Siç kanë paralajmëruar shumë poetë sufinj dhe evlija, poezia e tyre fillon në një nivel metaforik, për të treguar kuptimet e mirëfillta që nuk janë ato që na vijnë për herë të parë në mendje kur i lexojmë dhe se që të gjitha rrotullohen rreth Hyjnores.

Shkruan: Metin IZETI, Tetovë

Tesavvufi është rruga e dashurisë, e dijes dhe e përkushtimit ndaj Zotit dhe, në të njëjtën kohë, rruga e njohjes së esencës të vet Qenies. Urtësia e tesavvufit mund të gjendet në poezi, rrëfenja, kaligrafi, filozofi, gjeometri, stërvitje shpirtërore, muzikë dhe art. Në tesavvuf, simbolizmi luan një rol shumë të rëndësishëm. Ai është ura ndërmjet ekzoterizmit dhe ezoterizmit, dimensionit të jashtëm dhe të brendshëm, të njohur dhe të panjohur, lëndores dhe tejlëndores, burimit dhe destinacionit, njeriut dhe Zotit. Në mësimet sufiste, simbolet janë të rëndësishme pikërisht sepse doktrina ezoterike mund të transmetohet vetëm nëpërmjet tyre. Përvoja sufiste mund të ndahet me të tjerët vetëm përmes aludimeve, imazheve dhe simboleve. Kuptimi i simbolit bëhet më kompleks sa më shumë që objekti largohet nga e njohura e përgjithshme. Nevojitet një simbol për të kapërcyer iluzionin e botës së dukshme si të vetmen reale. Bota e simboleve hyn ngadalë në brendinë e njeriut. Njeriu, fillimisht, duhet të hyjë në vetvete dhe të zbulojë brendësinë e qenies së tij, që është krijuar sipas kriterit të Zotit. Duke e njohur veten, njeriu mëson të njohë gjërat dhe të distancohet nga ata që i sheh si pengesë në rrugën e tij. Ky udhëtim konsiston me të mësuarit rreth mundësive të trupit, zemrës dhe shpirtit. Me çdo kthim të ri tek vetja, njeriu e ndjen praninë e Zotit gjithnjë e më shumë. Te çdo njeri ekziston një element hyjnor që fshihet dhe që është pjesë e tij. Duke u bërë i vetëdijshëm për thellësinë e tij, ai zbulon një pjesë të vetes që nuk e ka origjinën prej tij. Kur ia del mbanë për të heshtur zhurmën e botës së jashtme, ai fillon ta dëgjojë zhurmën e heshtjes. Në një mori idesh, mendimesh dhe qëndrimesh, ai do të anojë tek Njëshi. Duke u fokusuar te Zoti, bota e jashtme do të bëhet e parëndësishme për të.

Si rrjedhojë e këtij konteksti të poezisë sufiste, shpeshherë ajo është keqkuptuar në periudhën bashkëkohore, me dëshirë ose pa vetëdije, nga kultura e kabaresë. Kur lexoni poezinë e Xhelaluddin Rumiut ose poezitë e ndonjë figure tjetër sufiste, duhet të dini se kur përmendet vera nuk është fjala për verën dhe kur përmendet Lejla nuk është fjala për një femër. Është mjaft dëshpëruese të thuash ose të mendosh se si sufinjtë e mëdhenj, si Mevlana, kthehen në të dehur dhe tërbohen për partnerët e tyre të dashurisë ose që nuk mund të kapërcejnë humbjen e dashnoreve të tyre. Kjo është pikërisht ajo që ka bërë përvetësimi keqdashës i poezisë sufiste për dashurinë nga koncepti kabare i kulturës moderne.

Arsyeja që ne e duam kaq shumë poezinë është se ajo është një hapësirë ku ne e lëmë imagjinatën tonë të hapërojë lirshëm. Poetët më të mirë janë ata me të cilët shumica e njerëzve mund të identifikohen në një farë mënyre. Poezitë që flasin për kuptime universale mund të jenë fleksibile në zbatim, në kontekste të ndryshme, duke u bërë kështu një vend ngushëllimi për lexuesit. Megjithatë, ky aktivitet bëhet i pandershëm kur poeti dhe konteksti në të cilin ai ka shkruar manipulohen për t’iu përshtatur projeksioneve të grupeve të caktuara. Për shembull, poezia e Mevlanas mund të përmblidhet në një rresht: “Vërtet, çdo gjë përveç Zotit është gënjeshtër”. Por sot, thëniet e tij duket se citohen në kontekst: “Në të vërtetë, çdo gjë përveç të dashurës ose të dashurit tim është gënjeshtër”!!!

Abuzimi me poezinë sufiste është simptomë e një kombinimi të materializmit dhe vetëshpirtërisë në kulturën moderne. Tema që përshkon lëvizjet e kohës së re ka të bëjë me përjetimin e “Unit” sepse është një mënyrë për të përjetuar “Perëndinë” brenda vetes. Theksi i kohës së re në vetë-shpirtërinë është i rrënjosur në okultizmin e modernizimit të mbrapshtë. Është një formë besimi i detradicionalizuar, që përvetëson fenë, duke e transformuar mbështetjen e një individi në “zërat e brendshëm” dhe duke hedhur poshtë çdo autoritet të jashtëm. Vetja sundon në vendin e gjithçkaje që është jashtë tij. Është ironike, pra, që simbolika fetare sufiste, e cila përdorej për të shprehur shkrirjen e Vetes në prani të Hyjnores, tani të përdoret për të shprehur kënaqësinë e vetes në praninë e tjetrit.

Siç kanë paralajmëruar shumë poetë sufinj dhe evlija, poezia e tyre fillon në një nivel metaforik, për të treguar kuptimet e mirëfillta që nuk janë ato që na vijnë për herë të parë në mendje kur i lexojmë dhe se që të gjitha rrotullohen rreth Hyjnores.

Duke adhuruar Veten, lëvizjet e kohës së re inkurajojnë një formë neopaganizmi, i cili mbijeton duke përvetësuar dhe konsumuar simbolikën fetare. Duke pasur parasysh natyrën individuale të procesit të konsumit, kuptimet përfundimtare të destinuara për simbolet fetare shkëmbehen me përvoja relative të adhurimit të vetvetes, gjë që për ironi i bën simbolet përfundimisht të pakuptimta.

Për më tepër, duke pasur parasysh zhvillimin e njëpasnjëshëm të lëvizjeve në kohën e re në kontekst të kulturës popullore, krahas fesë, mund të pritet që abuzimi popullor i simbolizmit fetar të ketë ndikim edhe në fe. Ndërkaq, simbolet fetare, që paraqiten jashtë kontekstit në të cilin janë krijuar për të shërbyer në ideologjinë e tyre, fillojnë të humbasin kuptimin e tyre për fetarin në një mënyrë tinëzare që përdhos të shenjtën dhe i jep shenjtëri laikes.

Kundërpërvetësimi i poezisë sufiste mund të shihet si rezultat i mosnjohjes së mënyrës në të cilën sufinjtë i dhanë indikacionet e tyre. Për shembull, dehja e verës i referohet humbjes së ndjenjës së vetvetes racionale në një det dashurie hyjnore. Një tavernë (mejhane) është një përvojë e të qenit i mbingarkuar nga të qenit i rrethuar nga Prania Hyjnore. Lejla është një emër femëror arab që nga ana gjuhësore i referohet natës më të errët të muajit dhe në poezinë sufiste i referohet zonës së fshehur, që fshihet pas dukurive të jashtme të kësaj bote. Vargu sufist i poezisë që flet për dehjen nga një gllënjkë vere e servirur në një tavernë para se Lejla të shfaqet e zhveshur, nuk flet assesi për dehjen dhe humbjen e mendjes nga dashuria për një grua përpara se të kënaqë dëshirën e saj epshore për të.

Në poezinë sufiste hasim shpesh simbolin e femrës. Sufinjtë u frymëzuan nga bukuria e fytyrës femërore që për ta është një paraqitje e vetë bukurisë hyjnore. Ibn Arabiu thotë: “Gruaja është një formë, nga më të lartat, e bukurisë tokësore, por bukuria femërore është e parëndësishme, përveç nëse është një fenomen dhe një reflektim i cilësive hyjnore. … Ne e dimë se nuk mund ta konsiderojmë të Lartësuarin si diçka konkrete, por atë, femrën, e shoh si një bukuri ku është vatërzuar bukuria e cilësisë Xhemal/E bukura e Allahut xh.sh. Sytë e një gruaje janë një fole drite dhe goja e saj është instrumenti më i bukur për të përkujtuar emrat hyjnorë”. “Pika poshtë shkronjës arabe bā’ simbolizon thelbin hyjnor, një errësirë ​​e fshehtë, e thellë. Është unike, por përfshin të gjitha fenomenet. Sufinjtë mendojnë kështu dhe thonë se pika nën këtë shkronjë korrespondon me qendrën e zemrës. Aty drejtohet dëshira. Rinia simbolizon hyjnoren, më drejt thelbin në pamjen e tij të jashtme. Flokët simbolizojnë thelbin hyjnor në fshehtësinë e Tij si fenomen i brendshëm. Ashtu si fytyra, flokët janë të mbuluara për shkak të fuqisë së shenjtë që zotërojnë.”

Përdorimi i bollshëm i metaforave dhe mjeteve të ndryshme retorike në poezinë sufiste i ka polarizuar që në fillim teologët myslimanë. Disa nga deklaratat e tyre, të marra fjalë për fjale, janë në kontrast të drejtpërdrejtë me besimet dhe praktikat themelore në Islam. Ky polarizim u përkeqësua nga simbolika sufiste, e cila në mënyrë të pashmangshme do të çonte në keqinterpretime nëse dikush nuk njihej me të.

Vera, taverna (mejhania) dhe Lejla janë ndër simbolet e përsëritura që fillimisht kuptohen në një nivel të mirëfilltë në kulturën popullore përpara se të kuptohen si metafora. Megjithatë, siç kanë paralajmëruar shumë poetë sufinj dhe evlija, poezia e tyre fillon në një nivel metaforik për të treguar kuptimet e mirëfillta që nuk janë ato që të vijnë në mendje për herë të parë sapo t’i lexosh, por, përkundrazi, që të gjitha rrotullohen rreth Hyjnores. Është interesante të theksohet se nga frika e keqpërdorimit të simboleve të tyre, autorë të ndryshëm sufinj kanë paralajmëruar të mos lexohen veprat e tyre pa udhëzimin e një mësuesi.

Një nga lajtmotivet më të rëndësishme dhe më të përmendura që përshkon të gjitha veprat dhe në të gjithë letërsinë sufiste është dashuria për Zotin. Sufiu, për shkak të ndjenjës së kësaj dashurie heq dorë nga gjithçka që zotëron dhe nga vetja. Një nga poetët sufi më pjellorë i temave të dashurisë është sigurisht Mensur Hallaxhi, shehidi i dashurisë metafizike, i cili ka kënduar si më poshtë:

“Unë e kam ndarë zemrën time nga kjo botë –

 Zemra ime dhe Ti nuk janë ndarë.

 Dhe kur ëndrra më mbyll sytë,

 Të gjej mes syrit dhe qepallës »

Nuk është e pazakontë të gjesh në traditën sufiste fraza të tilla si: “Ne jemi një popull i metaforave, jo literaliteteve” dhe “Metaforat janë për ne ajo që literaliteti është për të tjerët”. Për këtë arsye Gazaliu (1056-1111) ka thënë se askush nuk u përpoq të shpjegonte thelbin e asaj që sufinjtë po flisnin, prandaj shumica e atyre që shpjegonin në trajtë literare kanë bërë një gabim të qartë. Ai gjithashtu ka thënë: “Dije se mrekullitë e zemrës janë përtej përvojës shqisore”.

Prandaj, nëse dikush dëshiron të kuptojë më mirë se për çfarë kanë folur Hafizi, Mevlana, Senaiu, Ibn Faridi dhe poetët e tjerë sufinj, duhet të ndalojë projeksionet e veta materiale dhe laike dhe ta vendosë këtë poezi në kontekstin e saj të vërtetë metafizik.

Në kulturën e materializmit dhe dukurive iluzore, veprat e Mevlanas dhe të poetëve të tjerë sufinj shërbejnë si tregues se ka diçka më shumë se ajo që përjetojmë me shqisat tona. Poezia e tyre nuk ka të bëjë fare me arratisjen përmes dehjes ose humbjes së vetëdijes për hir të një qenieje tjetër materiale. Në vend të kësaj, mesazhi i tyre shërben si përkujtues i Qenies pa formë, nga e cila krijohen të gjitha format.

Kur Mevlana flet për dashurinë e një dashnori, ai nënkupton jo vetëm dashurinë që njerëzit ndajnë me njëri-tjetrin, por edhe dashurinë që të dy ndajnë për një Qenie që i kapërcen qeniet e tyre. Në këtë rast, të dashuruarit bashkohen sepse ndajnë një dëshirë të përbashkët për të kapërcyer ndjenjën e ndërsjellë të Vetes dhe adhurimit të vetvetes. Nëse kjo nuk vlerësohet, thellësia e fjalëve të Mevlanas nuk do të dihet ashtu siç duhet dhe do të rrezikojmë ta humbasim plotësisht rëndësinë e tyre.

Hapësira poetike sufiste, gjatë historisë, por edhe në analizën e hijerognozës në të tashmen e përhershme, bie në sferën e gjuhës dhe shndërrohet në “përmbajtje” vetëm si element përbërës i dikotomisë përmbajtje-shprehje. Poezia sufiste, në realitet, flet për të pashprehurën e përmbajtjes. Këtu fjala nuk është për marrëdhëniet e përmbajtjes dhe shprehjes, porse për pamundësinë e sferës së gjuhës me përmbajtjen dhe shprehjen e saj jashtë gjuhës që i takon tejfizikes.

Fjalët dhe vargjet e poezisë sufiste janë në gjuhën pereniale e cila e krijon botën e vet. Ajo i diskuton edhe çështjet e përshtatshmërisë së botës së krijuar me gjuhë dhe të botës që ekziston jashtë lidhjeve me gjuhën. “Ndjekësit e shpirtit (ehl-i hal) ndiejnë kënaqësi dhe gëzohen vetëm prej poezisë së shkruar nga ndjekësit e rrugës së tyre dhe pikërisht për këtë edhe nuk e kuptojnë gjuhën e ekzoterikëve (zahirëve). Si të mahniten këta poetë të lartë të dashurisë hyjnore, prej njerëzve që i kopjojnë të tjerët?”, thotë një prej autorëve sufinj dhe me këtë e bart poezinë e sufinjve në relacion të drejtë me origjinën e ekzistencës dhe duke e baraspeshuar shtresën e ekzistencës me atë të shprehjes. Sufiu nuk mund të pajtohet assesi se imitimi pa ndjesi mund ta ketë përmasën estetike dhe me guxim e refuzon çdo lloj të poezisë që nuk është shkruar në kuadër të përjetimit të autorit për të padukshmen, imagjinativen, ezoteriken.

Poezia sufiste është melodi e të qenësishmes. Autori, në të, e përjeton ritmin dhe ledhatimin e qetë të gjithësisë. Ndërkaq ajo nuk bazohet në soditjen e dëgjuesve ose lexuesve të mundshëm, për shkak se është përplot me sensin e krijimit. Kjo poezi në moment e heq vëmendjen e arsyes nga çdo analizë e gjërave jashtë nesh, por edhe nga koha dhe hapësira ekzistente, si rrjedhojë nga lëndorja, dhe e koncentron vëmendjen vetëm nga bërthama e të qenit dhe esenca e ekzistentes. Si rrjedhojë, kjo na mundëson të përqendrohemi në të pastërtën dhe qenësinë e zhveshur nga forma. Është fakt se poezia, në veçanti ajo shpirtërore, është krejtësisht diçka tjetër nga shkrimet tjera. Poezia nuk mund të përkthehet në asnjë shprehje tjetër. Ajo e thith nga jeta harmoninë dhe qëllimin.

Poezia sufiste, nëpërmjet mendësisë së shumanshme, gojëtarisë sugjestive dhe dhuntisë intelektuale na shtron një literaturë të mirë për përjetimin e brendisë dhe esencës:

”… Me dëshirë që të arrij deri te e vërteta, u nisa në rrugën e alegorisë dhe i sqarova fshehtësitë, gjoja jam duke rrëfyer ndonjë tregim; O Zot, fillova që nëpërmjet Lejlës t’i sqaroj atributet Tua, ndërsa me gjuhën e Mexhnunit e shpreha nevojën time ndaj Teje dhe pandërprerë u luta… O Zot! Lejla e sekretit të Realitetit, u desh që të shihet prej pas perdes së njëshmërisë (vahdetit), të zbukurojë gjithësinë lëndore me pasqyrimin e bukurisë dhe shpirti i Mexhnunit duke shëtitur nëpër shkretëtirë, ta shohë këtë bukuri dhe ta nënshtrojë vullnetin e tij para kësaj bukurie …”. Janë këto fjalë të Fuzuliut, që më së miri e shprehin qëllimin e vërtetë të poezisë sufiste…