METIN IZETI: ARSYEJA E PAARSYESHME E INJORIMIT TË SHPIRTIT

Njerëzimi ka një lidhje dashurie me arsyen që filloi që në epokën e iluminizmit (shek. 18), kur u krijua një rebelim kundër çdo gjëje mbiracionale, bestytnive dhe dogmave fetare dhe kështu shkoi në ekstremin tjetër. Elita shoqërore e kohës, e përbërë nga mendimtarë si Volteri, Jean-Jacques Rousseau, Immanuel Kant, Descartes dhe Isaac Newton, mbrojti prestigjin e arsyes mbi gjithçka tjetër, duke pretenduar se ne mund të racionalizojmë gjithçka në jetë dhe se arsyeja njerëzore mund të zgjidhë të gjitha problemet njerëzore. Ata njerëz, ata mendimtarë të mëdhenj të kohës së tyre, formësuan mënyrën se si njerëzimi e percepton ende botën sot. Si pasojë e asaj kohe, njerëzit anojnë nga arsyeja në kurriz të shpirtit dhe përpiqen të jetojnë të udhëhequr nga koka, sikur të ishte kurora e gjithçkaje.

Ne jemi dashuruar marrëzisht me arsyen dhe kemi margjinalizuar më së shumti gjithçka që ka të bëjë me shpirtin dhe frymën (edukimi formal neglizhon ose e vendos zhvillimin e shpirtit në plan të dytë). Madje ne e racionalizojmë edhe permasen e shpirtit, edhe pse nuk ka kuptim. Kështu mendimet tona morën forcë, u bënë shkaku i gjithçkaje dhe shpresa që duhet të na mundësojë të kemi mirëqenie. Vetëm, a është vërtet kështu? A janë intelektualët vërtet më të suksesshëm dhe më të lumtur se të tjerët? A është me të vërtetë arsyeja aq e vlefshme sa ne i japim meritat? A nuk e teprojmë pak?

Qasja në gjithçka që nuk mund të kuptohet dhe shpjegohet, në të gjitha përvojat shpirtërore mistike, mrekullitë dhe përvojat e mrekullueshme, shtypet dhe margjinalizohet si diçka e palogjikshme, dhe për këtë arsye e parëndësishme. Prandaj, gjatë jetës së tyre, shumë mistikë dhe shpirtnorë ishin institucionalisht të papranuar, të pashpërblyer dhe të padekoruar për shkak të kontekstit shoqëror që mbretëronte. Në ditën kur lindi dashuria për arsyen, ne vendosëm që Zoti është një qenie racionale dhe se çdo gjë që ndodh në jetën tonë duhet të ketë një arsye, jo thjesht një arsye, por një arsye logjike. Prandaj, çdo gjë që nuk mund të shpjegohet me arsye dhe që nuk ka logjikë sipas kuptimit të arsyes u konsiderua e pavlerë, madje edhe e tallur. Në këtë mënyrë, shumë ide dhe opsione me vlerë të lartë, të pakuptueshme per logjiken instrumentale lëvizën në vend ose keqpërdoren ne trajta okultiste.

Shkenca dhe filozofia moderne vazhdojnë të krijojnë probleme për njerëzit dhe kanë siklet në plotësimin e nevojave themelore shpirtërore, kuptimore dhe abstrakte të njerëzve. Na mbetet vetëm një mundësi: feja… Në këtë pikë, është e dobishme të sqarohet çka është kuptimi I vërtetë I fesë. Feja është përkufizimi i asaj që njerëzit kërkojnë të gjejnë kuptim në jetën e tyre, qoftë përmes interpretimeve të feve të shpallura ose përmes shkencës dhe filozofisë. Feja është një nevojë për njerëzit. Siguron transmetimin e kulturës dhe legjitimitetin e marrëdhënieve mes njerëzve. Prandaj, kur një njeri refuzon një fe, ai nuk mund të mos e kthejë në jetë diçka që zëvendëson fenë. Ashtu si moderniteti i sotëm është kthyer në një fenomen që ngërthen të gjitha karakteristikat e fees, por e kundërshton të njëjtën nëse është e pranishme në konceptet fetare.

Feja jep lajme, dhe lajmet janë për të panjohurën dhe të padëshmuarin. Ju pranoni ose refuzoni. Prandaj, feja është subjekt i besimit. Feja, e ndërtuar mbi besimin, përcakton natyrën e marrëdhënieve të njerëzve përmes urdhrave dhe ndalimeve. Njerëzit marrin parasysh perspektivën e fesë në marrëdhëniet e tyre me natyrën, si dhe në marrëdhëniet e tyre me njëri-tjetrin. Epistemikisht, feja është me origjinë lajmi. Domethënë, Zoti zgjedh një nga njerëzit, e cakton atë si të dërguar dhe ia zbret librin/shpalljen. Njerëzit e ndërtojnë botën e tyre të kuptimit sipas kësaj zbulese. Kështu del në pah një element i ri epistemik.

Islami bazohet në këtë element epistemik. Dija islame ka dy veçori themelore: haber/lajmi dhe ixhma/konsensusi. Haberi/lajmi është shpallje, është rregulluar që të përfshijë informacionin për shembullin e të dërguarit, që është shpjegimi i shpalljes. Ixhma/konsensusi është transferimi i përmbajtjes dhe zbatimi i lajmit për ‘dëshminë e një komuniteti që nuk ka gjasa të gënjejë me marrëveshje’.

Ne, edhe në qasjet filozofike ndaj qenies, gjithashtu duhet të marrim parasysh dallimin midis filozofisë moderne dhe filozofisë klasike dhe ndryshimin e dukshëm midis të dyjave, që të mund ta bëjmë të qartë vendin e filozofisë. Filozofia klasike, lëndën e saj e ndertonte në qasjet ndaj Zotit, njeriut, vdekjes, metafizikës dhe madje edhe jetës së përtejme përmes konceptimit dhe si rrjedhojë e bazonte pikëpamjen e saj mbi këto. Megjithatë, moderniteti e ka bërë arsyen bazën e njohjes së subjektit. Moderniteti u përpoq ta shpëtonte mendjen nga konceptimi dhe hermeneutika duke e kufizuar atë në kufijtë e mendjes të shoqëruar me kategori dhe duke kufizuar njohuritë filozofike. Megjithatë, kjo gjendje e ngushtoi filozofinë duke i kthyer kufizimet e shkencës në kufizime të filozofisë. Kështu, bëri që mendja e njeriut të godiste në mur në fushën e jetës. Kjo qasje, e cila shquhet si kriza e Kantit, i hapi derën hiçit dhe pakuptimësisë për shkak të pazgjidhshmërisë së saj. Dhe sot, filozofë si Habermas, të cilët mbrojnë modernitetin, bëjnë thirrje për nevojën për ta thirrur fenë ne ndihmë. Me fjalë të tjera, filozofia moderne, e cila nuk i shërben qëllimit tjetër veçse burgosjes së njerëzve brenda kufijve të jetës, është e ekspozuar ndaj implikimeve ‘të vdekura/të përfunduara’. Në çdo rast, inteligjenca artificiale dhe teknologjia robotike do të kërkojnë një episteme krejtësisht të ndryshme. Është pothuajse koha që të shpallet fundi i njerëzimit nga aspekti i mosekzistimit te zgjidhjes me instrumentet me te cilat funksionojmë.

Nga këndvështrimi i filozofisë, feja nuk është armik. Është diçka që e intereson dhe e shqetëson atë.” Pika e parë që një filozof duhet të veprojë ndërsa filozofon është parimi, sipas fjalëve të Sokratit, “Nëse një gjë e di me siguri, është se nuk di asgjë”.

Detyra e filozofisë nuk është t’i japë fund diçkaje duke pretenduar se e di me siguri dhe të trondisë aftësinë e dyshimit dhe kritikës, por “të jetë gjithmonë në rrugën e duhur” duke vënë në dyshim kuptimin e gjithçkaje me të cilën merret.

Tensioni dhe armiqësia ndërmjet fesë dhe filozofisë, e cila e ka bërë të ndjeshme praninë e saj gjatë historisë së mendimit, ka arritur kulmin me filozofinë iluministe dhe filozofinë bashkëkohore. Ky tension gradualisht është intensifikuar me mosnjohjen e të dyja palëve, duke e konsideruar njëra-tjetrën joadekuate, madje duke e refuzuar njëra-tjetrën si të dëmshme. Mendimtarët materialistë, pozitivistë dhe ateistë që e reduktojnë fenë në shkaqe natyrore ose e refuzojnë atë në baza shkencore dhe filozofike, e kanë nxitur më tej këtë konflikt. Në fakt, çështja është një luftë se kush do të jetë autoriteti në fushën politike, sociale, ekonomike, juridike, morale, estetike dhe epistemologjike dhe kush duhet të formësojë individin dhe shoqërinë. Në këtë luftë, një krah të veçantë formojnë mendimtarët që nuk janë materialistë, pozitivistë apo ateistë, madje edhe vetë janë fetarë, por që besojnë se arsyeja dhe shkenca duhet të jenë autoriteti absolut edhe në fushat e përmendura dhe në fushën e fesë. Këta mendimtarë gjithashtu nuk pëlqehen nga autoritetet fetare dhe akuzohen se kanë krijuar fenë e tyre. Në sytë e këtyre mendimtarëve, feja e vërtetë është feja e bazuar në dituri dhe virtyt.

Pothuajse të gjithë ata që kanë pasur nderin të ecin sadopak në rrugën e historisë së filozofisë, e dinë se filozofia ka qenë gjithmonë një aktivitet pyetës dhe analitik, dhe filozofi ka qenë gjithmonë një identitet që shkakton shqetësim duke pyetur. Ashtu siç tha Badiou, kudo ku ka një të ashtuquajtur të vërtetë/të pavërtetë që kërkon harmoni të përhershme, kënaqësi pa konflikt dhe përpjekje, pushtet pa kundërshtim, siguri dhe universalitet pa justifikim, ka filozofë që ndjekin të vërtetën, lirinë dhe autenticitetin. Për këtë arsye, qeveritë politike totalitare nuk kanë pasur marrëdhënie të mira me filozofët gjatë historisë. Sepse filozofët qëndrojnë kundër çdo lloj autoriteti/fuqie që kërkon/detyron të merr përsipër identitetin tonë pa e vënë në pyetje dhe duke e asgjësuar atë. Filozofet e mirëfilltë besojnë se një e vërtetë që përqëndron mendjen e përbashkët të njerëzve dhe miratohet nga mendja kritike, dhe një autonomi dhe liri në drejtim të shfaqjes së guximit dhe vendosmërisë për të nxjerrë fatin e vet është mënyra e vetme që mund të sjellë lumturinë lëndore dhe mendore tek njerezit. Filozofët jane avokatë madhështorë dhe flijues në rrugën e të vërtetës. Ata janë zemërgjerë, sepse kanë virtytin të mund të kritikojnë dhe të vënë në dyshim edhe veten pa mëshirë dhe me të njëjtën ndjeshmëri siç i kritikojnë edhe tjerët.

Duhet parë si një virtyt i postmodernizmit që mendja zbret nga froni mbretëror dhe shkon në një pikë ku pranon gabueshmërinë e saj dhe kritikon veten si të pamjaftueshme dhe prej andej shkon drejt kanalit të arsyes së përbashkët. Mendja e modernizmit, duke vepruar me motivimin e shkencës/racionalitetit, zhvilloi strategji të ndryshme kundër fesë. Ajo ose krijoi një lloj feje të arsyes duke e futur fenë në një gjuhë dhe kallëp shkencor/racional – ashtu si Spinoza dhe Kanti, ose privilegjoi deizmin, ose shkëputi lidhjen me burimin transcendent të fesë dhe e ktheu atë në një mall që kënaq kërkimin e njerëzve për lumturi dhe paqe, ndersa fenë e shndërroi në vegël dhe refuzoi atë për arsye humanizmi, shkence apo lirie. Përballë këtyre strategjive, besimtarët nuk kishin zgjidhje tjetër veçse të modernizonin fenë, pra të riinterpretonin fenë sipas kërkesave individuale dhe shoqërore të modernizimit dhe ta përshtatnin atë me kushtet e epokës, ose të refuzonin rrënjësisht mendjen e modernizmit, duke akuzuar për blasfemi, perversion dhe në rastin më të mirë, pamundësi për të kuptuar fenë.

Feja e përcakton jetën e njeriut si një vlerë gjithëpërfshirëse. Ajo mund të shndërrohet në një sistem që përfshin shkencën dhe filozofinë. Ka shembuj të tillë në histori. Feja është një vlerë ombrellë, filozofia dhe shkenca duhet te ngerthejë edhe vlerat fetare në një nivel që i bën ato më të kuptueshme. I shndërron ato në një nivel që mund të jene burim i aktiviteteve arsimore dhe kulturore. Shkenca mund të trajtohet si vlerë në reciprocitet me fenë në një nivel që do të lehtësojë natyrën dhe jetën njerëzore. Mënyra për ta arritur këtë është gjetja e një mënyre për ta kthyer fenë, shkencën dhe filozofinë në identitetin e tyre origjinal. Vlefshmëria e këtij interpretimi brenda lëvizjeve të mendimit duhet të vihet në axhendën e kohës. Duke lënë mënjanë tiparet shterpe që ka marrë secila prej tyre në fushën e instrumentalizimit dhe nënshtrimi i tyre ndaj një vlerësimi të ri se cilit dimension të qenies njerëzore i përgjigjen do të lehtësojë zgjidhjen e problemit. Ajo që sjell ndarjen në axhendë mund të hapë rrugën për unitetin. Atëherë, shkenca, filozofia dhe feja nuk mund të pozicionohen në mënyrë të njëjtë, sepse ato funksionojnë në nivele të veçanta, por ata bashkerisht mund te ofrojnë bazën për harmoninë dhe jo konfliktin.

Dhe çfarë është ajo që ushqen shpirtin? Është çdo gjë që na prek thellë, që na bën të harrojmë kohën, që na ngop aq sa harrojmë të hamë dhe nuk kemi nevojë për ëmbëlsira, alkool, drogë apo ndonjë gjë tjetër, me të cilat përpiqemi të mpijmë vuajtjet tona të shkaktuara nga egoja që manipulon mendjen tonë. Si p.sh.: adhurimet fetare, kontemplimi, meditimi,disa vepra arti frymëzuese, aktivitete krijuese, qëndrimi në xhami, një shëtitje relaksuese në mal, shkuarja në natyrë, teatër apo ndonjë vend tjetër, dëgjimi i muzikës shpirtnore ose i zogjve, shikimi i peizazheve të bukura ose filma të veçantë artistikë, biseda me dikë që është në të njëjtën gjatësi vale, noti , qeshja, shikimi në sytë e foshnjës, leximi i poezisë.

Çdo gjë që ushqen egon tuaj e privon shpirtin tuaj nga ushqimi. Prandaj, përmbahuni nga ushqyerja e egos tuaj në kurriz të shpirtit tuaj, pasi do ta pengoni shpirtin tuaj që t’ju udhëheqë drejt prosperitetit. Egoja nuk do t’ju çojë kurrë drejt mirëqenies, të paktën jo afatgjatë ose të përhershme. Egoja ju detyron të përdorni arsyen si zotërinë tuaj dhe shpirti ju shtyn të përdorni arsyen vetëm si shërbëtorin tuaj.

Pra, çfarë është ajo që mund të na ofrojë shpëtimin? Cila është alternativa jonë? Sigurisht që nuk është të refuzosh arsyen, as të jesh i paarsyeshëm – kjo sigurisht nuk është zgjidhja. Arsyeja duhet të jetë shërbëtori ynë, jo zotëria ynë. Mendja, trupi dhe ndjenjat janë shërbëtorë në shërbim të të vetmit zotëri të vërtetë – shpirtit njerëzor (i cili është një frymë e Fuqisë së Lartë). Prandaj, është më mirë se arsyeja të udhëhiqesh nga zëri i shpirtit tënd, i cili komunikon me ne përmes intuitës, ndërgjegjes, shqisës së gjashtë, imagjinatës, frymëzimit, vizioneve, ëndrrave, instinkteve (kur vetëdija jonë është në shkallën e duhur), larg nga e ashtuquajtura “rastësi” dhe të ngjashme.

Çdo sëmundje dhe çdo krizë, qoftë financiare, dashurie apo shëndetësore, është një krizë shpirtnore dhe jo mendore. Prandaj në esencë pothuajse të gjitha sëmundjet janë shpirtnore. Është shpirti ai që vuan për shkak të neglizhencës së tij, ndersa fizikisht na ndodh neve si tërësi. Për sa kohë që ne ushqejmë mendjen dhe jo shpirtin, do të na ndodhin të njëjtat modele që do të sjellin kriza në derën tonë. Për sa kohë që bëjmë një punë që nuk na pëlqen dhe përjetojmë konflikte me të tjerët, pavarësisht shpjegimeve logjike dhe justifikimeve të arsyeshme, do të kemi probleme shpirtnore sepse nuk është në përputhje me natyrën tonë, me shpirtin tonë. Për sa kohë që ne ndjekim vetem idetë(të folurit e mendjes) pa intuitën apo ndërgjegjen tonë (të folurit e shpirtit), ne do të shkojmë në drejtimin e gabuar, në të kundërtën e mirëqenies.

I gjithë ky model anakronik i përdorimit të arsyes nuk është funksional, megjithëse ka përfitimet e veta. Po të ishte, nuk do të na ndodhte ajo që na ndodh vazhdimisht dhe as intelektualët tanë nuk do të ishin aq te pakenaqur sa janë. Shikoni përreth jush dhe shikoni se cilët janë njerëzit që janë vërtet të lumtur dhe vërtet të shëndetshëm dhe të mbushur me dashuri dhe që jetojnë në prosperitet. A janë ata akademikë, pedagogë dhe të tjerë që udhëhiqen vetëm nga arsyeja? Apo janë disa njerëz të tjerë më pak të arsimuar, më pak të arsyeshëm? Edhe nëse intelektualët kanë status dhe reputacion të mirë në shoqëri, nuk do të thotë se janë të lumtur dhe të kënaqur. Pse arsyeja nuk i çoi të gjithë njerëzit me arsim të lartë drejt mirëqenies dhe kënaqësisë në jetë? Pyete veten dhe mos kërko përgjigje me arsye sepse thjesht do të rrotullohesh në rreth.

Nëse arsyeja do të ishte vërtet një “dashnor” kaq i përsosur, a do të vuanim ne në atë “marrëdhënie dashurie” apo do të ishim të lumtur? Kush nga ata që mbështeten kryesisht në arsyen dhe aftësitë e tyre intelektuale është me të vërtetë i lumtur sot? Shumica e intelektualëve janë të prirur për të debatuar, kritikuar, dënuar, stuhi mendimesh…Përveç kësaj, ata kanë probleme financiare, dashurie dhe shëndetësore. Megjithatë, arsyeshmëria dhe intelektualiteti janë, pa dyshim, shumë më pozitive sesa sjellja dhe marrëzia e paarsyeshme. Askush nuk dyshon se arsyeja është e vlefshme, por pyetja është se në çfarë mase, apo nëse ka diçka më të mirë se arsyeja.

Shumë intelektualë nuk do ta pranojnë me vete se bëjnë një jetë të padenjë për një person me arsim të lartë dhe se dija dhe arsimimi, si dhe arsyeja, nuk i plotësuan pritshmëritë e tyre. Mendjet e tyre nuk janë të hapura për përgjigje të paarsyeshme. Mendja, ashtu si një parashutë, është e dobishme vetëm kur është e hapur.

Si i racionalizon vetes një intelektual kaq shumë dekada të shpenzuara në mësimin dhe zhvillimin e aftësive intelektuale, për të përfunduar një jetë me të cilën nuk është i kënaqur? Si i racionalizon vetes një intelektual kaq shumë përpjekje të investuara për të ndërtuar diçka, qoftë kjo njohuri, aftësi, martesë, miqësi, biznes apo diçka tjetër, dhe që e gjithë kjo përfundon me probleme të përditshme, vuajtje, zhgënjime, konflikte, shëndet të dëmtuar, etj?

Natyrisht, sipas vendeve dhe kohërave të ndryshme, ekzistojnë edhe metodologji të ndryshme për kryerjen e detyrës së përmendur. Mirëpo, metodologjia që nuk ndryshon dhe është e njëjtë në çdo kohë dhe në çdo vend është marrja në konsideratë e të gjitha përmasave njerëzore dhe mos margjinalizimi I asnjërit prej tyre. Prandaj, besimi i pastër në vetvete përfaqëson thirrje për të Vërtetën.  E vërteta në një farë mënyre duhet të përjetësohet dhe mbrohet nga përpjekjet për ta ndryshuar atë nën ndikimin e kuptimeve dhe perceptimeve të ndryshme. Njeriu asnjëherë nuk është dhe nuk do të jetë i pafuqishëm në jetën e njerëzishme dhe thirrjen në të Vërtetën, shmangien e së keqes dhe largimin prej saj dhe në këtë rrugë arsyeja dhe shkenca duhet t’I shërbejnë të Vërtetës dhe Qenies.