Një nga pyetjet shumë të parashtruara në historinë, teorinë dhe filozofinë e artit, por edhe në të gjitha hapësirat e mendimit njerëzor është “… Çka është qëllimi i artit?” Po qe se realiteti do të ishte i qartë dhe i hapur para syve tonë, nëse do të kishim mundësi që drejtëpërdrejtë ta vendosim kontaktin me veten, ambientin dhe transambientin, atëherë pse të këndojmë, pikturojmë, flasim me metafora, alegori, aluzione, ekspresione, abstrakcione… Por si duket që nga dita e parë e zbritjes në përmasën imanente njeriu nuk ka arritur ta vendosë këtë relacion të drejtëpërdrejtë as me veten brenda vetes dhe as me veten jashtë fizikusit dhe në ndihmë, po e vërtetë, tërthorazi, i ka ardhur arti. Përndryshe arti do të ishte i panevojshëm ose të gjithë njerëzit do të ishin artistë, për shkak se shpirti jonë vazhdimisht do të vallëzonte me muzikën e pandërprerë kozmike, do të kishte thënë , me plot të drejtë, Pitagora.
Retina e thellë e memories, që në të shumtën e rasteve i ka djersitur psikologët duke dashur që ta përkufizojnë, shpeshherë e ka gdhendur hapësirën qenësore dhe ka paraqitur vepra të papërsëritshme në të gjitha periudhat historike. Në thellësitë e shpirtave tonë përherë kemi dëgjuar një melodi, e cila herë ka qenë argëtuese dhe në të shumtën e rasteve brengosëse, e kemi dëgjuar melodinë e botës brenda vetes tonë, e kemi vajtuar ndarjen nga origjina. Po e kemi dëgjuar të gjithë, por a kemi patur mundësi ta shprehim të gjithë? Jo! Kjo për shkak se midis nesh dhe vetes tonë, rrjedhimisht realitetit ekzistues, ka qenë e tërhequr një perde dhe vetëm ata që kanë arritur ta grisin këtë pengesë kanë arritur të shohin në thellësi të qenies me retinën artistike. Ata me këtë veprim e kanë estetizuar jetën dhe e kanë nxjerrur prej të qenurit vetëm përpjekje për mbijetesë.
Shumë drejtë ka konstatuar Henri Bergson: “ Shikoj, kujtoj se shoh, dëgjoj, kujtoj se dëgjoj, e analizoj veten dhe kujtoj se i kam lexuar thellësitë e zemrës sime…”Mundësia e vetme që syri i njeriut të jetë më i thellë, kjo vlen për të trija disiplinat që Hegeli i klasifikon si fenomene të shpirtit, feja filozofia dhe arti, krahas syrit që e sheh ushqimin, epshin dhe armikun duhet të zhvillohet edhe retina e thellë e cila do ta shohë realitetin jashtë hijes së qenies. Kjo retinë e thellë, gjatë tërë historisë së njerëzimit, është zhvilluar përmes artit. Arti është rruga më e shkurtë për t’u ngjitur prej greminave të thella në majet më të larta, prej faqes së dheut në kupën e qiellit…
Mirë, atëherë cila është karakteristika e cila do ta nxjerrë në pah retinën e thellë për shikimin dhe shijimin e realitetit? Në këtë çështje duhet pak të mendojmë në lidhje me qeniet ekzistuese në Gjithësi. Përqëndrimi në to e fut në lëvizje aftësinë e mahnitjes së njeriut. Kjo mahnitje është një sintezë ndërmjet kujtesës dhe habisë. Diçka që, ndoshta nga aspekti i shkencave ekzakte duket si kundërshtuese, mirë ama, në anën tjetër, krahas masave dhe simetrisë së ndryshme të shkronjave-shenjave, paraqet një harmoni të pakapshme për fizikusin e ekzistencës. Por për ta vërejtur këtë harmoni nevojitet retina e thellë e artistit. Arti i madh nuk shihet dot pa patur parametra artistike për soditje të veprës artistike. Nëse syri nuk i sheh përgjgijet madhështore që i jep natyra në lidhje me pyetjet e parashtruara të njeriut atëherë përballet me absurdin filozofik. Absurdi nuk do të thotë heshtje e natyrës por përkundrazi shurdhëri e njeriut. Gjendja kaotike ose absurdi nuk janë veti të Qenies por rrjedhojë e relacionit të mbrapshtë që njeriu e ka vendosur me Qenien. A nuk është vallë pikërisht kjo kriza kryesore e artit dhe fesë në periudhën dhe hapësirën ku jemi duke frymuar ose më mirë thënë ku është duke na u zënur fryma?
“… Ideja themelore e veprave të mia është e përqëndruar në mahnitjen dhe fascinimin tim përballë harmonisë së botës që na rrethon. Vetëm përmes tyre kam mundësi ta perceptoj këtë mrrekulli të Qenies…” , thotë artisti Maurits Corneli Escher (1898-1972) dhe me këtë e shpreh burimin e veprimtarisë së tij, rrjedhimisht, flet për mahnitjen metafizike. Ai është përpjekur që këtë realitet ta ndajë me njerëzit përmes veprave të tij. Atëherë kur piktura, melodia, të përjetohet si katarzë në emocionet e njerëzve do të thotë se atë e keni reflektuar tek të gjithë.
Idenë e pikturave të tij e shohim edhe në fjalët e Gazaliut në veprën e tij Mishkatu’l-Envar/Metafizika e Dritëi:
“… Syri nuk mundta sheh veten, ndërsa arsyeja i percepton vetitë e veta dhe të tjerëve. … Krahas perceptimit të dijes individuale, e percepton edhe dijen për diturinë personale dhe kështu deri në pafundshmëri. Kjo veti është e pamundshme për syrin që sheh përmes trupave fizike”
Përpjekja e Gazaliut për ta tejkaluar lëndën dhe ta prekë tejlëndoren e ka bërë që të arratiset nga burgu i gjuhës. Ai nuk flet për artin e cilësuar si art i bërësve/makers, por si art i të magjepsurve/possesed me të. Njeriu përmes retinës së thellë dhe metaarsyes e përjeton mahnitjen, si rrjedhojë, magjepset dhe sytëe tij përfitojnë një lloj të ndryshëm të shikimit.
Ky lloj i syrit “të mirën” dhe “të bukurën” e sheh në kufirin ku përfundon interesi dhe dobia. Ky është koncepti që ekziston duke filluar nga parazënafilla. Njeriu përmes artit del në rrugëtim për ta zbuluar veten dhe për ta arguementuar pafundshmërinë e tij. Dhe çka ka mundësi që të jetë më e dobishme se kjo? Jo asgjë. Ai me këtë e arrinë vetëdijen për të bukurën që do të ketë mundësi ta reflektojë bukurinë e tij. Ta dallojë atë, ta njohë, ta dijë, ta respektojë… Artisti niset në këtë rrugë duke qenur i vetëdishëm se do ta humbë luftën. Ai e di se nuk ka mundësi të ketë sukses, por ama është i kënaqur, pasi, është në kuadër të rrugës dhe vetë rrugëtimi ia mundëson shijen më të madhe të ekzistencës. Po është e pamundur që Absoluti përmes lëndës të mishërohet, I pafundshmi të kufizohet me mermer, ngjyrë, herë herë edhe me fjalë. Ta objektivizosh subjektiven! Ta ndash me njerëzit e tjerë atë që nuk ndahet. Ta shkruash romanin, ta bësh pikturën, shtatoren e Dashurisë, Brengës, Jetës, Vdekjes..!
Projekti i pamundshëm i artistit është shkak i lindjes së simboleve. Malet bëhen të shenjta, tigri i fuqishëm, ujku doras, qengji i pafajshëm, zogjtë të lirë… Kontekstet metafizike vetëm përmes simboleve mund të shprehen në botën fizike. Me plotë të drejtë ka konstatuar Hegeli kur ka thënë se Arti, Feja dhe Filozofia janë fushat që më së tepërmi e afrojnë Kuptimin me Lëndën. Ndoshta këtë kontekst, do të pajtohej edhe Schopenhaueri, më së miri e kuptojnë ata që mirren me muzikë. Instrumenti i cili përdoret për performim të një vepre është urë kaluese midis dy botrave. Një urë temporale midis shfaqjes dhe asaj që vërtetë ekziston, në kutinë kozmike me harmoni të sferave, do të kishte thënë Pitagora. Qenia e botës kuptimore bartet përmes simboleve në botën lëndore, por pa humbur gjë nga esenca e vet.
Pikërisht për këtë arti është një zbulim, një mjet për reflektimin e një Kuptimi që ekziston që nga parazënafilla. Qenia është shkak i reflektimit. Reflektimi i ngjanë qenies por nuk është Ai. Unë pa te nuk jam, Ai më jep mundësi për të qenë.
Poezia/artisipas Ibn Arabiutështëpërmbledhëse, simbolikë, aluziondhepërngjasim.SipasShejhitsimbolinashërbenqë ta shprehimrealitetin. Ai thotë:
“Ne folimpërdiçka me simbole, e bëjmëatëtëpjekur, poramapërqëllimkemidiçkatjetër”.
Në kapitullin për Iljasin a.s. në Fususu’l-Hikem bëhet fjalë për dy lloje të niveleve. Si rrjedhojë, Iljasi a.s. së pari ka ra në platformat më të ulta të botës. Përderisa ishte në këtë gjendje u përball me një imagjinatë dhe para syve të tij u nda në dy pjesë Mali Liban dhe prej zjarrit brenda tij doli një kalë. Iljasi a.s. sa po e vërejti kalin, i hypi atij dhe prej tij u shmangën të gjitha pasionet epshore. Si rrjedhojë, ai vetë u shndërrua në arsye të pastër. Sipas Ibn Arabiut pozita e kësaj arsyeje të pastër është abstragimi/tenzih dhe e paraqet vetëm “gjysmën e njohjes hyjnore (…)”. Kjo do të thotë se arsyeja e pastër e çliruar nga çdo gjë fizike dhe materiale, nga natyra, ka mundësi ta shohë Realitetin vetëm në trajtë abstrakte. Por ama abstragimi është vetëm njëra nga dy anët e Realitetit. Ana tjetër është konkretizimi/teshbih, që mund të pasqyrohet vetëm përmes artit. ( T. Izutsu).
Teshbihi/konkretizimi është pozita e parë e Iljasit a.s.. Ai në fillim zbriti në pozitën më të ulët botërore: niveli biologjik
Në këtë nivel ai shpëtoi nga pengesat e arsyes njerëzore dhe e përfitoi një aftësi të zbulimit dhe “memecërisë” kafshërore. Në këtë nivel personi përjeton përvoja në kundërshtim me vetëdijen. Por ama gjendja e personit nuk është e kufizuar me këtë nivel ontologjik. Personi që ka arritur në këtë nivel nëse e vazhdon edukimin e tij do të ketë mundësi të ngjitet në nivelin e “arsyes së pastër”. Ky nivel i dytë njeriut i jep një arsye të dytë. Arsyen abstrakte. Në këtë pikë personi ngjitet në nivelin e paratrajtave primare/a’jan-i thabite dhe bëhet gnostik. Njeriu, thotë Ibn Arabiu, vetëm nëse i përjeton këta përvoja mund të ngjitet në nivelin e Insan-i kamil’it/njeriu i plotë. As niveli i parë dhe as i dyti është i mjaftueshëm për nivelin e gnostikut. Si rrjedhojë, as “arsyeja e pastër” (abstraktja) dhe as “ konkretizimi” nuk janë kushte të mjaftueshme për gnozën. Për këtë pozitë nevojitet më e vështira: Njësimi i abstragimit/tenzih dhe konkretizimit/teshbih.
Soditja e natyrës, ndjenja konkrete është objekt i artit; ndërsa arsyeja e pastër është objekt i filozofisë e cila i kushton rëndësi më tepër abstraktes. Por që të dyja janë pjesë të pandashme të njohjes së thellë. Për pasojë, Ibn Arabiu, kapitullin e Iljasit a.s. e paraqet edhe në trajtë të një udhëtimi. Ky është një rrëfim për udhëtimin prej pozitës biologjike në pozitën e gnozës. Udhëtim nga bebja drejt retinës së thellë të syrit….