Kaligrafia i kushton prioritet parësor heshtjes dhe harmonisë. Heshtja e ambientit kaligrafik është heshtje e thellë komunikuese në të cilën njerëzit ndajnë një komunikim kolektiv në heshtje. Në kërkim të shkrimit sa më të bukur të fjalëve që kanë fuqi të mbinatyrshme të Zbulesës/vahj, të thënieve të Pejgamberit dhe teksteve të ndryshme të urta të kulturës dhe mendimit Islam, është zhvilluar arti i pashembëllt i shkrimit të gërmave arabe/harfeve i emërtuar si husn-i hatt. Gërmat araba të shkruara në disa trajta, kohë pas kohe, mvarësisht nga gjendja kuptimore e artistit kaligraf/hattat, janë dekoruar me elemente të caktuara estetike dhe si të tilla i kanë stolisur obkjektet e ndryshme të kulturës dhe qytetërimit Islam.  Shembull karakteristik i shtëpisë qytetare muslimane në hapësirat tona shqiptare në fillim të shekullit XIX,  me tërë elementet hapësinore dhe dekorative,  është Shtëpia e Beut në Tetovë. Organizimi hapësinor i Shtëpisë është në korrelacion me kushtet dhe rrethanat  ekonomiko-shoqërore të kohës kur është ndërtuar, mirëpo me vete bart edhe paradigmën e idesë pereniale sufike islame, e cila njëkohësisht është e përfaqësuar edhe në objektet fetare të ndërtuara ose të rikonstruktuara në këtë periudhë në Tetovë. Si rrjedhojë,  lirisht mund të thuhet se Shtëpia e Beut si nga aspekti i zgjidhjeve ndërtuese,  ashtu edhe nga aspekti i dekorimit është në relacion të drejtë me Xhaminë e Larme dhe me kompleksin  Harabati Baba Teqe. Kushtet klimatike dhe relievi kane ndikuar që ndërtuesit ne konstruksionin e Shtëpisë te perdorin drurin, mirëpo përdorimi i drurit njëkohësisht paraqet edhe nduarnduarësinë e objektit të ndërtuar me natyrën e gjallë. Druri është i gjallë dhe në Shtëpinë e Beut, Xhaminë e Larme dhe Harabati Baba Teqenë jeton se bashku me mikun e vet eternal, dheun,  vendosur mbi shtresat e gurit të përpunuar mirë që është në pjesën e poshtme të objektit.

Fjalët kyçe: Kaligrafia, islami, shqiptarët, shtëpia e beut.

CALLYGRAPHY/HUSN-I HATT & INTERNAL EXPRESSION OF EXPERIENCE

“ORIENTAL HOUSE CASE OF ALBANIA”

Calligraphy  attaches priority to silence and harmony. The silence of calligraphic environment is quietly profound communication in which people share a collective communication in silence. In searchinmg for beautiful writing of words that have supernatural power of the Revelation/wahy, tradition of the Prophet and of various wisdom texts of the  Islamic culture and its thought, there was developed the unprecedented art of writening Arab letters/harf named as Husn-i Hatt. Arabic letters written in several forms, from time to time, depending on the semantic state of the artist calligrapher/Hattat, are decorated with certain aesthetic elements and as such have adorned different objects of Islmaic culture and civilization. The distinctiv example of an Albanian Muslim civic house in our area in the early XIX century, with all its spatial and decorative elements is Bey House in Tetova. The spatial organization of the House is in correlation with the conditions and the socio-economic  circumstances of the time it was built, but it brings with itself the paradigm of the perennial idea of Sufism, which also is represented in religious buildings constructed or reconstructed in this period in Tetova. Consequently, it can freely be said that the House of Bey  in  both terms such as the aspect of building solutions and the decoration is in  fair relation to the Painted Mosque and Baba Tekke Harabati complex. Climate and landscape have led the House in construction builders to use wood, but the use of wood also represents the facility built with living nature. Wood is alive and House Bey, Painted  Mosque  and Harabati Baba Tekke and lives together with his eternal friend, earth, put on layers of elaborate stone that is at the bottom of the object.

Keywords: Calligraphy, Islam, Albanians, Bey House

&&&

Çfarë është më e rëndësishme, të jesh folës i mirë apo dëgjues i mirë? Është më e preferueshme të jesh efikas në komunikimin  verbal apo atë joverbal? Është më mirë të jesh direkt dhe i drejtëpërdrejtë në komunikim apo të fitosh pak kohë për të arritur atje ku do? Është më e rëndësishmetë të thuash të vërtetën apo t’i bësh të tjerët të ndihen në bashkësi me të vërtetën? Ekzistojnë variante të ndryshme artistike dhe kulturore që e kanë marrë përsipër t’u përgjigjen në trajta të ndryshme nga njëra tjetra pyetjeve të sipërpërmndura. Një nga këta trajta të komunikimit  ndërkulturor ndërmjet njerëzve është edhe kaligrafia. Në te kuptimi është më shumë se sa komunikimi verbal dhe formal.[1]

Kaligrafia i kushton prioritet parësor heshtjes dhe harmonisë. Heshtja e ambientit kaligrafik është heshtje e thellë komunikuese në të cilën njerëzit ndajnë një komunikim kolektiv në heshtje. Ky theks mbi heshtjen bazohet edhe në mësimet fetare dhe në filozofinë e Islamit rreth njeriut të plotë/insan-i kamil. Në realitet objekti i kaligrafisë janë “fjalët që në vete e mbajnë të gjallë shpirtin”. Shpirti që jeton në fjalët e bukurshkruara ka një fuqi të mbinatyrshme për të bërë të mundur përjetimin e të pamundshmes.

Në kërkim të shkrimit sa më të bukur të fjalëve që kanë fuqi të mbinatyrshme të Zbulesës/vahj, të thënieve të Pejgamberit dhe teksteve të ndryshme të urta të kulturës dhe mendimit Islam, është zhvilluar arti i pashembëllt i shkrimit të gërmave arabe/harfeve i emërtuar si husn-i hatt. Gërmat araba të shkruara në disa trajta, kohë pas kohe, mvarësisht nga gjendja kuptimore e artistit kaligraf/hattat, janë dekoruar me elemente të caktuara estetike dhe si të tilla i kanë stolisur obkjektet e ndryshme të kulturës dhe qytetërimit Islam.[2]

Materiali kaligrafik është art i pavarur nga e kaluara dhe i papërsëritur jashtë tij. Ai, jo vetëm që i përcjell këshillat e caktuara, pa marrë parasysh janë të karakterit fetar ose shoqëror, por në trajtë më të drejtëpërdrejtë e ngërthen shpirtin e fjalës, e vesh atë në superlativ, ia zgjat jetën dhe në fund e bën të pashëm atë. Kaligrafia Islame është art nga vetja dhe për veten dhe  arrinë të hapë fusha të reja të shprehjes kreative të spektrit kuptimor. Në një formë, kaligrafia është pikturë abstrakte islame dhe e paraqet artin burimor të muslimanëve.

Abstenimi nga imazhet tek myslimanët nuk ka vetëm rol negativ, por edhe pozitiv. Me anë të përjashtimit të gjitha imazheve antropomorfike, së paku në zonën religjioze, arti Islamik i ndihmon njeriut të jetë `vetja e tërë`; në vend të projektimit të shpirtit të tij në të jashtmen e tij, ai tani ndodhet në qendrën ontologjike, ku tanimë është përfaqësuesi (halifi) dhe robi (`abd) i dinjitetit primordial; së këndejmi ai menjanon gjithçka që do të mund të quhej `idol`, bile edhe në nivelin fare relativ; pra, asgjë nuk do të qëndron në mes njeriut dhe Prezencës së padukshme të Zotit.  Arti Islamik, nëpërmjet të kaligrafisë,  de facto krijon një qetësi, i eliminon të gjitha turbullirat dhe pretendimet pasionante të botës duke ndërtuar në vend të tyre një rend të shprehjes së ekuilibrit, qetësisë dhe paqes.[3]

Ideja artistike në kulturën Islame është e vetëdishme se konceptimi cilësor i bukurisë nuk pajtohet me përkufizimin e saj përpjestimor, po qe se nuk do të vlerësohen me pretendime kritike vijat e këndshme dhe do të përdoren metaforat në kuadrin e një diskutimi sufik ose të përfytyrimeve të vagullta kozmologjike. Kaligrafia Islame do të merret me një problem të tillë. Në të gjitha shkrimet e stileve të ndryshme, që e zbukurojnë trashëgiminë materiale të artit islamik, mund të shihet një lloj i kozmologjisë së tërhjekjes së vijës në sfondin e pastër. Gërmat e zbukuruara nga njëra anë përpiqen ta zgjidhin kundërtinë ndërmjet parimit cilësor dhe atij sasior, ndërsa nga ana tjetër e përkufizojnë dritën si kulmin e përpjestimeve dhe si bukuri në vetvete. Në këtë kuptim, identiteti kthehet në përpjestimin e vërtetë dhe përligj bukurinë e vërtetë të Krijuesit si burim drite, pasi e Vërteta, përbën harmoninë dhe bukurinë më të madhe të Vetes me Veten. Në tërësi, pamja e sfondit dhe shkrimit është një pamje bukurie, qoftë për përpjestimet që analiza mund t’i has në të, qoftë për ndikimin e drejtëpërdrejtë të dritës, që është shumë e këndshme në dukje.

Dy stile të shkrimit kanë bashkëjetuar që prej shekujve të parë të Islamit. Shkrimi kufi, i cili shquhet prej natyrës statike të gërmave dhe një lloj  shkrimi kursiv, nes’h, me forma rrjedhshmërie të ndryshme. Të dyja shkrimet nuk janë të ndara me vija të prera, por në çdo fazë të zhvillimit janë realizuar sinteza të ndryshme midis tyre, që nga njëra anë e kanë zhvilluar artin, ndërsa nga ana tjetër e kanë shprehur ndryshimin dhe zhvillimin e pandërprerë në gjithësi. Nuk duhet shumë për ta lidhur këtë ideal bukurie me pamjen e shumë fenomeneve, që shihen në arenën e makrokozmike, madje edhe me aq e aq objekte të gjalla dinamike dhe të sintetizuara. Përtej mjedisit artistik, në tekstet kaligrafike, kemi përshkrime të këndshme të esencës së qenies, ku njeriu nëpëmjet të vetë artit dhe hapësirës vendzënëse të tij, përpiqet të arrijë majet metafizike dhe shpirtërore.

Kaligrafia, por edhe arti Islam në përgjithësi, veti dalluese e ka edhe pragmatizmin dhe lidhshmërinë e ngushtë me mjedisin shoqëror. Kaligrafia përdor një stil komunikimi të kontekstit të lartë. Në këtë stil, pjesa dërrmuese e informacionit nuk është në mesazhin verbal; kuptimi gjendet më tepër në kontekst ose i brendësuar në sintezën e artit dhe sfondit filozofik të thënies. Ky stil përforcon të kuptuarin e porosive pa një komunikim verbal direkt. Shpeshherë në lidhjet e gjata komunikohet në këtë mënyrë. Arti i kaligrafisë përpiqet të ndërtojë një lidhje të gjatë dhe të pavdekshme me auditorin dhe të krijojë sintezën ekzistenciale të bashkësisë midis subjektit dhe objektit. Ai prej në distancë, por edhe nga brendia e soditësit, përpiqet të dërgojë një shikim kumtimplotë, në veten dhe në anën tjetër.[4]

Stili i komunikimit artistik kaligrafik gjithashtu përpiqet t’i shmang edhe stereotipizimet e grupeve specifike. Grupet e ndryshme gjatë tërë kohës kanë përdorur stil komunikimi artistik të ndryshëm. Mjediset e ndryshme etnike kanë lënë gjurmët e tyre në shkrim. Persët kanë zhvilluar një lloj kursiv në formë perle, me një rrjedhshmëri pothuaj të ajrët, që të shkruanin gjuhën e tyre në shkrimin arab. I kundërti skajor është shkrimi i Magribit i cili ka ruajtur një sintezë relative të kufit dhe nes’hit antik. Kaligrafia turke pëlqen të ndërtojë lloje “nyjash magjike” dhe emblemash grafike, përmes dyfishimit simetrik, që janë njëfarë trashëgimie e artit mongol ( Titus Bruckhardt). Kjo formë e ndërveprimit spontan me reagime lind nga vlerat ose prioritetet e identifikuara në shumë fenomene dhe sinteza natyrore. Pra, siç shihet, komunikimi artistik në komunitete të ndryshme e lind kontekstin e rëndësishëm të kuptimit antropokozmik të gjithësisë dhe qenies. Në realitet, ky lloj i komunikimit që rrënjët i ka në brendësi, është komunikim me thelb të njëjtë, por me nuanca artistike të ndryshme, si rrjedhojë, lirisht mund ta emërtojmë si komunikim i bukur përmes ndryshimeve.

Një sjellje të ngjashme e shohim edhe në filmat e Tarkovskit, aty ka një  `domodoshmëri` të pranisë estetike në formën e gjuhës themelore dhe të thellë, e cila gjuhë do të  mund të kualifikohej si `racionale` ose si `mistiko-artistike`.. Rëndësia qëndron në atë se burimi i shprehjeve Tarkovskiane nuk do të mund të lokalizoheshin në imagjinatën  e pastër, ato janë akte imagjinative në kuptimin tipik të fjalës, dhe kjo është habia për artistin i cili parimisht punon me imazhet. Për Tarkovskin, shprehjet artistike do të duhej të vijnë nga domodoshmëria e brendshme, nga procesi i vazhdueshëm organik në materialen si të tërë`  Organikja e tërë është e formuar nga një `domosdoshmëri e brendshme , e cila lind nga `dinamika e brendshme e atmosferës së situatës`   `Imazhi` kësisoj, është i skalitur në ritmin e domosdoshmërisë, dhe jo në atë të imagjinatës.Vlerësimi i brendshëm i vlerave artistike e zhvilluar përtej idesë së shfaqjes (dukjes) së pastërt, gjithashtu mbetet atributi ekskluziv i filozofisë së artit Islam.

Përgjigja është e vetëkuptueshme:  paraqitje e idesë me anë imazheve  të huazuara, të marra nga përjetimet tona reale, fizike apo mendore, apo, siç shprehet Zemahsheriu “përmes një ilustrimi parabolik të diçkaje që është përtej perceptimit tonë me anë të diçkaje që e njohim nga përvoja jonë” .

Shumica  nga tekstet  dhe shprehjet e kaligrafisë islame duhet të kuptohen në një sens alegorik për shkak se janë të përcjellura jo vetëm si didaktike, por edhe filozofiko artistike. Prandaj, sikur ta merrnim çdo pasazh, thënie apo shprehje  në kuptimin e jashtëm, literal dhe të mos ta vlerësonim mundësinë që të jetë një alegori, një metaforë apo një shembull, ne do të cënonim pikërisht frymën e shkrimit artistik kaligrafik.

Për fund, mund të thuhet se kaligrafia islame nuk sjell ndër mend një bukuri jashtë njeriut, shprehjet e saj nuk na ngjallin asnjë referim ndaj diçkaje, por, thjeshtë na shfaqen me një vrull që më parë e kishim njohur, na paraqiten aq kuptimplota, sa që arrijmë të kuptojmë që vetëm në atë çast kemi pasur njohjen e plotë të tyre dhe që jeta ia vlen të jetohet , qoftë edhe vetëm për të jetuar të tilla përvoja. Soditja e tyre , gjithashtu paraqet një dalldi, por një dalldi në bashkësi me realitetin e qenies. Ajo nuk është kapërcimi i gjërave të kësaj bote, por shpirti i tyre. Kaligrafia në vete e ngërthen edhe tesavvufin estetik dhe gërmat e zgjatura dhe të stolisura në trajta të ndryshme i duken soditësit si atmosferë metafizike, ku ai vetë ledhatohet nga puhiza e padukshme e bukurisë. Si pasojë frymëzimi do të vijë përmes lojës së kujtesës: mbi një germë ose një shije do të vendoset kujtimi i një realiteti, i një ndiesie të përjetuar ose që pritet të përjetohet.

E KALTËRTA E SHPIRTIT…

E kaltërta është ngjyra e melekëve/engjëjve… është ngjyra e qiejve dhe e detit… e lartësisë dhe e thellësisë… e simpolizon besnikërinë, përkushtimin, urtinë, vetëbesimin… e kaltërta konsiderohet e dobishme  për shkak se e ngadalëson metabolizmin e njeriut dhe e qetëson shpirtin… e kaltërta është fuqimisht e ndërlidhur me paqën dhe qetësinë…[5]

E kaltërta është sunduese në dekorimet murale të objekteve shpirtërore muslimane, në veçanti në shekullin e XIX… e kaltërta është metaforë e vetmisë sufike dhe qëndrimit në shoqërim me Krijuesin.. është ngjyrë e halvetit… është ngjyrë e shtëpisë së Fatimesë në kompleksin Harabati Baba Teqe në Tetovë.

Fatimeja ishte vajza e sëmurë nga kjo botë dhe e tërhequr në të kaltërtën e shpirtit në shtëpinë e saj, brenda kompleksit Harabati… ajo ishte një femër me pjellorësi shpirtërore si edhe motrat Mansure dhe Hurshide që dy shekuj më parë kishin shkruar emrin etyre me shkronja të arta në ndërtimin e xhamisë së larme (Alaxha ) në Tetovë. Ata ndërtimin e xhamisë e kishin bërë me paratë e ndara për prikën/ çejizin e martesës. Shtëpia e kaltërt e Fatimesë gjithashtu ishte prika/ çejizi i saj. Ata së bashku sikur e përjetonin natëne  e gjerdekut në takimin me të Dashurin e vërtetë. E përjetonin me dashuri sheb-i arusin/natën e gjerdekut të Mevlanasë.

Sheb-i Arus, i thotë Mevlana, natës së takimit me të Dashurin e përjetshëm të tij, me Zotin, i thotë vdekjes. Ata të gjithë së bashku vdisnin për të jetuar…

E kaltërta është edhe iniciativë e ikonografisë së shekullit të XV… modeste por vepër e një vullneti të pakrahasueshëm…

E një vullneti që e  din se çka dëshiron të thotë…

Si rrjedhojë është e përdorur edhe në dekorimin mural të Harabatit, por edhe në pjesë të caktuara të xhamisë së Larme… vepra të amshueshme të Rexhep dhe Abdurrahman Pashës.

Nuk ka mundësi të hapëroni përreth këtyre ndërtesave dhe të mos e dëgjoni atë përpjekje dhe heshtje shpirtërore të sufijve dekorues në të kaltërtën qiellore të Harabatit dhe Xhamisë së Larme..

Heshtjen shpirtërore të Abdurrahmanit/robit të Mëshirbërësit, që bën zë edhe sot e kësaj dite…

Kjo e kaltër sa bukur do t’u qëndronte melekëve!!?

Por t’i lëmë pak ngjyrat, por edhe përvojat e perspektivës dhe sfondeve mjeshtërore… shikoni ju lutem ngjyrat esenciale… xhamia e Larme dhe Harabati janë të tëra në ngjyra dhe dritë.. njeriu smund të vendos a janë më të mira ngjyrat ose drita që bie në to… sikur bartet në platformën e metaforave platoniane me piktorët kinez dhe grekë… muret e tyre sa të bukura i kanë ngjyrat aq edhe më të bukura i kanë murret që janë të pastruara me dhikrin/përkujtimin e Zotit… dhe çdo dritë që bie në këto murre reflektohet si më e bukur… ndoshta murret edhe nuk janë prej materiali ndërtimor… ndoshta janë zemra të adhuruesve  dhe frymës së tyree që në ditë të ftohta ka avulluar në trajtë të huuuuuuuuuuu-së

E në ditët e vapës si haaaajjjjjjjjjj…

E kaltërta ndonjëherë na e përkujton edhe lulet që në pranverë e gëlltitin nga qielli dhe së bashku me të kuqen e vete e përfitojnë ngjyrën vjollce… vjollcë si qielli por e thellë edhe si deti.

Vjollca është si Fatimeja, si Hurshideja, ndoshta edhe si Mevlana që ka dëshirë të shihet nga të njëjtit si vetja… ajo është një piktore, një qendisëse, një  sufi…

E kaltërta dhe dekorimet në të na flasin edhe për plotninë që mund të arrihet me bashkimin e aftësisë, përpjekjes nga njëra anë dhe përkushtimit ndaj Zotit, duasë/dhikrit nga ana tjetër…

“ Njerëzve t’ua përkujtojmë të njerëzishmen…” do të thoshte Naimi, por edhe Junus Emre’ja… Arti është mjet për këtë ndjeshmëri…

Në të vërtetë kjo e kaltër ishte mbretëruese edhe në “Avatar”in e James Cameron’it…

Ata krijesa të çuditshme, mbrojtëse të të natyrshmes, të karakterit dhe të njërës nga karakteristikat më elokuente të kategorive estetike , të madhërishmes…

Në anën tjetër instikti shkatërrues i ego’s, i qibrit , i smirës… ka harruar se për të qenë i aftë duhet të jetë besimtar…

Të besojë në diçka jashtë vetes. Jashtë dhe mbi veten… Si Fatimeja… si Mevlana… vetëm kështu do të ketë mundësi ta përjetojë të kaltërtën e Harabatit dhe të Divan’it…

…ta dijë se kushti i parë i artit është liria e artistit… arti është vepër e shpirtave të lirë… të lirë në arenën e lirisë absolute… në praninë e origjinës së krijimit…

… ta dijë se duhet të jetë i pafajshëm… si një foshnje…pikërisht për këtë edhe gjithnjë kujton se është ndotur… pendohet/estagfirullah…

Mirësia e tij është, jo vetëm në veten e tij, kudo , në qytet, në mal, në treg…

Vetëm atëherë të kaltërtën mund ta shohim në esencë…

KATARZA NË ARKITEKTURËN ISLAME…

Parimi Islam i teomonizmit, që është thelb i idesë fetare islame dhe pjesë e pandashme e botëkuptimit besimor të tij, është reflektuar në të gjitha fushat e kulturës dhe qytetërimit islam. Shkrirja qenësore në Krijuesin dhe përjetimi shpirtëror i njëshmërisë së qenies me kalimin e kohës është bërë pjesë e pandashme edhe e sjelljeve shoqërore dhe objekteve materiale në kuadër të kulturës muslimane në mbarë nënqiellin e ndikimit të idesë perenniale të Islamit. Katarza e përshpirtshmërisë islame me ndjenjën e plotnisë estetike ka ndikuar dukshëm edhe në ndërtimin e qytetit Islam dhe në strukturën shoqërore të unitetit të bashkësisë.

Qyteti i vjetër është hapësirë e qetë   ku shtëpitë e shpeshta nëpër sokaqet e ngushta e kanë mundësuar bashkëjetesën e individit me familjen dhe bashkësinë e tij. Shtëpia e këtij lloji me dritaret e hapura drejt qiellit dhe kopshtet e gjera e ka simbolizuar një mikrokozmos dhe njeriu nëpërmjet saj e ka imagjinuar dhe përjetuar lidhshmërinë e tij me Krijuesin. Për rrjedhojë, njeriu, nga njëra anë, me trupin e tij ishte i unifikuar me qytetin , ndërsa nga ana tjetër, me dritaret e hapura drejt qiellit dhe me kopshtin e gjerë është lidhur ngushtë me Fuqinë Krijuese. [6]

Struktura sociopolitike e formuluar si “qyteti i virtytshëm” në mendimet e Farabiut, nga aspekti i filozofisë arkitekturale, u përgjigjet pyetjeve ontologjike dhe etike nga botëvështrimi i njëjtë dhe vendos një relacion rrënjësor midis të qenët, sjelljes etike dhe përditësimit hapësinor të tyre. Nëse merret parasysh se në epokën e qytetërimit teknologjik në të cilin jemi duke jetuar çdo gjë është shndërruar në mjet, atëherë është më se e nevojshme që sërish të zbulohen lidhjet midis ekzistencës dhe etikës, dijes dhe virtytit, drejtësisë dhe vlerës dhe si pasojë rezultatet do të jenë me rëndësi jetike jo vetëm për idenë, por edhe për përjetimin hapësinor të të bukurës. Nevojitet që këto vlera themelore sërish të përfitojnë funksionin ekzistencial në këtë epokë të hiper-modernizmit dhe kapitalizmit të avancuar, në të cilat prodhimi, pjelloria, maksimizimi i fitimit dhe relacionet e interesit kanë dalë para përmasës sonë njerëzore dhe si pasojë  e kanë bastarduar edhe përmasën e ndërtimit të qytetit dhe ndërtesave në të.

Jëllmaz Özakpınar’i thotë: “ Çdo koncept i qytetërimit krijon forma të ndryshme brenda një tërësie, domethënë, një kulturë të veçantë”. Qyteti është i ndërtuar nga arsye të ndryshme ekonomike, ushtarake, politike dhe shoqërore, por, arsyeja më e rëndësishme prapa tyre; është nevoja e deklarimit të identitetit nga ana e shoqërisë. Koncepti i qytetërimit, në fillim, shihet në siluetën e qytetit. Vlera fizike e konceptit të qytetërimit e një shoqërie që e ka ndërtuar, zbatuar dhe shfrytëzuar  një qytet është i vendosur në ndërtesat, në vendet më prestigjioze të siluetës ,që është e pranishme në botën fizike, rrjedhimisht në arkitekturën e tij. Arti është brenda për brenda me fenë, do të thotë feja; mesazhin e jep nëpërmjet artit. Për shkak se feja flet në mjediset që i drejtohen ndjenjave, e tillë është çështja e besimit.

Arkitektura islame krahas nevojës së strehimit të njeriut dhe plotësimit të kërkesave shoqërore të tij përpiqet që t’i paraqesë edhe format estetike të shpirtit dhe filozofisë islame në trajtë të plotë. Këtu nuk bëhet fjalë vetëm për arkitekturën fetare por për plotninë e asaj fetare dhe civile. Për pasojë, plotnia arkitekturale estetike nëpërmjet të cilës përjetohet katarza ndiesore, është pjesë fundamentale e xhamive, medreseve, spitaleve, hamameve si dhe e shtëpive. Nëse i shikojmë pak më me vëmendje ata, do ta shohim se njëshmëria e Allahut, pakrahasueshmëria e Tij është ide fundamentale e arkitekturës islame. Ky dimension i Zotit nuk mund të dihet nëpërmjet shqisave dhe pasioni për të mundtë arrihet vetëm nëpërmes përsiatjes dhe meditimit të thellë si pasojë e të cilës arrihet kultura shpirtërore, pra, arkitektura islame është e projektuar që njeriut tia mundësojë përsiatjen dhe meditimin  për realitetin/hakikatin, rrjedhimisht, për më të Madhin.

Shembull karakteristik i shtëpisë qytetare muslimane në hapësirat tona shqiptare në fillim të shekullit XIX,  me tërë elementet hapësinore dhe dekorative,  është Shtëpia e Beut në Tetovë. Organizimi hapësinor i Shtëpisë është në korrelacion me kushtet dhe rrethanat  ekonomiko-shoqërore të kohës kur është ndërtuar, mirëpo me vete bart edhe paradigmën e idesë pereniale sufike islame, e cila njëkohësisht është e përfaqësuar edhe në objektet fetare të ndërtuara ose të rikonstruktuara në këtë periudhë në Tetovë. Si rrjedhojë,  lirisht mund të thuhet se Shtëpia e Beut si nga aspekti i zgjidhjeve ndërtuese,  ashtu edhe nga aspekti i dekorimit është në relacion të drejtë me Xhaminë e Larme dhe me kompleksin  Harabati Baba Teqe. Kushtet klimatike dhe relievi kane ndikuar që ndërtuesit ne konstruksionin e Shtëpisë te perdorin drurin, mirëpo përdorimi i drurit njëkohësisht paraqet edhe nduarnduarësinë e objektit të ndërtuar me natyrën e gjallë. Druri është i gjallë dhe në Shtëpinë e Beut, Xhaminë e Larme dhe Harabati Baba Teqenë jeton se bashku me mikun e vet eternal, dheun,  vendosur mbi shtresat e gurit të përpunuar mirë që është në pjesën e poshtme të objektit.

Shtëpia  është  shtrirë  në trajtë të lirë, nuk është e ngulfatur, është e tërhequr në pjesën e pasme të kopshtit të gjerë, i cili ka një hortikulturë mahnitëse. Kopshti i gjerë është i rrethuar me mur të lartë dhe hyrja në kopsht është realizuar nëpërmjet  katër dyerve, të cilat në trajtë simetrike janë të vendosura në katër anët e kopshtit.

Liria e vendosjes së objektit dhe përjetimi i kësaj ndjenje të relaksimit dhe mosngulfatjes në Shtëpinë e Beut,  por edhe në të ngjashmet në ndërtimtarinë osmane të kësaj periudhe,   e simbolizon lirinë e shpirtit të njeriut brenda gjithësisë në tërësi. Shpirti i njeriut është i trazuar për shkak të rrethimit material dhe e vetmja gjë që ka mundësi ta qetësojë atë në këtë konstelacion ekzistencial është mundësia e përjetimit të pafundësisë së gjithësisë, yjeve, natyrës, luleve, gjelbërimit. Gjerësia e oborrit e mundëson meditimin dhe vatërzimin e shpirtit dhe arsyes në lartësitë dhe estetikën e yjeve dhe kozmosit, ndërsa hortikultura e afron atë me natyrën e gjallë. Muret përreth oborrit e mundësojnë intimitetin për të cilin ka nevojë njeriu si në përmasën lëndore,  ashtu edhe në atë tejlëndore. Katër dyert  njëkohësisht i kemi edhe në kompleksin Harabati Baba dhe përfaqësojnë katër gradat e ngritjes shpirtërore. Secila prej tyre simbolizon njërën trajtë të ngritjes shpirtërore dhe të adhurimit të Zotit. E para është ligji fetar (sheriati),  e dyta përshpirtshmëria fetare, rruga sufike (tarikati), e treta është sendërtimi real i të ekzistuarit (hakikati) dhe e katërta është njohja reale e qenësisë (marifeti). [7]

Njëlloj si në pjesën e oborrit,  ashtu edhe në katin e shtëpisë ka një çardak (holl) të gjerë me tavan  të dekoruar bukur,  me gdhendje në dru dhe me ngjyra të ngjashme me ato të kupës qiellore. E kaltra  dhe e  arta janë ngjyrat më të spikatura në dekorimin e tavanit,  por të përfaqësuara në platformën e drurit. Edhe këtu druri e paraqet gjallërinë  të cilën  çdo lëndë në arenën e qenësisë e merr prej Zotit. Këtu  bëjnë pjesë edhe qielli,  edhe yjet. Njëkohësisht,  çardaku është edhe vendi ku shtëpiarët  ose edhe mysafirët kanë bërë biseda të karaktereve të ndryshme, përkatësisht një prej emrave të tij është edhe divanhane,  që d.t.th. vend bisede dhe diskutimi. Vetë qëndrimi në një ambient të këtillë artistik dhe të gjallë e frymëzon njeriun. Gjithashtu,  edhe dhomat në pjesën e banimit janë katër, ashtu si edhe dyert e hyrjes në oborrin e shtëpisë dhe e kanë simbolikën e njëjtë.

Siç shihet edhe nga shembulli i mësipërm elementet e përdorura, madje edhe në dekorimin e brendshëm, e paraqesin animin e muslimanit drejt botës së brendshme të tij, ku edhe mund të përjetohet katarza. Vijat horizontale përreth kopshtit janë sfera që e rrethojnë gjithësinë dhe ngriten drejt qiellit dhe që në realitet e simbolizojnë ekzistencën. Bota dhe të gjitha sferat e ekzistencës nëpërmjet shadërvanit në mes të kopshtit e ripërtrinë lidhjen e tyre me qiellin.

Arkitektuar islame i ngërthen në vete parimet që mbretërojnë në Gjithësi, dhe sikur në heshtje na drejtohet me parimin se nëpërkëmbja e tyre do ta  prish harmoninë dhe qetësinë e natyrës dhe ekzistenca do të zvarritet drejt kaosit. Arkitektura islame si në shembullin e kozmologjisë, hulumton si duhet të mbrohet kjo barazpeshë. Gjendja e barazpeshës dhe rendit në gjithësi dhe në hapësirën jetësore i shndëron ata në qenie “të bukura” dhe “vepërmirëse”. Si pasojë, relacioni i arteve si arkitektura, kaligrafia dhe muzika me vizionin kozmik dhe kozmologjinë paraqitet si dukuri e kësaj doktrine vepërmirëse (ihsani) . Ky element që ngërthehet në domethënien e fjalës kozmos na del përpara edhe në fjalën “kozmetikë” të bartur edhe në gjuhën tonë dhe që ka kuptimin e stolisë, zbukurimit dhe bukurisë. Për pasojë arkitektura islame e ka ndjenjën e kozmetikës së shpirtit të njeriut që në makro plan është e paraqitur në Kozmos. Kozmologjia në traditën e mendimit islam, nga Farabiu në Ihvan-i Safa, nga Gazaliu tek Ibn Arabiu, nga Suhreverdiu tek Erzurumlu Ibrahim Hakkiu, është dalluar si fushë e studimit që ka paraqitur fotografinë e ekzistencës së madhe dhe ka ngërthyer disiplinat natyrore dhe simbolike. Hulumtimet natyrore të bëra në astronomi, fizikë, biologji, historinë e natyrës, optikë dhe gjeografi kanë përgatitur materialin e mendimit kozmologjik, por më pas ky akumulim i dijes nëpërmjet spektrit filozofik simbolik është bartur edhe në arkitekturën islame dhe ndërtimin e qytetit islam dhe si e tillë i ka ekzaltuar dhe emocionuar banorët e vet.

Ndërsa individualizmi i modernizmit, që është transferuar edhe në arkitekturë, ndërtesën e ka projektuar të tillë që njerëzit mos ta shohin njëri tjetrin. Prapa këtij fakti, që duket si  formalitet, është sistemi mendor racionalist i perëndimit. Arkitektura e njeriut me këtë koncept qytetërimor, i cili në këtë mënyrë e ka themeluar dhe e ka sistemuar qytetin, i edukon brezat e ardhshëm. Sistemi i vlerave, brenda kohës, bartet prej një brezi në brezin tjetër. Me njerëzit transferohet dhe në hapësirat e qytetit…

Sfondi filozofik dhe estetik i Islamit nuk e pengon në asnjë mënyrë artin praktik dhe funksionet konkrete të arkitekturës urbane dhe ndërtimore. Dekorimet, miniaturat, kaligrafia dhe arkitektura nuk janë bërë vetëm me idenë e zbukurimit dhe artit por gjithnjë i kanë patur parasysh edhe nevojat praktike të shoqërisë. Kaligrafia ka ngërthyer porosi të shumta jetësore dhe sociale; dekorimet e librave dhe miniaturat e kanë joshur leximin e librit; qilimët e qendisur me ngjyra të bukura e kanë ngrohur shpirtin dhe hapësirën e banimit; shadërvanet  i kanë freskuar ditët e nxehta verore dhe i kanë frymëzuar njerëzit për të bërë art; etj.

Thënur në gjuhën e Chomsky’t[8],  arkitektura islame është një “gramatikë e thellë” e cila është shprehur nëpërmjet të gjuhës së  komplikuar ndërtimore . Pa u përmbajtur në rregullat e sintaksës estetike njeriu nuk ka mundësi të thotë diçka të kuptimtë në të. Dëshira për të thënë diçka të kuptimtë, njëkohësisht, është edhe shprehje e lirisë, prandaj edhe ndjekja e rregullave kozmike ia shton lirinë personit dhe ia mundëson ta përhjetojë katarzën e të qenurit.

LITERATURA

BEJTIÇ, Alija, Ideja Lijepog u izvorima Islama, Prilozi za Orientalnu Filologiju, 24(1974), Sarajevë 1974

BRUCKHARDT, T, Arti i islamit& Gjuha dhe kuptimet, Llogos-a Shkup 2013.

GAZALI, Ebu Hamid, Ihju Ulumi’d-din, Kajro 1870.

HILDEBRAND, Alice von, Introduction to a Philosophy of Religion, Franciscan Herald Press, Chicago 1970.

IBN ARABI, el-Futuhatu’l-Mekkijje,Stamboll 2012.

KILIÇ, M. E., Sufiu dhe Arti, Llogos-a Shkup 2016.

KOPREK, Ivan, Pridji da mozes cuti. Etika u sjeni globalizacije i postmoderne, Zagreb 2005.

KUSHEJRI, Kusejri Risalesi, përktheu në turqisht Suleyman Uludag, Stamboll,2014.

MEKKI, Ebu Talib, Kutu’l-Kulub, Daru’s-Sadr, Bejrut1995.

OKTEN, Sadetttin, Coca Cola në Filxhanin Tim, Llogos-a Shkup 2016

SAHMERANI, Esad, Tasavvuf, Mensei ve Istilahlari, përkth. në turq. Muharrem Tan, Stamboll 2000.

[1] Kiliç, M. E., Sufiu dhe Arti, Llogos-a Shkup 2016, f. 25.

[2]Më gjerë shikoni: Brucckhardt, T, Arti i islamit& Gjuha dhe kuptimet, Llogos-a Shkup 2013.

[3]Bejtiç, Alija, Ideja Lijepog u izvorima Islama, Prilozi za Orientalnu Filologiju, 24(1974), Sarajevë 1974, fq.33-55.

[4]Bernus-Taylor Marthe, Arts de’l-Islam- arts figuratifs, Archeologia,41 (1971), fq.24-30.

[5]Burckhardt, Titus, Arab os islamic art?, Studies in Comparative Religion, 5(1971), fq. 16-25.

[6]Okten, Sadetttin, Coca Cola në Filxhanin Tim, Llogos-a Shkup 2016, f.56.

[7]Kiliç, M.E., Po aty, f.87.

[8]Koprek, Ivan, Pridji da mozes cuti. Etika u sjeni globalizacije i postmoderne, Zagreb 2005, f.248.