qartë midis zbukurimit, orendisë dhe formës është një veçori e rëndësishme e artit islam. Ajo paraqitet në pjesë të ndara të murreve të ndërtesave,siç janë xhamitë dhe pallatet, ku vetë komplikimi dhe përsëritjet e dekorimeve e zbukurimeve, e vështirëson identifikimin e formës, në kuptim të lëndës.

Pyetja e dhjetë ka të bëjë, me çështjen a ështëkaligrafia arti kryesor islam . Fillimisht duhet ta sqarojmë qartëse kaligrafia a i ngëlrthen vetitë për të qenë art. Kaligrafia nuk ka asgjë të përbashkët me fjalët, por përpiqet ta përfaqësojë bzukurën e imazhit. Edhe pse ka teoreticienëqë  pretendojnë se shkronjat arabe e kanë edhe dimenzionin e tyre kozmik, siç është Annemarie Schimell. E vërteta është që kaligrafia përfaqëson një lloj të artit, e cila di që në shumë raste të bëhet dhe kiç, por nuk duhet të harrohet se nuk e përfaqëson artin kulminant të Islamit

Pyetja e njëmbëdhjetë është në lidhje me boshllëqet në artin islamik. Është e vërtetë se në veprat e artistëve islamkishte boshllëqe hapësinore që simbolizoninstërngarkimin e qyteteve, shamngien ngashkretëtira si hapësirë ​​boshe dhe ikjen nga zbrazëtia, duke e konsideruar atë si dobësi artistike.. [5]

Hadithet ePejgamberit a.s. e kanë ndaluar pikturën e gjallesave dhe skulpturën. Ky ndalim, pa marrë parasysh se si do të komentohet apo interpretohet, pati ndikim të thellë në orientimin e artistëve  muslimanë ndaj jopërfaqësimit dhe nonfiguracionit.

Lirisht mund të thuhet se prapa këtij  ndalimi qëndron idejapër luftim të  idhujtarisë dhe politeizmit (shirk), dhe kjo ka ndikuar dukshëm që nëpër xhami të mos  hyjnë fotografitë dhe skulptura.

Louis Masignon thotë që artisti musliman, i cili nuk është Pygmalion i veprës së tij,[6]me plotë vetëdije orientohet drejt joreales . Si rrjedhojë,  disiplinat artistike që ishin të pranishme në kulturat e ndryshme natyrsiht që kanë depërtuar edhe në shoqërinë Islame. Pra imazhi, edhe pse ishte i ndaluar, si e tillë është e pranishme në artin islam në forma të ndryshme, por më shpesh në stiltë miniaturës.

Është me rëndësi që edhe një herë të përmednet se  parimet e artit islam, duke e përfshirë aty edhe arkitekturën islame, urbanizmin, etj. janë të  lidhura ngushtë  me zbulesën Islame. Për më tepër, këtë relacion e hasim në dy trajta të ndryshme, në trajtë të drejtëpërdrejtë dhe indirekte. Këto parime rrjedhin direkt nga dimensionet e brendshme të zbulesës  ku’ranore dhe mësimeve të madhërishme që përfshihen në të. Ata rrjedhin nga një aspekt i shpirtit të Pejgamberit, pranuesit të Fjalës, si rrjedhojë e pranisë metafizike të Pejgamberit. Dhe gjithsesi, me një analizë dhe absorbim të mirë të këtyre fjalëve dhe prezentim adekuat të tyre në aktualitetin tonë kohor.

LITERATURA

Ajvazoglu, Besir, Islamska Estetika, përktheu në maqedonisht, Ali Pajaziti, Shkup 2002.Flew, A. , A Dictionary of Philosophy, London, 1984.

 Honderich, T, The oxford Companion to Philosophy, Oxford-New York, 1995.

Leaman, Oliver, Islamska Estetika, Uvod, Sarajevë, 2005.

Schuon, Frithjouf, Razumijevanje Islama, Sarajevë 2008.

Tatarkiewicz,W, A History of Six Ideas, Hag-Boston-London-Varsava, 1980.

[1]Flew, A. , A Dictionary of Philosophy, London, 1984, f. 343; Honderich, T, The oxford Companion to Philosophy, Oxford-New York, 1995, f. 858.

[2] Krijimtaria e  Pseudo Longin’itnë shekullin e parë  e ka paraqitur të madhërishmen nga pozicioni i retorikës, dhe në kontekst të perfaqesimit të të madhërishmes  në art, veçanërisht  në letërsi. Për Pseudo Longin’in,e madhërishmeja  është shprehje e pasioneve të mëdha dhe fisnike, i cili me këmbëngulje ndikon mbi autorin dhe audiencën. Frymëzimi përfaqëson një moment kyç të krijimtarisë, ndërsa e madhërishmeja  është reflektim i shpirtit që e krijon veprën. Prej këtu rrjedh edhe termi  (grandis- i madh) I (gravis -serioz) në stilin e madhlrishëm të artit të lashtë. Për më shumë shih: Tatarkiewicz,W, A History of Six Ideas, Hag-Boston-London-Varsava, 1980, fq. 171

[3]Ajvazoglu, Besir, Islamska Estetika, përtheu në Maqedonidht. Ali Pajaziti, Shkup 2002, fq. 18-19.

[4] Për më shumë shih: Schuon, Frithjouf, Razumijevanje Islama, Sarajevë 2008.

[5]Leaman, Oliver, Islamska Estetika, Uvod, Sarajevë, 2005, fq. 31-97.

[6]Duke u bazuar në  mitologjinë legjendare, mbreti i Qipros Pygmalion ra në dashuri me statujën që vetë e kishte bërënga eshtrat e elefantit. Ndërsa më vonë Afërdita ia kishte dhënë shpirtin.