Erdha të të marr për dore
Të të shlyj prej zemrës dhe vetes tënde
Pastaj të të vendos në Zemrën dhe Shpirtin
Të erdha herët në pranverë, gonxha ime!
Erdha të të vjel me duart e mia
E të të kthej në përqafim të fortë
Erdha që në pragun tënd
Të dhuroj fascinimin tim
Erdha të të barti në Fronin lartë
Rrugës së lutjes së dashuruesve.

Mevlana Xhelaludin Rumi

Hegeli në fenomenologjinë e shpirtit  ka prezentuar një “fuqi të madhe negative”; që është “ energji e të menduarit”, e Unësisë së pastër.Vdekja , nëse kështu kemi dëshirë ta pagëzojmë këtë jo të vërtetë, është ajo më e tmerrshmeja ; dhe të përcaktohesh për vdekjen është pozitë që kërkon fuqi tejet të madhe. Dashuria pa fuqi urrehet nga arsyeja, pasi asaj i ngarkohet diçka që nuk mund ta durojë. Mirëpo, nuk është jeta ajo që thehet para vdekjes dhe që me të vërtetësohet, por jeta është ajo që e duron vdekjen dhe që mbijeton me të; kjo është e jeta e shpirtit. Kjo fuqi nuk është diçka pozitive që stërvishet prej negatives, si në rastet kur për diçka themi se nuk është asgjë ose është e rrejshme, por kjo është fuqi e cila i shiqon në sy negatives dhe është gati të banojë në të.

Ky është momenti i përmendur në parathënien e Fenomenologjisë së shpirtit. Kjo është gjërësia e eksperiencës mendimtare perëndimore, e cila është gati të ballafaqohet me atë që është kategori dramatike “ me fuqinë e madhe negative”. Këtu nuk bëhet fjalë për diskurse shterpe por për sfida serioze. Është kjo jeta e shpirtit e cila është gati të ballafaqohet me gjërat që janë të padurueshme.

Gjenocidi dhe holocausti, despotizmi dhe fanatizmi, bile edhe populizmi elektronik, për fat të keq bëjnë pjesë në këtë “fuqi të madhe negative”. Ballafaqimi me këta fuqi të shkatërrimit është obligim i të menduarit; autoterapija është e mundur vetëm në të vërtetën, vetëm në eksperiencën e asaj negatives , të keqes dhe djegëjen e saj. Fuqia e shpirtit d.t.th., përvoja  e vërtetë e realitetit më të tmerrshëm. Ajo nuk përmbahet në nënshtrimin emocional dhe mendor, në fascinimin me atë që është gjithëshkatërruese dhe apsolutikisht e egër; ajo nuk përmbahet edhe në ekstazat emocionale të urrejtjes, pasi në këtë mënyrë nuk mund t’i ikim të padurueshmes. Për pasojë ngecim në vdekjen, në shkatërrimin , në më të ligën. Kjo mundësi njerëzit i largon prej gjendjes së lirisë dhe paqës dhe i mban të lidhur për praktikimin e thjeshtë të fuqisë. Praktikimi i thjeshtë i fuqisë, ideologjia e hegjemonizmit , rezulton me gjenocid dhe holocaust. Fuqia pervertive  e tillë- në pajtim me ideologjinë e saj të shprehur ose jo- i largon të tjerrët, e nxjerr jashtë loje sistemin e jetesës së përbashkët, arsyen personale dhe të të tjerëve, në realitet çdo arsye.

Por edhe skaji tjetër në ballafaqimin  me “ fuqinë e madhe të negativitetit” nuk është përgjigje dhe korespodencë  pozitive. fjala është për rahatinë dhe mendjelehtësinë sipërfaqësisht të sofistikuar. Kjo pozitë është demisionim i subjektit dhe subjektivitetit, vetëdijes, logosit moral. Me këtë vullnetarisht- çdoherë me egoizm dhe profit- dilet prej shoqërisë njerëzore. Qëndrimi i këtillë reprodukon ekuivalent të rrejshëm të fatkeqësisë që ka ndodhur. Në këtë kontekst nuk kemi mundësi të kuptojmë krizën e botës në çkyçjen e tjetrit dhe arsyes tjetër.

Në konceptin religjioz të traditës medituese muslimane , është prezent ideja për njeriun si mikrokozmos, gjegjësisht si botë e vogël e cila e përbën kurorën e Universumit të madh. Njeriu si mikrokozmos përmban shpirt të çiltër  nëpërmjet të cilit depërton në rrugën e ndritur  të atributeve hyjnore  dhe i përjeton pasqyrimet e Realitetit, Bukurisë, Mirësisë, Mëshirës, Bujarisë, Dashurisë… hyjnore.

Ethosi i çmendur i shpirtit njerëzor dhe vlerat e përtypura të këtij ethosi çojnë drejtë një kataklizme eskatologjike të eko-hapësirës shpirtërore. Ndërsa ndotja e shpirtit në faqet e natyrës makrokozmike le gjurmët e saja edhe në natyrën mikrokozmike . Si ka mundësi që shpirti të vuajë dhe trupi mos ta ndiejë këtë vuajtje? Vetëm barazpesha e dezorientuar shpirtërore e ka shkatërruar Perandorinë Romake, e ka inicuar Inkuizicionin ose të gjitha format tjera të shkatërimit material për hirë të kuazimendimeve ideologjike.

Pikërisht për këtë gjinia njerëzore në shekullin e XXI dhe në fillim të mileniumit të tretë me kujdes të posaçëm duhet të zhvillojë dhe kultivojë ekologjinë e shpirtit mikrokozmik dhe me këtë t’i kundërvihet fuqisë intenzive të së keqes, pasi ajo është raison d’etre e fatkeqësisë ose mirëqenies , fascinimit ose mallkimit, përjetimit parajsor ose ferror të jetës, jetesës ose vdekjes , shpresës ose pesimizmit tonë.

Nëse nën hijen e kësaj që u tha në trajtë më të përgjithshme i kthehemi realitetit tonë atëherë do të kishim thënë mirëqenia shoqërore e nacionaliteteve dhe konfesioneve të ndryshme në Maqedoni nuk është i mundur përderisa prej sipërfaqes së saj nuk humben qëndrimet e liga të cilat e shkatërrojnë qenësinë e shoqërisë njerëzore. Përderisa çdo politikan flet vetëm në emër të vathës së vete politike, liderët religjioz prezentojnë vetëm interesat e kullotave  dhe atarit të vet religjioz, reprezentët kulturor përfaqësojnë vetëm kulturat e veta edhe atë vetëm në gjuhën e nacionalitetit të vet, Maqedonia do të ketë reflektime dhe klimë të jodialogut dhe mosmarrëveshjes qytetëruese.

Ndoshta mentaliteti i popujve që jetojnë në Maqedoni u ndërtua në këtë mënyrë si pasojë e variacioneve dhe turbulencave shoqëroro-politike  si dhe fetare të përjetuara me trajtën më të tmerrshme në periudhat e funditr Pas çdo lufte, pas çdo ndryshimi kufijsh apo pas çdo marrëveshjeje ndërkombëtare , në Maqedoni mbeti diçka e pazgjidhur dhe e papërfunduar. Tek ne e kaluara nuk kishte kohë të bëhej histori megjithëse u emërtua histori. Edhepse tingëllon i pamëshirshëm për sqarim të mentalitetit tonë  do ta kisha përdorur mendimtarin Hungarez Istvan Bibo i cili ka bërë një inventar të të këqijave që torturojnë viset tona. Ai flet për “karakterin meskin dhe agresiv të nacionalizmit” i shfaqur me forma të ndryshme të urrejtjes së nduarnduartë , për “ histeritë komunitariste që nuk lënë të zgjerohen horizontet e dijes dhe mendimit”, “tendencat e përjetshme për jorealizim të projekteve” etj.

Mendoj se për shkatërrimin e fuqisë negative dhe mëkëmbjen e dialogut të mirrëfilltë mes nacionaliteve dhe feve në Maqedoni duhet të fillohet si dialog i shpirtit ose si dialog ezoterik i cili më vonë do të merrte edhe trajtën praktike. Këtë formë të dialogut ndërfetar e mbështesin përfaqësuesit e urtisë primordiale ose të njëshmërisë trascedentale të religjionit  si Rene Guenoni (Mohammed Ibrahim), Titus Bruckhardt (Ibrahim Izuddin), Sejjid Husein Nasr etj. Nxjerja në pah e bukurive transcedentale të thella në fetë ibrahimiane do të mundësonte ndërtimin e shoqërive multikonfesionale me tolerancë të ndërsjellë. Por duhet të them edhe atë me plot keqardhje se për Maqedoninë këto ide dhe këto emra janë ende shumë pak të njohur.