Mundi dhe përpjekja e njeriut për ta mbajtur të gjallë shpirtin apo zemrën me një fjalë kuptimin e tij, gjatë historisë e ka marrë formën e vet dhe është emërtuar si misticizëm (tesavvuf)[1], i cili ka ndikuar në shumë sfera të jetës, përfshirë edhe letërsinë.

Botëkuptimi sufik që prej ditëve të para të Islamit, është degëzuar në të gjitha anët e botës islame. Pothuajse në të gjitha viset e banuara me muslimanë  në arkitekturën sakrale krahas xhamive dhe medreseve shohim edhe ekzistencën e teqeve, të cilat në formë të treshit të artë kanë kontribuar në prezentimin e vlerave hyjnore në popullatën e viseve gjegjëse. Por, krahas asaj ato kanë kontribuar edhe në paraqitjen dhe zhvillimin e arteve dhe artizanateve.

Tesavvufi në fillim paraqitet si reaksion i personaliteteve të dalluar të shoqërisë së Pejgamberit a.s. kundër luksit dhe padrejtësive të cilat fillojnë të nxjerrin krye në periudhën e pushtetit Emevit, ndërsa më vonë merr formën e akcionit dhe ndikimi i tij është i dukshëm në të gjitha sferat e jetës shoqërore.[2]

Shekulli  VI\XII është periudha e sistematizimit të mendimeve të ndryshme sufike rreth një tarikati (rruge) të veçantë. Botëkuptimet individuale sufike të kultivuara nga ana e sufive të mëdhenj, si Xhunejd Bagdadi, Ebu Jezid Bistami, Imam Gazaliu, pas kësaj kohe do të sistematizohen dhe institucionalizohen në tarikatet. Periudha e Tarikatit[3] fillon në shekullin e XII dhe vazhdon deri në ditët e sotme. Shekulli  XII është koha e dobësimit total të shtetit Abasid dhe depërtimit mongol prej Lindjes. Shtetet e vogla të formuara brenda kufijve të shtetit Abasid nuk do të kenë mundësi që t’i kundërvihen okupatorit të fuqishëm mongol prandaj popullata do të tubohet kryesisht rreth liderëve shpirtërorë, sufive.

Sufitë e lartë të kësaj kohe, si Abdu’l-Kadir Gejlani (420\1026), Ahmet Rifai (578\1183), Ahmed Jesevi (562\1166), Ibn Arebi ( 638\1240), Mevlana Xhelaleddin Rumi (628\1231)  do të formojnë tarikete të veçanta, të cilat jetën e tyre do ta vazhdojnë deri në ditët tona. [4]

Në gjysmën e dytë të shekullit  XII në Anadoli bëhen trazira të mëdha. Autoriteti politik i shtetit Abasid ishte luhatur në tërësi; sulltani i selçukëve Këllëçasllani  II kishte vështirësi të mëdha në mbrojtjen e kufijve të shtetit të madh të lulëzuar në kohën e gjyshit të tij Alaeddin Kejkubadit. Në lindje mongolët ishin në përgatitje e sipër për të sulmuar vendet Islame.[5]Në këtë periudhë mjaft të rëndë, kur bota Islame përjetonte krizë pothuajse në të gjitha sferat e jetës – politike, ushtarake, shoqërore, një numër i madh i dijetarëve, e posaçërisht i sufive u vendos në Anadoli.  Në këto momente, kur sistemi shoqëror ishte shkatërruar në tërësi, popullata e gjerë të vetmin shpëtim e gjeti në mbështetjen në liderët shpirtërorë të ardhur në Anadoli nga viset e ndryshme të botës islame. Sufitë dhe shejhët e ardhur prej vendeve të ndryshme, kryesisht u vendosën në qytetet e mëdha të Anadolisë dhe themeluan teqetë[6] e tyre.[7]

Në momentet kur në njërën anë me të madhe depërtonin idetë e devijuara të batinive (ezoteristëve) e në anën tjetër popullata periferike kishte mbetur në duart e shejhëve dhe baballarëve të paaftë, prej Horasani në Anadoli vjen Haxhi Bektash Veliu dhe me një metodë tolerante sintetizuese do të mundohet që këto grupe të njerëzve t’i mbajë nën ombrelën e Islamit. Haxhi Bektash Veliu është një Pir[8] i madh , njohës mjaft i mirë i mendimit sufik islam, por në të njëjtën kohë njohës i mirë edhe i rrethanave kohore në të cilat ka jetuar. Veprimtaria dhe mendimet e Haxhi Bektash Veliut tregojnë qartë se  ka qenë musliman, i rritur dhe edukuar në kulturën sufike Islame, i shoqëruar me liderët sufik të asaj kohe, Mevlana Xhelaleddin Rumiun, Sadreddin Koneviun, Evhaduddin Kirmanin, ndërsa aktiviteti i tij ka qenë i orientuar kundër propagandës batinijje (ezoteriste) të propagatorëve (dai) të shtetit Safevid . Duke u bazuar në disa praktika më liberale dhe tolerante të bektashinjve të mëvonshëm një grup i dijetarëve nën ndikimin edhe të disa orientalistëve, bektashijtë do t’i emërtojnë si tarikat heterodoks, kurse grupi tjetër ata do t’i quajë si tarikat i cili ka dalë jashtë binarëve të Islamit; madje një grup tejet ekstrem  do të orvatet që tarikatin bektashian ta konsiderojë si fe të veçantë. Megjithatë, asnjëri prej vlerësimeve të lartëpërmendura aspak nuk pajtohet me argumentet historike dhe bibliografike të paraqitjes dhe zhvillimit të tarikatit Bektashijan[9].

     Përdorimi i këtyre termeve për Islamin, në të cilin nuk ka një rregullim dhe botëkuptim zyrtar të praktikës fetare që në fillim është i gabuar. Prandaj nëse në mesin e muslimanëve paraqiten momente dhe nijansa të ndryshme prej njëri- tjetrit dhe ata nuk dalin jashtë Kur’anit, sipas vlerësimit të Pejgamberit a.s. janë rahmet (mëshirë). Gjithashtu edhe vlerësimi i cili bëhet prej dijetarëve tradicionalistë muslimanë se bektashinjtë janë tarikat joislam është ekstrem dhe jo i përshtatshëm  me sistemin e vlerave në Islam. Kurse përsa i përket mendimit se tarikati bektashian është një fe e veçantë, mendoj se është një gabim trashanik i cili nuk mund të argumentohet me asfarë faktesh, as historike, as bibliografike e as apologjetike.

     Tarikati bektashijan dhe themeluesi i tij Haxhi Bektash Veliu janë një hallkë e zinxhirit të tesavvufit islam, veprimtaria e tyre disashekullore ka qenë e orientuar në përhapjen dhe kultivimin e vlerave islame dhe askush nuk ka të drejtë që si bektashi vehten ta konsiderojë jashtë Islamit e as që dikush ka të drejtë që bektashinjve ,për këtë apo atë arsye, t’u thotë se nuk janë muslimanë.[10]

     Siç thamë edhe më lartë, tesavvufi përveç rolit të tij në përhapjen e Islamit dhe qetësimin e zemrave të njerëzve,  rol të veçantë ka pasë edhe në  kultivimin e vlerave artistike në mjedise të ndryshme. Shembuj të këtillë kemi pa numër, mirëpo që të mos zgjerohemi tepër, do të përqëndrohemi në prezentimin e këtyre vlerave të Idesë së Lartë në poezinë e doajenit të letërsisë shqipe Naim Frashëri, duke i krahasuar ato me poezitë e poetëve sufi të inspiruar prej të njëjtit burim si edhe Naimi.[11]

     Mendimet, qëndrimet dhe botëkuptimet ndaj ngjarjeve dhe situatave të ndryshme historiko-shoqërore në veprën e tij Naimi i trajton në pajtim me filozofinë e vete sufike Islame.

Prezentimi i çështjeve shoqërore, historike e patriotike brenda diapazonit të vetëdijes fetare është rezultat i vetëdijes së tij, pasi ajo ishte e vendosur mbi një korelacion të drejtë e pozitiv, siç shihet në poezinë e Naimit, mes vetëdijes shoqërore, historike, patriotike dhe asaj fetare tek ai. “ …Prej veprës së tij mund të shihet qartë se Naim Frashëri është një figurë e gjithanshme dhe gjithanshëm e rëndësishme në letërsinë, kulturën dhe në përgjithësi në historinë e popullit shqiptar…”. “…Naimi pa dyshim është shkrimtari deri sot më i madh në letërsinë shqipe…”.[12]

     Të gjitha aspektet e jetës dhe veprës së Naimit në këtë ose atë mënyrë janë studjuar dhe analizuar, mirëpo njëra ndër karakteristikat më dalluese në aktivitetin jetësor dhe poetik të Naimit, në etikën dhe mendimin e tij – karakteri sufik Islam- gjithnjë është mbajtur në hije. Nuk ka asfarë arsye që kjo vetëdije e lartë e Naimit, e lartë po aq sa edhe e Xhelaluddin Rumiut, Hafizit, Shejh Sadiut, Goethes, Mjeshtër Eckhartit etj., të zvogëlohet ose zhvlerësohet qëllimisht.

     Naimi është njohës mjaft i mirë i tesavvufit islam e posaçërisht i tarikatit bektashian[13]. Ai shumë bukur e njeh poezinë klasike sufike, hollësitë e saja, e krahas saj edhe të gjitha detajet e retorikës. Në poezinë  e tij në formë tepër tërheqëse janë të vendosuara vargjet e larta shpirtërore, ku në formë simbolike e ku direkte.

     Naimi në veprën e tij shpeshherë thekson fjalën dhe relacionin e saj me realitetin i cili qëndron fshehur pas saj. Ai njëkohësisht orvatet që këtë relacion mes fjalës dhe realitetit ta zgjidhë dhe ta prezentojë sa më mirë. Nuk ka dyshim se Naimi këtë zgjidhje e ka gjetur, poezia e tij është tepër e logjikshme, për shkak se ai është një poet i cili i ka mbetur i sinqertë esencës, dashurisë dhe botëkuptimit të vet dhe të gjitha këto ngjarje i ka kahëzuar dhe formuluar sipas ligjit të tij të brendshëm.

     Duke marrë parasysh këtë realitet do të mundohem që të prezentoj disa çështje me rëndësi në poezinë e Naimit.

Vahdeti (Njësimi) në poezinë e Naimit

     Pranimi i Zotit si një ekzistencë e vetme absolute nga të gjitha aspektet dhe prizmat në tesavvufin Islam emërtohet si Vahdet.[14] Në botëkuptimin sufik ekzistenca absolute i takon vetëm All-llahut xh.sh., kurse gjërat tjera janë relative gjegjësisht ekzistenca e tyre prezenton Hakikatin (Realitetin) Hyjnor.

     Çështja e Vahdetit është diskutuar pothuajse nga të gjithë poetët sufi në letërsinë klasike islame. Sipas tyre ekzistenca e All-llahut ka kapluar tërë dukuritë ekzistuese në të gjitha shkallëzimet ontologjike të tyre. Ekzistenca e Tij është prezente në hakikatin (realitetin) e të gjitha sendeve që perceptohen në gjithësi.[15] Le të shohim se si prezentohet çështja e Vahdetit në poezitë Xhelaluddin Rumiut, Nijazi Misriut dhe Naimit.

     Rumiu[16] në një dyvargësh thotë kështu:

“ Xhame ez ten xhan zi ten agah nist
  Der dimagesh xhuz gam-i All-llah nist”[17]

“ As rrobat nga trupi e as trupi nga rrobat sështë larg
  Në trurin e tij nuk ka gjë tjetër pos dertit për Allahun”.

Nijazi Misriu[18] në një dyvargësh të vetin thotë:

“Oyle sanirdim ayriyim dost gayridir ben gayriyim
  Bende olup ishiteni bildim ki ol canan imish”.

“ Mendoja që unë jam i ndarë, i Dashuri im veç e unë veç
Mirëpo kuptova se çdo gjë në mua qenka ai i Dashuri”.

     Ndërsa në poezinë e  Naimit kjo e vërtetë prezentohet në shumë momente, si p.sh.: 

     “ Zoti I vërtetë ty të besojmë
  Të gjitha ç’janë dhe të lëvdojnë
  Qiej edhe yj e dhe e hënë
  Urdhërove the dhe u bënë
  Çdo gjë që është tynë të tregon
  Dhe çdo e mirë prej teje buron
  Falna Zot I madh ne njerëzinë
  Edhe të mirat e dashurinë
  Përveç se një e vërtetë
  Gjësendi s’ka nder në jetë”.[19]
“Posi kosa që korr barë
 Dhe mbin farë-farë
 Më çdo vënt të gjithësisë
 Duket fuqi e Perëndisë
      Mendj e madh e shpirt i gjerë,
 Drit’ edhe gjallj’ e pa prerë!
 Gjithësia ‘sht ajy vetë
 Zot i madh e i vërtetë”. [20]

        Siç shihet edhe prej vargjeve të prezentuara – të cilat janë vetëm një pikë në detin e literaturës sufike të shkruar në këtë temë- inspirimi i dy poetëve të mësipërm të cilët i takojnë dy qytetërimeve të larta botërore, ku rol të posaçëm ka luajtur tesavvufi  si diciplinë , dhe frymëzimi i poetit tonë dalin nga burimi i njëjtë.

Për Naimin Zoti, siç e shpreh edhe Kur’ani, është Krijues (Halik) dhe Planifikues (Mudebbir) i ekzistencës, Ai është Mëshirplotë( Rrahman) dhe Mëshirbërës (Rrahim). Bota, gjegjësisht gjithësia, është pasqyrë e prezentimit të bukurisë (Xhemalit) të All-llahut xh.sh.. Zoti nuk është vetëm arkë e bukurisë por edhe e mirësisë. Naimi në poezinë e tij problematikën mjaft të koklavitur filozofike të ekzistencës absolute e prezenton me një gjuhë të rëndomtë të bazuar në frymëzimin e tij sufik përmes simboleve dhe shembujve nga jeta dhe realiteti kohor. Fshehtësia e lartësisë dhe freskisë në poezinë e Naimiit gjendet  në këtë poentë të tij .[21]

Njeriu në poezinë e Naimit

Njeriu me ndërtimin shpirtëror dhe material të tij konsiderohet si krijesa më e përsosur në gjithësi. Pikërisht për këtë ai është bërë objekt rreth të cilit janë rrotulluar ide të shumta që prej fillimit të ekzistencës. Edhe Naimi në poezinë e tij vend të posaçëm i kushton njeriut ,për të cilin thotë se është një krijesë në të cilin bashkohen mendja dhe zemra (shpirti).

        Derisa në idetë e ndryshme filozofike në histori njëra palë i ka kushtuar rëndësi të posaçme shpirtit, kurse pala tjetër materies, gjegjësisht arsyes, Naimi njeriun e sheh si një tërësi e përbërë prej formës dhe idesë, trupit dhe shpirtit, respektivisht prezenton tërësi të të dy vlerave të ekzistencës – materies dhe shpirtit. Sipas tij, kultivimi i përbashkët i fizikës dhe metafizikës, mendjes dhe shpirtit e ngren këtë krijesë të përsosur në vendin e merituar .

Ja çka thotë Naimi:

Zot’ i Madh e i Vërtetë
Nemërit e me urdhërit të zotit të math e të vërtetë!
Zot i gjithësisë dhemje-math e mëshirë shumë!
Falna urtësitë e mirësitë e mërgona nga të këqijat e nga të pa-udhëtë.

Dashuri i Zotit është krej’ i urtsisë. Ata, që duanë Zotnë, kërkojnë të vërtetnë, e mërgojnë të rremenë, qasinë mirësinë e përzënë djallëzinë, dëbojn armikun e mbajnë miqësinë e vëllazërinë.

Qëroni zemrenë dhe mendjen e vetëdienë edhe shpirtinë nga gjithë fëlliqjet e ligësivet pa zini ngoje Zotn e math e të vërtetë”. [22]

Çështja e krijesës më të përsosur ,njeriut, në mënyrë identike me Naimin është përpunuar edhe në poezitë e sufive tjerë të lartë. Në poezinë e Rumiut njeriu prezentohet si sintezë e shpirtit dhe mendjes. Ai është krijesa e cila pranoi emanetin (fenë) e All-llahut xh.sh . Mevlana thotë kështu:

“Kontrollo mirë damarët e zemrës dhe besimit
Që të shohësh je i mirë ose i keq
 Analizo mirë urinën në kavanoz, shiko mirë
 Do të shohësh rezultatin e veprave tua…”.

Mevlana Rumiu pos ndjenjave materiale të njeriut gjithmonë e ka parasysh sferën tjetër , e cila e ngren njeriun drejtë realiteteve të larta. Në momentin kur njeriu i ngren perdet atëherë humben dallimet e kësaj bote të inicuar prej materies dhe paraqitet Njësimi(Vahdeti).

Në një dyvargësh ai thotë:

“Deri kur do të shikosh formën time
Mos harro se pas drurit të manit ka mëndafsh të bukur”. [23]

Qartë shihet se në poezinë e Naimit si edhe në poezitë e sufijve tjerë para tij njeriu ka një kuptim dhe rëndësi kozmike. Ai është krijesa e vetme në të cilin është sendërtuar vullneti krijues brenda kohës dhe vendit. Zoti i Madh atij i ka fryrë prej shpirtit të Vet. Atë e ka furnizuar me intelekt, arsye, shpirt etj. që të mund të perceptojë dhe të zgjidhë sekretet e kohës në të cilën jeton.

Ky frymëzim i poetëve tanë është marrë direkt nga Kur’ani Famëlartë. Kur’ani flet për që të dy lëmitë krijuese të njeriut: “ Njeriu u krijua prej dheut dhe në te u fry prej Shpirtit të All-llahut “ .[24]

         Gjegjësisht Naimi për të realizuar humanizmin e vërtetë rekomandon një gjithësi teocentrike në vend të kozmosit egocentrik, rekomandon një humanizëm teonom në vend të njerëzishmërisë autonome, respektivisht prezenton një humanizëm teist, epiqendër e të cilit do të ishte All-llahu xh.sh.

Dashuria e Lartë  Hyjnore në poezinë e Naimit

Një moment i cili shpesh haset në poezinë e Naimit  është edhe dashuria e lartë në Fuqinë absolute  krijuese, respektivisht në Zotin e Madhërishëm.

Në poemën e tij të shkruar në greqishte , “O Eros” (Dashuria), në mënyrë hierarkike është prezentuar shkallëzimi i ekzistencës , ndërsa afrimi përfundimtar ndaj saj shfaqet në formën e dashurisë (ashk).

Arsyeja ka mundësi që të sqarojë dhe komentojë objektet e reflektuara të ekzistencës absolute. Ndërsa, kontakti me Qenien absolute mund të bëhet vetëm nëpërmjet  dashurisë. Esenca e ekzistencës nuk është objekt i arsyes, por i dashurisë. Naimi në momentet kur potencon dashurinë nuk e mohon realitetin e arsyes, mirëpo tregon kufirin e fundit deri ku ajo mund të ngjitet. Për t’u ngritur në lartësitë e krijimtarisë është e nevojshme dashuria e lartë. Dashuria është udhërrëfyes besnik drejt sarajeve të estetikës hyjnore. Rrëqethjet shpirtërore konsiderohen si ftesë nostalgjike drejt Krijuesit të Lartë.

Në poemën “Dashuria” Naimi pasiqë prezenton shkallët e dashurisë – duke filluar prej fizikës, ndërsa në fund thotë kështu:

            “Në qiell, Dashuria
Si shpend nga pas më vjen
Pafundësia, tempull
Kolos më shëmbëllen.
Dritëza duken yjet
Dhe brenda Perëndia
Krijuesi dhe ati
Nga merr fill gjithësia
Ti je çdo gjë, o Zot
Ti bota e hapësisë
Ti nisja e mbarimi
Ti shpirti i gjithësisë
Dhe dashuria ime
Je vet, o Perëndi
Çdo gjë je ti këtu
Edhe kudo je ti.
As dritë tempulli
As yll që ndrit
Por çdo gjë është
Shkëlqimi yt!
Prej teje nisen
Tek ti mbarojnë
Gjithë sa kemi
Ty të takojnë.
Hyjnore, e bukur
Me të vërtetë
Feja e jote
Njerëzimi vetë!
Një shpirt ne jemi
Ndaj Perëndisë
Miq e vëllezër
Ndaj dashurisë

Edhe Xhelaluddin Rumiu në “Mesnevi” në mënyrë identike i afrohet kësaj çështjeje:

“Ti je qumsht, ëmbëlsirë e sheqer
Ti je hënë, e diell që shkëlqen
Ti je babë, e nënë
Përveç Teje nuk kam farefis.
O dashuri që nuk vyshkesh
O këngëtarë me hare hyjnore
Nuk gjeta si Ti shok kurrë
Në mbrojtje dhe fuqi.”[25]

*                      *                      *

Në këtë trajtesë të shkurtër u përpoqa të prezentoj vetëm disa momente prej të cilave është frymëzuar poeti ynë i madh  Naim Frashëri. Padyshim, njëra prej karakteristikave më parësore në veprimtarinë  jetësore të Naimit , në botëkuptimin e tij rreth problematikave të ndryshme është aspekti sufik i besimit islam. Prania e momentit fetar, posaçërisht aspektit sufik-bektashian në veprimtarinë e Naimit, atë nuk e bën më pak patriot, ose më pak intelektual, përkundrazi e prezenton si një personalitet të ngritur në të dy aspektet e jetës së njeriut si dhe e afron më tepër poetin  me qenien e popullit dhe nënqiellit tonë.Njëkohësisht ndritshmëria e tij materiale-shpirtërore e vendos atë në hallkën e merituar në zinxhirin e tesavvufit islam e posaçërisht tarikatit Bektashijan. Prandaj është e domosdoshme që aspekti sufik i poezisë së Naimit të trajtohet pa paragjykime dhe ti jepet vlera e duhur.

Jeta dhe vepra e Naim Frashërit na  detyron që atë ta shohim si një poet të madh i cili vend parësor në poezinë e tij i ka kushtuar idesë së lartë, gjegjësisht aspektit sufik të besimit islam.                                                                                     

[1] Tesavvufı është emri i përbashkët i përvojave mistike islame. Si disiplinë e posaçme në shoqëritë islame paraqitet në shekullin e III\IX . Më vonë e merr formën institucionale nëpërmjet të tarikateve të ndryshme . Praktika e kësaj ideje të lartë në momente të ndryshme në histori ka marrë kahje të cilat e kanë nxjerrë jashtë binarëve të veta esenciale. Në shekujt e fundit, derisa përvoja e tarikateve përjeton një krizë të qartë- me përjashtim të një numri të caktuar- tesavvufi në botën moderne zë vendin e vet si prezentim i idesë së lartë mjaft tërheqëse për shpirtin e uritur perëndimor.  Më gjerë shiko: Tahrali, Mustafa, Batidaki Ihtida Hareketlerinde Tasavvufun Rolu, Uluslararasi Birinci Islam Arastirmalari Sempozyumu, Izmir 1985, f.156;po ashtu Pur Xhevadi Nasrullah, Can Esintisi Islamda Siir Metafizigi,përkth. në turq Hixhabi Kirlangic, Istanbul 1998, Insan Zazinlari, f.149.

[2] Ramic, Jusuf, Evropska orijentalistika o islamskom tesavvufu, Takvim, Sarajevo 1392\1973, f.90-95.

[3] Studjuesit e diciplinës së Tesavvufit zhvillimin e botëkuptimit mistik në Islam e ndajnë në tre periudha, edhe

atë:  1. Periudha e Zuhdit (asketizmit)- prej kohës së Pejgamberit a.s. deri në fund të shekullit të II\VII

        2. Periudha e Tesavvufit ( misticizmit) –prej shekullit të III\IX- V\XI dhe

        3. Periudha e Tarikatit (e rrugëve mistike)- Prej shekullit VI\XII e deri  sot. Shiko: H. K. Yilmaz , Anahatlariyla Tasavvuf ve Tarikatlar, Istanbul 1994; Selçuk Eraydin, Tasavvuf ve Tarikatlar, Istanbul 1992.

[4] Për jetën, veprimtarinë dhe tarikatet e këtyre sufive të lartë shiko: Selçuk Eraydin, po aty; H. K. Yilmaz, po aty; Mehmet Ali Ayni, Tasavvuf tarihi, Istanbul 1341.

[5] Turan, Refik, XIII Yuzyil Anadolu Buhrani ve Ayakta Kalan Guçler, Erdem derg. Turklerde Hosgoru Ozel sayisi, II. 535.

[6] Përderisa në qytetet dhe qendrat e mëdha situata ishte e këtillë jeta fetare gjegjësisht tesavvufi në viset malore, periferike, banorë të të cilëve ishin kryesisht turkmenët, udhëhiqej nga ana e shejhëve dhe baballarëve të cilët shumë pak e njihnin Islamin e mos të flasim për tesavvufin. Në këto vise ende nuk ishin çrrënjosur në tërësi botëkuptimet e vjetra pagane dhe dalëngadalë depërtonin edhe në strukturën ideologjike të turkmenëve që kishin pranuar Fenë Islame. Ky moment do të ndikojë dukshëm në përbërjen e mëvonshme të një pjese të tarikateve të vendosura në viset periferike të Anadolisë si: kalenderijtë, babaijtë, hajdarijtë e në masë më të vogël edhe në bektashinjtë.

[7] Ibn Arebiu, Sadreddin Koneviu, Nexhmeddin Daje, Evhaduddin Kirmani, Mevlana Xhelaleddin Rumi etj.

[8] I vjetër, plak. Në tesavvuf: Shejh, udhëheqës, themelues i një tarikati të posaçëm.

[9] Piksëpari përdorimi i termit heterodoks, i cili në Perëndim përdoret përkundër termit ortodoks është i gabuar, për arsye se këto dy terme janë krishtere dhe në terminologjinë e Historisë së Frakcioneve kanë këtë kuptim: ortodoks– grup fetar i cili jetën fetare e rregullon sipas botëkuptimit zyrtar të kishës; heterodoks– grup fetar i cili në praktikën fetare del jashtë vijës kishtare.

[10] Shiko: Makalat, Esad Cosan, f. XLII-LII; Bedri Noyan, Bektasilik Alevilik Nedir?, f. 29; Ethem Ruhi Figlali, Turkiyede Alevilik Bektasilik etj.

[11] Naimi lindi në Frashër më 25 maj të vitit 1846. Që prej moshës fëmijërore fillon të ndjek mësimet në teqenë e Frashërit dhe këto mësime së bashku me origjinalitetin e shprehjes së Naimit do të jenë pasqyrë bazë në prezentimin e gjithanshmërisë së tij.

[12] Qosja, Rexhep, Porosia e madhe, Prishtinë 1986, f.557-8.

[13] Naim Frashëri ka shkruajtur edhe një traktat të shkurtër për mësimet bektashiane i cili titullohet “ Fletore e Bektashinjët”. Shiko: Naim Frashëri, Vepra 2, Prishtinë 1986, f. 151-180.

[14] Smailagiq, Nerkez, Leksikon Islama,Svjetlost, Sarajevo 1990, f.608, “Tevhid”.

[15] Më gjerë shiko: Izutsu, Toshihiko, A comparative study of the key philosophical concepts in sufism and taoizm, Ibn Arebi and Lao Tzu, Chuang Tzu, Tokio, 1966; Ahmed Avni Konuk, Fususu’l-Hikem Tercume ve Serhi, përgaditur nga: Selçuk Eraydin dhe Mustafa Tahrali, Istanbul 1999.

[16] Mevlana Xhelaluddin Rumiu është një sufi, Pir I një tarikati të madh dhe poet me famë I cili ka shkruar në gjuhën persiane. Ai ka lindur në 30 Shtatorë 1207 ( Rebiul evvel  604) në qytetin e Belhit. Mevlana në moshë të re së bashku me babain e tij Bahauddin Veledin është vendosur në Anadoli në qytetin e Konjës, ku edhe ka vdekur në 16 Dhjetor të vitit 1273\5 Xhumadijel ahir 672 . Tyrbeja e tij gjindet  në qytetin e Konjës  dhe është mjaft e vizituar.Më gjerë në lidhje me jetën e Mevlanës shiko: Eraydin, Selçuk, Tesavvufi dhe Tarikatet, përkth. në shqip, Metin Izeti, Tetovë 2001, f.331-352.

[17] Eraydin, Selçuk, Po aty f. 228.

[18] Nijazi Misriu është një ndër poetët më të njohur të periudhës Osmane. Emri i tij i vërtetë është Shejh Muhammed efendi, njëkohësisht konsiderohet prej sufive të mëdhenj. Është prej tarikatit Halveti, por ka edhe një degë të tarikatit Halveti I cili ate e konsideron si Pir. Është prej katundit Soganli të Anadolisë, por për shkak se shkollimin e ka kryer në Egjipt ka marrë llagapin Misri. Ka vdekur në vitin 1105\1693 në Bursë. Shiko: Sh. Sami, Kamusu’l-Alam, f. 4626.

[19] Naim Frashëri, Vepra 2, f. 23-4.

[20] Po aty ,f. 95.

[21] Problematika e njëjtë punohet edhe në poezinë “Halli  filutrës” të shkruar nga ana e Sheh Malës (1865-1928). Shih: Poezia e Bejtexhinjve, përgatitur nga Hajdar Salihu, Prishtinë, 1987, f. 380 e në vazhdim.

[22] Naim Frashëri, Vepra 6, f. 157.

[23] Schimel Annemarie, Ben Ruzgarim Sen Ates, përkthyer në turq. nga: Sevil Ozkan, Istanbul 1999, f. 115.

[24] Kur’an A’raf, 12-14; Rahman 14; Bakare 30.

[25] Schimel, Annemarie, Po aty f. 121.