Analiza e problemit në kontekst të lidhjes midis kuptimit artistik të përvojës së të shenjtës është një vazhdimësi e pandërprerë në historinë e artit por njëkohësisht edhe në historinë e përjetim it të të shenjtës deri në shekullin e XX. Fillimi i shekullit të XX i stërngarkuar me probleme sociale e ka margjinalizuar këtë çështje por ama nuk e ka hedhur në harresë. Fundi i këtij shekulli dhe fillimi i mijëvjeçarit të tretë sërish me të madhe e ka aktualizuar çështjen e përvojës së të shenjtës dhe formësimin artistik të saj në kuadër të disiplinave të ndryshme kontemplative por edhe në prapavijën artistike si kontekst i të shenjtës. Hotizonti i problemit nuk deduktohet nga vetja, por bën një shpërndarje të pytjeve dhe temave, po aq aktuale, sa edhe vetë përmasa e idesë për pamundësinë e vazhdimit të krizës në hapësirën mendore. Si rrjedhojë, krahas shpirtërisë së artit është futur në krizë edhe vetë shpirtëria pa dimensionin  e artit dhe nëse do ta kishim parafrazuar këtë situatë do të kishim thënë: A ka vallë ende art të mirëfilltë në këtë kohë të ngushtë? Dhe vallë kjo krizë e paraqitur në art a mos është për shkak të mosbartjes së përvojëstë të shenjtës në art? Gjithashtu nga ana tjetër arroganca në prezentimin e fesë, që nuk ka dyshim se është në krizë, a mos vallë është krizë e ndikuar prej mosprezencës së artit në fenë?

Pasi që nga njëra anë është pranuar si shprehje relative thënia: “ Zoti është i vdekur”, ndërsa nga ana tjetër çdo gjë në botë është skientifikuar dhe përmasa e të shenjtës është konsideruar se i takon hapësirës së transhedencës dhe nuk ka pjesë aspak në horizontin bashkëkohor as të artit dhe as të dijes, kujdesi i vetëm që i është kushtuar të shenjtës, edhe nga fetarët edhe nga jofetarët, është pasqyrimi psikologjiko-socilogjik dhe çdo gjë tjetër nga përvoja e të shenjtës është ekskomunikuar në geto dhe rezervat të teologjisë, rrjedhimisht të dijes për fenë dhe jo të përvojës së fetarisë. Në të gjitha segmentet është reflektuar konteksti se kjo pyetje nuk është aktuale,  bashkëkohore dhe i takon të kaluarës. Modernistët, ose më mirë thënë “ përparimtarët”, “progresistët” pra na thonë se problemi është i vjetëruar! E shenjta, rrjedhimisht feja është e drejtë demokratike e çdo individi dhe i botëkuptimi i tij i lirë, por ama nuk ka asgjë të përbashkët me artin ose nëse e përgjithësojmë, me bashkëkohoren. Ndërsa problemi thellohet edhe më për shkak se edhe përfaqësuesit e të shenjtës nuk i japin legjitimitet teorik prezentimit artistik të të shenjtës. Por ama nëse i kthehemi realitetit dhe fakteve atëherë e shohim se relacioni midis përvojës së të shenjtës dhe pasqyrimit artistik ka qenë i pranishëm dhe është fakt historik.

Tash nëse vazhdimësia historike na imponon që problemi i relacionit të artit me përvojën e të shenjtës të kuptohet dhe analizohet si imanente, legjitime dhe aktuale, atëherë nga spektri i kritikave konsekuente, siç veprohet në racionalizimin e përgjithshëm, rrjedhimisht në skientificimin e botës dhe jetës, do të identifikohet qartë  problemi i krizës së kulturës artistike si dhe krizës së përshpirtshmërisë. Si rrjedhojë e kësaj shumë lehtë mund të arrimë në konkluzën se problematizimi i çështjes së të shenjtës dhe kuptimit artistik është legjitim dhe  as njëra as tjetra nuk mund të qëndrojë i gjallë pa kategoritë: kuptim, shpirtëri dhe frymëzim. Fenomeni i të shenjtës i përmban në vete konceptet themeltare të kuptimit, shpirtërisë dhe frymëzimit, krahas termeve që janë të përmendura, është e kuptimtë nga vetja, madje edhe në variantet e botëvështrimeveFeuerbach-Niietzchiane, ku bota transhedencale është projekcion i njeriut dhe i kësaj bote, projekcion në të cilën njeriu e humb vetëdijen dhe virtytet i bart përtej kësaj bote. Por ama situata nuk është e tillë në artin, për shkak se reduktimi i artit në “brumin material”, më pas skientifikimi i estetikës, si dhe qasja në fenomenet e artit përmes reduktimeve, madje edhe mohimeve të tradicionales përmes “-izmave” “avangardiste” të modernizmit, e ka mjegulluar tej mase kuptimin e artit si diç i kuptimtë, i përshpirtshëm dhe i frymëzuar.

Përvoja e të shenjtës në kontekst të kuptimit të artit është margjinalizuar nga njëra anë si pasojë e formave të imponuara masovikisht nga materializmi dhe marksizmi doktrinar, do të thotë nga sistemet totalitare shoqërore, por nga ana tjetër edhe nga kriza e thellë dhe e gjatë e kulturës perëndimore ose më mirë thënur, krizës në të gjitha degët e artit. Një pjesë e madhe e hermeneutëve perëndimorë, si Heideggeri, Gadameri, Sprengleri, Guneoni, janë të mendimit se kriza në artin bashkëkohor manifestohet si pasojë e shuarjes ose të anulimit të qëllimshëm të hapësirave kategoriale të shpirtërisë, frymëzimit, rrjedhimisht kuptimit.

Korespodenca e sferave të sipërpërmendura, të përvojës së të shenjtës dhe kuptimit të artit në horizontin e botës bashkëkohore, në trajtë të frymëzimit, shpirtërisë dhe kuptimit e ka provën e qartë dhe ajo është gjurma historike e saj. Pikërisht për këtë mendoj se është shumë e rëndësishme vendosja e segmenteve të analizës për njohjen e relacionit historik midis artit dhe përvojës së të shenjtës në përgjithësi, më pas refleksionet e tyre në estetikë si formë teorike e hapësirës artistike dhe fetare. Këtu nuk e kam qëllimin vetëm në formimin e një aspekti të thjeshtë teorik estetik, por edhe i një senzibiliteti konkret kritik historiko gjeografik, pra të të kaluarës, të tashmes dhe ardhmërisë.

Para së gjithash duhet të kihet parasysh se njeriu nuk është vetëm qenie materiale por edhe shpirtërore, pra njeriu nuk është i gjallë vetëm pse ha bukë por edhe për shkak se merr frymë përmes të cilës përpiqet realitetin që e rrethon ta ndërlidhë me diç më të lartë, më të pastër dhe më të përkryer. Sfera e shpirtërirsë e farefisnon hapësirën e të shenjtës me artin dhe si rrjedhojë arti është më i afërm me të shenjtën se të gjitha diciplinat tjera njerëzore. Është fakt se e shenjta dhe arti e lartëson, e ngazëllen dhe e bën të lumtur njeriun. Duke u nisur nga ky efekt i përbashkët, e shenjta dhe arti, është shumë e qartë, se janë të përafërta edhe nga aspekti i burimit të tyre.

Gjatë veprimit në trajtë artistike njeriu në imagjinatën e tij mund të shprehë paqartësitë e të vërtetës dhe ta formësojë edhe përvojën e tij të të shenjtës. Ai mund të bëjë besëlidhje me njerëz të hapësirave dhe kohrave të ndryshme. Në një mënyrë ai lidhet me zinxhirin e të reflektuarës nga prania hyjnore dhe ekzaltohet nga kjo pozitë shpirtërore. Një nga përfaqësuesit kryesor të këtij konteksti ka qenë Goethe edhe atë për shkak se konkluzat shkencore nuk e kanë kënaqur. Goethe jetën e njeriut e ka konsideruar si çështje estetike. Sipas tij arti duhet të dhurojë një ideal të ri të jetës në të cilin ndihmës kryesor do ta ketë përvojën e të shenjtës. Ky ideal në një mënyrë është si “mbinjeriu” i Nietzches, një kombinim i forcës të pakufishme të vullnetit dhe lirisë absolute në kontekst të daljes përtej lëndores. Koncepti që në kohën e re në Europë është përfaqësuar përmes personaliteteve të lartëpërmendura në Lindje ka qenë një nga diskurset kryesore të kuptimit të realitetit.

SadreddinShirazi (vd.1640), i njohur si Molla Sadra, është një nga filozofët më të spikatur të mendimit islam të periudhës së vonshme. Sadra ishte bashkëkohas i Dekartit dhe është përpjekur që animet kryesore të mendimit klasik t’i bashkojë në shkollën e re të tij që e kishte emërtuar si “Urti transcedentale/ Hikmet-I Mutealije). Përkufizimi i qenieve, ashtu si ka vepruar Kanti, vetëm me përmasën e tyre të dukshme, domethënë si fenomene, është vendosje e vetvetes para qenësisë. Për një mendimtar klasik, siç është Sadra, është nga gabimet më të mëdha prej të cilave duhet të qëndrojë larg një filozof i mençur. Qeniet, sipas mendimtarëve klasikë, i bën të kuptimta jo dukja e tyre për ne ose për të tjerët, por kuptimi dhe grada që përfaqësohet nga esenca e tyre dhe të cilën Kanti e emërton si nomen. Ky është dallimi kryesor që filozofin artist  që rend pas njohjes universale e dallon nga shkencëtari që i hulumton vetëm vetitë specifike të lëndëve fizike. Sipas këtij përkufizimi të filozofisë dhe artit , njohja e drejtë për realitetin e qenieve është parakusht për plotninë e unit. Aty ku nuk ka realitet aty nuk ka edhe plotni. Sipas kësaj, epistemologjia dhe etika, e shenjta dhe arti janë pjesë të një tërësie. Përkundër konceptit individ atomistik të filozofisë moderne, Sadra njeriun e vendos brenda sferës së madhe ontologjike. Njeriu brenda kësaj sfere është i obliguar që të dalë në katër udhëtime. Katër udhëtimet racionale të Sadras janë të mbështetura në një trajtë të mendimit dydimensional. I pari është nisje në rrugë nga të qenat dhe vajtje përtej të qenës, ndërsa i dyti, nisje nga parimi kuptimdhënës i të qenës dhe vajtje në të qenat. Udhëtimi nga bota e krijuar në të Vërtetën përputhet me të parin, ndërsa udhëtimi nga e Vërteta në botën e krijuar përputhet me të dytën.

Farabiu është nisur nga kjo pikë dhe si pasojë i ka kushtuar rëndësi të madhe “fuqisë imagjinative” në ndërtimin e një epistemologjie dhe strukture politike të fortë. Të pritet se realiteti i të gjithë njerëzve, thotë Farabiu, do të mund të kuptohet si një parim dhe vlerë e pastër është jokorrekte. Pjesa dërrmuese e njerëzve realitetin e fesë, metafizikës, matematikës ose artit e perceptojnë përmes simboleve, aluzioneve dhe metaforave të ndryshme. Format dhe gradët e ndryshme të perceptimit nuk mangësojnë asgjë nga esenca e realitetit. Përkundrazi, referohen në pasqyrimet dhe fenomenet e ndryshme të tij.

Kjo domethënie që Farabiu dhe Sadra i ka dhënë filozofisë dhe artit sërish është zbuluar në filozofinë dhe artin bashkëkohorë perëndimore nga mendimtarët dhe historianët, si Heideggeri, Derrida, Kingsley dhe Hadoti. Një përpjekje filozofike e abstraguar nga banesa e qenies dhe nga gjuha e gjithësisë na detyron të bëjmë vetëm se gjimnastikë logjike. Abstragimi shndërrohet në qëllim për veten dhe midis nesh e qenies e inkuadron tëhuajësiminepistemik. Çdo aktivitet i dijes që nuk e merr në epiqendër qenien na largon ne nga realiteti i qenësisë. Pikërisht për këtë, Heideggeri e mbron tezën se lajthitja themelore e metafizikës perëndimore është në faktin se e ka harruar “pyetjen e qenësisë”. Shkaku i mekanizimit, kalkulimit dhe njëdimensionalitetit të përsiatjes moderne është në varfërimin dhe cekëtinë e vizionit për qenien (Dasein). Subjekti kartezian përpiqet të dominojë me çdokënd dhe me çdo gjë, si pasojë, jo vetëm që vetmohet vetë por e varfëron edhe qenësinë. Tragjedia e mendimit modern, sipas Heideggerit, fillon në këtë pikë.

Vepra Diskursi mbi të përsiaturit, përkatësisht traktati, DieGelassenheit, është ndër studimet e rëndësishme që e rezymon mendimin e periudhës së fundit të tij. Libri është i përbërë nga një ligjëratë e mbajtur në një manifestim me rastin e njëqind vjetorit të vdekjes së muzicienit të njohur gjerman ConradinKreuzter (1780-1849) dhe dialogut të bërë midis një profesori, shkencëtari dhe student, që është shkruar më vonë nga Heideggeri. Heideggeri në vend që të flasë për jetën dhe veprën e kompozitorit gjerman e ka provuar të mendojë rreth të persiaturit. Edhe të pranishmit i fton në një aktivitet të tillë. Në të kundërtën edhe manifestimi i tyre si edhe të gjitha manifestimet e tjera, do të jetë vetëm se një zbavitje pa kuptim dhe pa të menduar.

Të gjitha festimet, sipas Heideggerit janë pasazhe të shkujdesjes (pamendimësisë). Për shkak se në manifestimet nuk bëhet persiatje në lidhje me çështjen që festohet, por argëtohet në bashkëvajtje të fjalëve që thuhen. Aktivitetet e tilla na largojnë ne nga përsiatja e vërtetë. Por ngjallin në ne ndjenjën e besimit artificial për shkak se duken sikur janë veprime serioze. Në këtë kuptim, për Heideggerin edhe njerëzit të cilët ai i quan “mendimtarë profesionalë” janë fukarenj të mendimit. Ata na thonë disa fjalë në lidhje me mendimin; por puna e tyre nuk është përsiatje. Ndërsa njeriu pasi është qenie e obliguar me të menduar e ka domosdoshmëri që edhe të menduarit mbi mendimin ta shndërrojë në aktivitet të vetëdijshëm.

Njeriu modern, sipas Heideggerit është njeri që ikën nga persiatja. Bota e tij është një botë ku ai mendon se përsiat, mirë po në realitet në të ka përzier dijen me informatat, përsiatjen me diskursin, urtinë me pragmatizmin, lirinë e mendimit me sipërfaqësinë, racionalizimin me tregtinë logjike; që është më e keqja, ka krijuar një botë logjike në të cilën ua ka ndërruar vendet të sipërpërmendurave, madje edhe njërën e ka vendosur në vendin e tjetrës. Për ta legjtimuar ikjen nga persiatja e vërtetë, njeriu modern ka prodhuar instrumente të mrekullueshme: shkencën, teknologjinë, kulturën e masve, konsumin, tregtinë, argëtimin, sportin, politikën, mediumet, lojrat kompjuterike që konsiderohen si të vërteta, etj. Përderisa secila nga ato ka mundësi të bëhet temë e përsiatjes janë shndëruar në instrumente për ikje nga persiatja. Varfëria e mendimit, që jemi duke përjetuar, buron nga kjo ikje. Por bota modern nuk afrohet aspak që ta pranojë këtë realitet. Madje, nga ana tjetër, supozon se ka dendësi të mendimit dhe përsiatjes, si asnjëherë në historinë e njerëzimit.

Kuptimi i artit përmes përvojës së të shenjtës kërkon prej njeriut që të del në udhëtim persiatës dhe më pas atë përvojë persiatëse ta reflektojë në pëlhurë, nota ose skenë me aluzione, metafora, figura stilistike. Ja si Molla Sadra e ka shprehur udhëtimin e vet personal:

“ Unë merrem shumë me hulumtim dhe përsëritje; shfletoj librat e filozofëve që i kushtojnë rëndësi teorisë. Për rrjedhojë, mendoja se kam përfituar diçka me to… Deri sa pak m’u hapën sytë dhe fillova ta shikoj gjendjen time individuale. Pra, në këtë kohë, e pashë sa larg jam nga dija e realitetit dhe kuptimi i vërtetë. (Këto realitete) mund të përvetësohen vetëm dhe vetëm përmes emocionimit shpirtëror të bazuar në përvojën dhe përmes perceptimit të drejtpërdrejtë…”.

Së fundmi, përsiatja është dalje në udhëtim drejt realitetit. Relacioni dinamik midis rrugës, udhëtarit dhe cakut, është burim i gjallërisë së përsiatjes. Qëllimi i udhëtarit nuk është obsesionimi me shenjat, tabelat, pengesat që do të paraqiten në rrugë, por vajtja në cak. Obligim parësor i udhëtarit të realitetit është të tregojë mençurinë intelektuale dhe aftësinë artistike për t’i tejkaluar pengesat që do t’i dalin në rrugë. Siç thotë edhe Heideggeri, “përsiatja është rrugë në vete. Atë rrugë mund ta ndjekim vetëm nëse qëndrojmë në të….