Ne sot jemi dëshmitarë të ndryshimeve rrënjësore dhe të shpejta në kulturë; postmodernizëm, pluralizëm radikal, ndryshime në vlera dhe qëndrime që përcaktojnë ndjeshëm jetën e njerëzve, si individualizimi, shembja e mjedisit social konfesional e të ngjashme.

Shkruan: Metin IZETI

Marrëdhënia e Islamit me kulturën është po aq e vjetër sa edhe vetë njeriu. Marrëdhëniet midis kulturës dhe Islamit mund të vendosen në platforma të ndryshme. Nga njëra anë mund të flasim për ndikimin e Islamit dhe zbulesës hyjnore në kulturën, ndërsa nga ana tjetër mund të flasim edhe për ndikimin e kulturës, në kontekst të arsyes praktike, në fenë islame. Gjithashtu, mund të flitet edhe për vështirësitë që hasen në relacionin midis zbulesës hyjnore, më drejt Kur’anit, dhe trashëgimisë kulturore e cila është zhvilluar përreth tij, por me rëndësi të veçantë është edhe rivlerësimi i kulturës, duke pasur parasysh Islamin dhe zbulesën hyjnore. Kjo është kështu veçanërisht në periudhën në të cilën jemi duke jetuar, kur nga njëra anë kemi akulturim të Islamit, ndërsa nga ana tjetër kemi ateizim të kulturës. Zbulesa hyjnore dhe interpretimi i saj, si dhe praktika fetare e Islamit, i referohet domosdoshmërisht një kulture të caktuar si presupozim i saj, si mjet shprehës dhe mbështetje. Ky kontekst i fesë është një traditë konstituive e papërfunduar, e cila vazhdon të ndërtohet deri në ditën e fundit të kësaj bote, andaj gjithnjë duhet ta kemi parasysh se takimet e njëpasnjëshme të porosisë kur’anore me kulturën janë të patjetërsuseshme.

Gjatë gjithë historisë, pra edhe deri më tani, Islami ka kaluar disa faza të ndryshme në lidhje me kulturat me të cilat është takuar. Pas dy shekujve të parë të kundërshtimit ndaj kulturës antike, ka pasuar një periudhë bashkëjetese dhe, më pas, edhe simbiozë të interpretimeve kuranore me hapësirën kulturore postantike, veçanërisht me Plotinin. Kultura antike ka qëndruar shumë më afër konceptit kulturor islam sesa kultura e krishterë dhe ajo hebraike, pasi këto dy kultura konsideroheshin si dy shfaqje të një degjenerimi besimor dhe kishte polemika që ishin gjithnjë e më shumë në rritje. Në mesjetë, kultura islame u bë forca kryesore që u përhap në të gjitha segmentet e kulturës së asaj kohe, pra kishte një lloj të identifikimit të kulturës me Islamin. Kjo vlente jo vetëm për hapësirat lindore, por edhe për ato perëndimore. Në mesjetë, kultura islame, e ndërtuar në kuadër të konceptit të Kur’anit dhe traditës konstituive të ndërtuar përreth tij, ka qenë brend kryesor i mesjetës së krishterë, por edhe i institucionalizimit fetaro-kulturor të hebrenjve, veçanërisht në Spanjë.

Me ardhjen e shekullarizimit në epokën e re fillon një proces kompleks në marrëdhëniet midis fesë dhe kulturës, i cili së pari çon në ndarjen dhe tjetërsimin gradual të kulturës nga mbulesa deri në thyerjen radikale të Kur’anit me kulturën në botën e sotme të laicizuar. Por, nga ana tjetër, ne jemi dëshmitarë të faktit se ndërmjet laicizimit modern hapësira islame gradualisht u mbyll në relacion me botën e kulturës.

Ne sot jemi dëshmitarë të ndryshimeve rrënjësore dhe të shpejta në kulturë; postmodernizëm, pluralizëm radikal, ndryshime në vlera dhe qëndrime që përcaktojnë ndjeshëm jetën e njerëzve, si individualizimi, shembja e mjedisit social konfesional e të ngjashme. Nga aspekti i fesë islame dhe Kur’anit, ndryshimet e përmendura kanë pasoja të mëdha, sepse koncepti fetar nuk gjen më mbështetje dhe shprehje shoqërore në përcaktuesit e saj të rëndësishëm të kulturës së sotme për misionin e saj. Besimi fetar, si në fjalë, ashtu edhe në jetë, po bëhet gjithnjë e më i vështirë. Në këtë gjendje përballemi me dy opinione kryesore të kundërta nga njëri-tjetri. I pari pohon se afrimi i fesë me kulturën ekzistuese është i domosdoshëm dhe feja duhet t’u përshtatet, aq sa ka hapësirë, lëvizjeve të reja kulturore, ndërsa përkrahësit e opinionit të dytë janë të mendimit se vetëdija moderne nuk ka asnjë prekje me Kur’anin dhe Islamin. Përderisa të parët e analizojnë kulturën dhe dëshirojnë të gjejnë pika të përbashkëta, ndoshta edhe për të ndryshuar diçka në lëvizjet kulturore duke u bazuar në traditën e interpretimit kulturor të tekstit hyjnor, të tjerët janë të ngurtë dhe janë mbështetës të konceptit për besim dhe praktikë fetare pa u takuar me kulturën moderne.

Si pasojë, lindin shumë pyetje: A duhet t’i braktisë feja islame marrëdhëniet dialoguese midis Kur’anit dhe botës për shkak të problemeve të sipërpërmendura?; Në çfarë mënyre Kur’ani do ta përcaktojë afërsinë dhe distancën nga kultura dhe shoqëria në të ardhmen?; A do ta përcaktojë Islami identitetin e tij duke theksuar dallimet nga bota?; A do të këmbëngulë ai për ‘inkulturim’ në botën laike?; Si do të arrijë myslimani sot ta ruajë besnikërinë e dyfishtë: besnikërinë ndaj Kur’anit dhe besnikërinë ndaj njeriut të sotëm?; A mund të interpretohet dhe a mund të mendohet ndonjë hermeneutikë në një ‘kulturë të pastër dhe të izoluar’, përtej botës moderne?

Kur’ani nuk rrëfen mite johistorike dhe as nuk ofron ndonjë mundësi veprimi krejtësisht në një botë tjetër, jashtë kësaj në të cilën jemi duke jetuar Përkundrazi, është rezultat i një realiteti në të cilën vullneti i Zotit, nëpërmjet praktikës shoqërore të Pejgamberit a.s., u bë një përvojë historike. Prandaj, interpretimi real i Kur’anit është thirrur për të treguar se çfarë pasojash ka në jetën fetare në kontekstin politik, ekonomik dhe kulturor. Thelbi i interpretimit fetar islam në botën moderne duhet të niset nga besimi se të gjitha artikulimet e ndjenjave fetare janë, në një farë mënyre, të varura nga kuadri socio-historik dhe kulturor në të cilin çdoherë kërkohet shprehja e parimeve fetare. Feja pa ose kundër kulturës ushqen izolim dhe getoizim fetar. Islami nuk e ka refuzuar kurrë në historinë e tij kategorikisht një kulturë dhe nuk konsideronte se nuk mund ta pastronte dhe fisnikëronte atë duke e takuar me Kur’anin. Në çdo kulturë njerëzore ai ka gjetur elemente si mbështetje dhe pika kontakti për shfaqjen e porosisë së Allahut xh.sh..

Kultura është e rrënjosur në thelb te njeriu dhe, përmes kulturës, tregohet se njeriu është në gjendje ta kapërcejë vetveten duke e formësuar veten dhe natyrën në një akt krijues dhe kështu të marrë pjesë në realitetin ekzistues dhe këtë ta bëjë duke komunikuar me njerëzimin në tërësi. Disa nga veprat kulturore më të vlefshme në historinë e njerëzimit e kanë origjinën në kulturën islame.

Edhe sot gjendja është identike si në të kaluarën. Ne qëndrojmë para disa sfidave që, deshëm apo nuk deshëm, duhet t’i sqarojmë në kuptimin e kthimit të Islamit drejt së tashmes. Gjithsesi nevojiten vizione të reja për të menduar për fenomenet brenda traditës dhe modernes. Ky proces nuk e duron dhunën e mendimit, duke e mbyllur natyrën e fenomenit në koncepte kulturore të “vjetra” ose të “reja”. Myslimani nuk guxon të krijojë “burgjet” e veta dhe të shikojë vetëm në katër muret e ngjyrosura me bojë të njëjtë. Kjo ndodhë atëherë kur feja dhe kultura devijojnë nga çështja e përcaktimit të tyre ontologjik dhe në raport me realitetin formohet një qasje autoritative ndaj realitetit. Si kultura, ashtu edhe mendimi fetar, duhet ta sjellin lirinë metafizike, e cila nuk arrihet me braktisje të asaj që ishte në të kaluarën ose që është në të tashmen në tërësi, por kjo liri arrihet me depërtim brenda faktit dhe me modifikim sipas epiqendrave të intervenimit hyjnor, pra të zbulesës. Ikja nga ky element nuk paraqet fetari dhe as mbrojtje të kulturës origjinale fetare, por paraqet pamundësi të përballjes me sfidat e ndryshimit dhe zhvillimit të intervenimit hyjnor në Gjithësi. Ky ndryshim dhe zhvillim është trashëgimi e përbashkët e gjinisë njerëzore, pra edhe i yni, dhe ne gjithsesi se duhet ta gjejmë dhe ta bëjmë strukturën e strehimores sonë kulturore në hapësirë.