Tek klasikët e tesavvufit, koncepti i kohës diskutohet përgjithësisht në aspektin e gjendjes. Me fjalë të tjera, me fjalën kohë nënkuptojnë gjendjen në të cilën jetojnë, jo me vullnetin e tyre, por me vullnetin e Zotit.
Shkruan: Metin IZETI, Tetovë
Koha është një nga bekimet e mëdha të Allahut për ne. Pronari i vërtetë i kohës është Allahu. Në kohën e shpenzuar me tepri, nuk është vetë koha fajtore, por ata që e konsumojnë atë kohë pa mëshirë.
Në Kuran “Dehr, asr” nënkupton kohën e caktuar; “Dita e Kijametit, ora dhe çasti”, me kuptimin e Kijametit; “sene dhe âm”, që do të thotë vit; “shehr”, që do të thotë muaj; (jevm) përdoret si ekuivalent i ditës. Allahu xh.sh. gjithashtu flet për pjesët e ditës në koncept të kohës dhe çastit, si: dita (nehar), mëngjesi (fexhr), paradita (duhâ), mesdita (dhuhr), pasdita (asr), mbrëmja (magrib), terri (isha) dhe nata (lejl).
Në Kuran, rëndësia e kohës theksohet edhe duke u betuar në periudha të ndryshme kohore, si “ve’l-asr, ve’l-lejl, ve’s-subh, ve’d-duha” (Betohem në Asrin (kohën, pasditën), natën, paraditën, mëngjesin).
Këto betime janë regjistrim hyjnor i lavdisë së kohës. Koha është e dashur, sado që shtohet ajo nuk e humb vlerën e saj. Ashtu si uji…
Koha është jetë, humbja e kohës është humbje e jetës, është vetëvrasje. Ajeti na këshillon që mos ta kalojmë jetën pa e kuptuar esencën e kohës dhe mos e humbim shpresën ndaj Allahut, për ata që veprojnë përkundër këtij fakti e bën përshkrimin “esrefu ala enfusihim (ata që e shpenzojnë kot veten e tyre)”
Duke theksuar rëndësinë që i jep Kurani dhe vëmendjen që Pejgamberi a.s. ia kushton kohës dhe çastit, sufinjtë i kushtojnë rëndësi të veçantë fenomenit të kohës. Mbi të gjitha, ata ftojnë të jetohet në këtë çast. Ata duan që personi ta konsiderojë çastin e tanishëm si një mundësi, në vend që të shpërqendrohet nga e kaluara dhe të shqetësohet për të ardhmen. Për këtë arsye ata tërheqin vëmendjen se koha është e mprehtë si shpata. Termat hush der dem dhe vukuf-i zamani, të cilat janë ndër parimet bazë të tesavvufit, parashikojnë përdorimin më të mirë të kohës. Sufinjtë pranojnë relativitetin e kohës dhe ftojnë mos të pengohemi nga murret e kohës. Harxhimi i kohës (fevt-i vakt) është më i kobshëm se harxhimi i shpirit (fevt-i ruh) dhe pikërisht për këtë me përkushtim kërkohet vetëdija për çastin dhe kohën.
Në qasjen sufike për kohën ka dy koncepte të rëndësishme edhe ata janë: Ibnu’l-vakt (Biri i çastit) dhe Ebu’l-vakt (Babai i çastit)
Ibnu’l-vakt është një term që sufinjtë e kishin në diskursin e tyre që nga kohërat më të hershme dhe me të nënkuptonin një person që bën gjënë më të përshtatshme që duhet bërë në një kohë dhe është i zënë duke bërë atë që i kërkohet në një kohë të caktuar. Sufiut nuk i intereson e shkuara dhe e ardhmja. Ajo që i intereson është çasti në të cilin ndodhet. Ai quhet “Ibn vakt”, sepse drejtohet nga vullneti hyjnor dhe e bën gjithmonë atë që kërkon koha
Tek klasikët e tesavvufit, koncepti i kohës diskutohet përgjithësisht në aspektin e gjendjes. Me fjalë të tjera, me fjalën kohë nënkuptojnë gjendjen në të cilën jetojnë, jo me vullnetin e tyre, por me vullnetin e Zotit. Meqenëse sufiu është nën kontrollin e manifestimeve hyjnore në të cilat jeton, ai u nënshtrohet dispozitave të gjendjeve. Prandaj shpesh në diskursin sufi thuhet “filani është nën sundimin e kohës”. Kuptimi i kësaj fjale është se robi është marrë nga vullneti i tij dhe është bashkë me Allahun. Sufiu e bën adhurimin ashtu siç ndjen, me kusht që sjellja e tij të mos bie ndesh me dispozitat fetare.
Sipas thënies së Ebu Ali ed-Dekkak (v. 405 / 1014), çasti është situata në të cilën ndodhemi. Nëse jemi në dynja, pra nëse mendja dhe zemra jonë janë të mbushura me mendime të dynjasë, koha jonë është dynjaja. Nëse jemi në ahiret, koha jonë është ahireti. Nëse jemi të gëzuar, koha jonë është gëzim. Nëse jemi të trishtuar, koha jonë është trishtim. Me këtë fjalë, Ed-Dekkaku e përcakton kohën si gjendjen e përjetuar nga individi dhe si mbizotëruese mbi të.
Meqenëse termi çast (vakt), i cili përdoret në vend të konceptit kohë, i referohet momentit kur përjetohet një gjendje shpirtërore, pra “koha e tanishme”. Pikërisht për këtë sufiu quhet “biri i çastit”, pasi i është dhënë plotësisht momentit. Sipas kësaj, sufiu, i cili është Ibnu’l-vakt, përjeton gjendje shpirtërore, i dorëzohet manifestimit hyjnor pa përfshirë vullnetin dhe lirinë e tij dhe e përjeton bërjen që do ta sjellë ky çast i lavdishëm. Sufiu, që sodit manifestimet hyjnore, ekzaltohet, emocionohet dhe nuk përshtatet dot me rebelimin ndaj kohës. Është në një gjendje tërheqëse dhe entuziazmi. Ai është mirënjohës që i ka kaluar momentet e tij në paqe me Allahun për marrjen e gjendjeve më të mira (hapëse/futuhat) të gëzimit dhe entuziazmit nën ndikimin dhe sundimin e Allahut. Ai gjithashtu pendohet që është ndarë prej Tij dhe është shpërqendruar nga e përbotshmja, sepse ai e sheh këtë si shkujdesje. Ose, tregon durim dhe guxim kur vuan nga gjendja e frikës, si trishtimi dhe ankthi. Nijazı Misri në lidhje me këtë thotë: “ Nuk jam as e kaluar dhe as e ardhme, unë jam nëna e çdo çasti”
Sa më shumë që një sufi të jetë i vetëdijshëm për çastin në të cilin ndodhet, aq më i respektueshëm është. Çdo moment i shpirtit të tij është unik, siç është çdo moment i shpirtit i ri dhe i freskët. Në disa tekste sufike, çdo moment i shpirtit quhet “frymëmarrje/nefes/nefha”. Prandaj, sufinjjtë quhen edhe “njerëz të frymëmarrjes” (ehlu’l enfas); sepse ata jetojnë në çdo frymëmarrje dhe në çdo çast me vetëdije të plotë për veçantinë e shpirtit.
Sufiu, i cili është i hapur ndaj manifestimeve shpirtërore dhe është në një gjendje ndryshimi të vazhdueshëm, ndryshon nga gjendja në gjendje, nga ngjyra në ngjyrë, nën ndikimin e manifestimeve të pafundme hyjnore. Ashtu si akrepa e minutave të orës, kalon nga një moment në tjetrin, një moment nuk i përshtatet tjetrit, ngrihet e bie, nuk ka pamje fikse, nuk ka stacion të vendosur. Kur e pyetën për gnostikun Dhunnun Misriu, ai tha: “Ai ishte këtu, tani ka ikur”. Ai pohon se dy çastet e gnostikut nuk mund të jenë të njëjta, se ai është në një gjendje ndryshimi dhe se i është dorëzuar administrimit të Allahut
Meqenëse Ibnu’l-vakt nuk ka asnjë shqetësim për të kaluarën dhe të ardhmen, ai e zgjeron çastin, e kupton kalueshmërinë e kohës me ajetin “Kul-le jevmin huve fi she’n” ( Në çdo çast Ai është në një punë të re). Si rrjedhojë, e përvetëson vetëdijen e bazuar në vazhdimësinë e krijimit.
Ebu Sulejman ed-Dârânî (vd.215/831), i cili e përkufizon sufizmin si njohje e kohës, i kushton rëndësi të veçantë ruajtjes së gjendjes dhe çastit.
Kur Xhunejd-i Bagdadi u pyet se cila është karakteristika e gnostikut, ai tha: “Karakteristika e gnostikut është si uji që e merr ngjyrën e enës.”, duke treguar se ai gjithmonë kryen mënyrën më të përshtatshme të veprimit për kohën gjegjëse.
Mevlana thotë se personi i cili nuk i plotëson kërkesat e kohës, ka vepruar në kundërshtim me parimet e tesavvufit.
Gjegjësisht:
“O mik, sufiu është bërë i çastit, nuk i shkon tesavvufit të thuhet se kjo punë bëhet nesër ose le të ngel për nesër.
Ose, ndoshta ti nuk je një burrë sufi? Ajo që ke në dorë nuk është e njëjtë si veresi”.
Edhe Nijazi Misriu, ngjashëm si Bajezid Bistamiu, Ibn Arabiu e Muhammed Ikballi, është prej personaliteteve që e pranon realitetin e krijimit të vazhdueshëm dhe Ibnu’l-vaktin e përkufizon si gjendje dominuese mbi njeriun. Ai në përmbledhjen e poezive të tij, pra në Divanin e tij thotë:
“ Ibn vakt (bir i çastit) jam unë Ebu’l-vakt (baba i çastit) s’bëhem dot
Jam rob që i ndryshon gjendjet, nuk mund t’i kursej dot”
Sufinjtë, gjithashtu, kanë kujdes të veçantë që koha dhe çasti të mos bëhen idhuj. Sufiu është bir i çastit, por i përkryeri nuk është bir i askujt, ai e ka tejkaluar kohën dhe gjendjet. Pra, jeta duke e kontrolluar kohën është synimi i vërtetë i edukimit shpirtëror, ky është Ebu’l-vakti…
Personi i përkryer dhe i plotë, nuk transferohet prej një pozite shpirtërore në tjetrën ose, thënë simbolikisht nuk kalon prej një ngjyre në tjetrën, por ai është në pozitën e pangjyrëshe konstante. Ata që e kanë arritur këtë pozitë quhen Ebu’l-vakt (Babai i çastit). Të tillët nuk ndryshojnë me kohën, nuk ndikohen nga koha, por, përkundrazi, ata vetë, e ndryshojnë kohën dhe ndikojnë në të. Nga jashtë ata duken njëlloj si edhe njerëzit tjerë dhe nuk kanë kurrfarë dallimi lëndor prej të tjerëve, por ama brendësia e tyre është përplot me plotni dhe puhiza ledhatuese.
Ai nuk i dorëzohet rrjedhës së kohës, pra nuk është i predestinuar. Ai dëshiron të zotërojë çastin, nuk mjaftohet me pasqyrimet e emrave dhe cilësive dhe dëshiron të ngrihet në pasqyrimet e Identitetit hyjnor (dhat). Ai ka për synim shkrirjen në vendin ku merret vendimi dhe përcaktohet destinimi, pra nuk i dorëzohet gjendjeve shpirtërore, por ka dëshirë ta përjetojë vizionin e bukur dhe qëndrimin përballë Xhemalit (Bukurisë). Qëndrimi konstant i tij në adhurimet dhe shtesat (nafilet) e bën të vetëdijshëm dhe të ndërgjegjshëm. Ai nuk thirret në jashtëzakonshmëritë, por sillet sipas të zakonshmes.
Ai që dëshiron të shikojë çastin e vet duhet të shikojë në të përkryerin, me fjalë tjera duhet të del para kohës ose të ngjitet mbi të. Si rrjedhojë, Dashnori i vërtetë është urdhërdhënës i gjendjeve, i zotëron ata dhe nuk burgoset nga gjendjet e caktuara. Ai, plotësisht, është fundosur në detin e dashurisë hyjnore dhe është ndriçuar me nurin e Tij.
Thellësia e Dashurisë është e pamatshme ashtu siç është e pamatshme gjerësia e Bukurisë e cila është përfshirëse…
Sa herë në jetën tonë kemi thënë “e ndjeva”, sepse pritej nga ne?
Dhe sa herë sepse e ndjejtëm vërtet?
Sa më shumë ta përsërisim pa u menduar, aq më rutinë bëhet…
Le të mësojmë të ndjejmë vetëm ne brendësi pa pritur prova, pjesërisht sepse njerëzit përndryshe e kanë shumë të lehtë t’i kënaqin krijesat… tregojuni atyre çfarë duan të dëgjojnë dhe ata do të kënaqen…
Është kaq e lehtë të manipulosh fjalët dhe të “pushtosh territore” të hapësirës psikike që nuk pushtohen kurrë dhe të kapitullosh gjithmonë para nevojës për atë që u jep atyre në këtë moment…
Gjithçka tjetër nuk llogaritet…
Dhe, përsëri një çast… kaq i vogël dhe jashtëzakonisht i rëndësishëm… aq rrallë i përdorur… aq i nevojshëm… aq i pashmangshëm dhe kaq… kaq i përkohshëm (fani), por i përhershëm, i shkrirë (fani)..
Dhe secili çast është unik …
Sado që të përpiqemi të kthejmë një çast… për ta mbajtur… për ta përsëritur – është e pamundur…
Çdo çast është unik dhe secili lë gjurmë në të jetën tonë… një e kaluar e përsosur e thurur nga çaste të papërsosura… mund të shkruajë romanet më fantastike në të cilat, imagjinoni, një moment keqkuptohet si diçka me rëndësi jetike për komplotin e atij romani…
Disa e kuptojnë më shpejt… disa më vonë… disa kurrë…
Lum ata që mësuan herët të shijojnë çastin…
Të lumtur janë ata që e kuptojnë rëndësinë e çastit…
Dhe vetëm një çast është ai i duhuri – vetëm një çast është ideal!
Si të bëhemi bije e bija te çastit?
Me butësi dhe durim… duke përsëritur “Hajj (i Gjalli)” me një emocion që ngelet në zemër kur fjala vdes në buzë…
me prekje që nuk digjen dhe nuk lënë gjurmë…
me thjeshtësinë dhe mirësinë që nxjerr nga ne gjithçka që jemi dhe kemi…
E gjithë ajo vlerë thelbësore e çdo njeriu qëndron diku thellë në thjeshtësinë tonë… e groposur… e pluhurosur… e mbuluar…
Njerıu mbytet në marrëdhënie të ndërlikuara që sjellin zhgënjime dhe surpriza të pakëndshme të papritura…
Dashuria (Ashk) dhe Bukuria (Xhemal) kanë një lidhje të pathyeshme –
Të dyja janë kalimtare (fani)! – nëse janë sipërfaqësore dhe të bëjnë të shkrirë (fani)
Gjithçka është në çastin… dhe çasti është gjithçka…
Ne jemi bijë e bija të çastit të përhershëm
Caktimi është i përkohshëm (fani), ndërsa ne të shkrirë në te (Fani)…
Të pakënaqur me çastin fajësojmë caktimin…
Ne kërkojmë më shumë… kërkojmë më mirë…
Në kërkimin e vetvetes, ne e humbasim veten gjithnjë e më shumë në parimet, konceptet morale dhe sjelljet e imponuara të të tjerëve…
Kur në një moment bëhemi të kënaqur me veten, bindemi se e kemi gjetur veten dhe nuk e kuptojmë se nuk kemi qenë kurrë më larg nga thelbi ynë…
Ikim nga thelbi pasi përpiqemi të masim të pamatshmen…
Të lidhemi pa peshë…
Të besojmë në inekzistencën…
Të materializojmë shpirtëroren…
Dhe, farë e keqe rritet gjithnjë e më shumë në shpirt…
Do të duhen duar të forta dhe një vullnet i çeliktë për të nxjerrë të gjitha ato barërat e këqija dhe për të bërë përsëri një kopsht parajsë nga balta e shpirtit…