Mundi dhe përpjekja e njeriut për ta mbajtur të gjallë shpirtin apo zemrën me një fjalë kuptimin e tij, gjatë historisë e ka marrë formën e vet dhe është emërtuar si misticizëm (tesavvuf), i cili ka ndikuar në shumë sfera të jetës, përfshirë edhe estetikën dhe  letërsinë.Hapësira poetike sufike gjatë historisë por edhe në qasjen e Naimit, bie në sferën e gjuhës dhe shndërrohet në “përmbajtje” vetëm si element përbërës i dikotomisë përmbajtje-shprehje. Poezia sufike në realitet  flet për të pashprehurën e përmbajtjes. Këtu fjala nuk është për marrëdhëniet e përmbajtjes dhe shprehjes, porse për pamundësinë e sferës së gjuhës me përmbajtjen dhe shprehjen e saj jashtë gjuhës që i takon tejfizikes.

Paradigma estetiko filozofike e poezisë së Naimit është melodi e të qenësishmes, në te ashtu si edhe te Parkeri dhe Betoveni në muzikën,  përjetohet ritmi dhe ledhatimi i qetë i gjithësisë. Ndërsa ajo nuk bazohet në soditjen e dëgjuesve apo lexuesve të mundshëm, për shkak se është përplotë me sensin e krijimit. Kjo poezi në moment e heq vëmendjen e arsyes nga çdo analizë  e gjërave jashtë nesh, por edhe nga koha dhe hapësira ekzistente, si rrjedhojë nga lëndoreja dhe e koncentron vëmendjen vetëm nga bërthama e të qenurit dhe esenca e ekzistentes. Si rrjedhojë na mundëson të përqëndrohemi në të pastërtën dhe qenësinë e zhveshur nga forma.  Është fakt se poezia, në veçanti ajo shpirtërore, është krejtësisht diçka tjetër nga shkrimet tjera. Poezia nuk mund të përkthehet në asnjë shprehje tjetër. Ajo nga jeta e thith harmoninë dhe qëllimin.

Mendimet, qëndrimet dhe botëkuptimet ndaj ngjarjeve dhe situatave të ndryshme historiko-shoqërore në veprën e tij Naimi i trajton në pajtim me filozofinë e vete sufike Islame.

Prezentimi i çështjeve shoqërore, historike e patriotike brenda korpusit të vetëdijes fetare është rezultat i vetëdijes së tij, pasi ajo ishte e vendosur mbi një korelacion të drejtë e pozitiv, siç shihet në poezinë e Naimit, mes vetëdijes shoqërore, historike, patriotike dhe asaj fetare tek ai. “ …Prej veprës së tij mund të shihet qartë se Naim Frashëri është një figurë e gjithanshme dhe gjithanshëm e rëndësishme në letërsinë, kulturën dhe në përgjithësi në historinë e popullit shqiptar…”. “…Naimi pa dyshim është shkrimtari deri sot më i madh në letërsinë shqipe…”. (R. Qosja).

Të gjithë e dimë që “poezia” është fjala më e dis­ku­tuar në historinë e mendimit dhe letërsisë në për­gji­thësi. Subjektet kryesore të teologjisë, filozofisë së artit  dhe letërsisë kanë lidhje të ngushta me poezinë, prandaj dhe janë përpjekur që t’i japin një përkufizim asaj. Porse nëse zbresim te nëndegët e fushave të lart­për­men­dura, do shohim se çdo drejtim fetar, shkollë filo­zo­fike apo rrymë letrare ka dhënë përkufi­zimin e vet për poezinë. Madje, në kuadër të letërsisë hasen edhe përkufizime vetjake nga poetë të ndryshëm, e si pa­so­jë shkaktojnë njëfarë tollovie në kokën e lexuesit. Por kjo është e zakontë, ngaqë çdo poet e përkufizon poe­zi­në e tij në suazat e pozicioni­mit të vet. Qasjet sub­jek­tive në çështjet poetike kanë peshën e tyre. Letërsia dhe arti nuk e lejojnë në kurr­farë mënyre kërcënimin që vjen nga objektivizmi për subjektin. Detyra e in­di­vidit është që të përcaktojë pozicionin e tij. Më pas çdo gjë do vendoset në vendin e duhur.

Lënda e veprës artistike është e vendosur ose e krijuar që më parë te dukshmëria, dhe si pasojë e këtij realiteti vepra praktike apo intelektuale e artistit është e mbështetur në imitimin e kësaj lënde që ekziston qysh herët në botën e dukshme. Krahas kësaj, edhe ve­të subjekti i veprës artistike bën pjesë në grupin e lëndeve të dhëna, pra të krijuara. Aftësia nëpërmjet të cilës artisti nxjer në dukje veprën e tij, nga intelektua­liteti te pragmatika, po ashtu është e dhuruar nga Fu­qia Krijuese, dhe paraqet dhunti hyjnore . Shikuar nga këndvështrimi njerëzor, vepra artistike është një “takim i përsosur gjërash të dhuruara”. Ka­ra­k­teri i dhuruar i artit është një prej cilësive thel­bë­so­re të Artit të Shenjtë dhe zë një vend të rëndësishëm në këtë disiplinë. Arti i bazuar te “dhuntia” ndryshon në thelb nga arti i bazuar te “e arritura”. Për rrjedhojë kjo çështje bën pjesë ndër ato subjekte që janë mjaft të dis­kutuara në epistemologji, për nga aspekti i “dijes” dhe “nxënies së dijes”. A është dija një gjë që arrihet, fitohet, apo dhurohet? Ndryshimi kryesor mes mis­ti­kë­ve dhe racionalistëve në lidhje me thelbin dhe nxë­ni­en e dijes është pikërisht në këtë pikë. Mistikët thonë se dije e vërtetë është dija për qenësinë, dome­thë­në, dija hyjnore. Nje­riu si krijesë e Zotit është bar­tës i dhuntive të Tij, dhe për pasojë tek ai është vatë­r­zu­ar fuqishëm dija hyj­nore. Për shkak se subjekti i kësaj dijeje nuk është i ndarë prej objektit, ai që di dhe e ditura paraqiten njëkohësisht. Dija i është dhënë nje­riut dhe pret që të largohen ato pengesa që e pengojnë paraqitjen e saj në dukshmërinë njerëzore. Mistikët nuk është se e mo­hojnë dijen e përfituar , mirëpo e konsiderojnë si përgatije në rrugën e të qenurit. E përfituara konsiderohet e dobishme vetëm nëse të udhëzon drejt të dhuruarës , për­ndry­she, thonë ata, nuk ka asnjë vlerë, dhe vetëm sa e de­vi­jon njeriun nga rruga e drejtë. Nëse nuk i shërben të dhu­­r­uarës, atëherë, në vend që të ndriçojë rrugën e udhëtarit, ajo shndërrohet në një pengesë shtesë (e errët) në rrugën e përndritjes njerëzore. Ndërsa racio­nalistët kanë një mendim krejtësisht të kundërt. Ata thonë se dija e vërtetë përkapet vetëm nëpërmjet dis­kutimeve, provave, lidhjeve tezë-antitezë dhe anali­zave e sintezave.

Një vijë të këtillë zhvillimore kompozicionale e kemi edhe në veprën e Naim Frashërit. Ai ka arritur që në trajtë shumë të përsosur ta lidhë të brendshmen e tij me gjendjen aktuale të shqiptarëve në periudhën kohore kur ka jetuar dhe ka vepruar.

Të gjitha aspektet e jetës dhe veprës së Naimit në këtë ose atë mënyrë janë studjuar dhe analizuar, mirëpo njëra ndër karakteristikat më dalluese në aktivitetin jetësor dhe poetik të Naimit, në etikën dhe mendimin e tij – karakteri sufik Islam- gjithnjë është mbajtur në hije. Nuk ka asfarë arsye që kjo vetëdije e lartë e Naimit, e lartë po aq sa edhe e Xhelaluddin Rumiut, Hafizit, Shejh Sadiut, Goethes, Mjeshtër Eckhartit etj., të zvogëlohet ose zhvlerësohet qëllimisht.

Naimi është njohës mjaft i mirë i tesavvufit islam e posaçërisht i tarikatit bektashian. Ai shumë bukur e njeh poezinë klasike sufike, hollësitë e saja, e krahas saj edhe të gjitha detajet e retorikës. Në poezinë  e tij në formë tepër tërheqëse janë të vendosuara vargjet e larta shpirtërore, ku në formë simbolike e ku direkte.

Naimi në veprën e tij shpeshherë thekson fjalën dhe relacionin e saj me realitetin i cili qëndron fshehur pas saj. Ai njëkohësisht orvatet që këtë relacion mes fjalës dhe realitetit ta zgjidhë dhe ta prezentojë sa më mirë. Nuk ka dyshim se Naimi këtë zgjidhje e ka gjetur, poezia e tij është tepër e logjikshme, për shkak se ai është një poet i cili i ka mbetur i sinqertë esencës, dashurisë dhe botëkuptimit të vet dhe të gjitha këto ngjarje i ka kahëzuar dhe formuluar sipas ligjit të tij të brendshëm.

Çështja e njëshmërisë së qenies është diskutuar pothuajse nga të gjithë poetët sufi në letërsinë klasike islame. Sipas tyre Fuqia Krijuese i ka kapluar tërë dukuritë ekzistuese në të gjitha shkallëzimet ontologjike të tyre. Ekzistenca e Tij është prezente në hakikatin (realitetin) e të gjitha sendeve që perceptohen në gjithësi. Le të shohim se si prezentohet çështja e Vahdetit në poezitë Xhelaluddin Rumiut, Nijazi Misriut dhe Naimit.

     Rumiu në një dyvargësh thotë kështu:

“ Xhame ez ten xhan zi ten agah nist

  Der dimagesh xhuz gam-i All-llah nist”

“ As rrobat nga trupi e as trupi nga rrobat sështë larg

  Në trurin e tij nuk ka gjë tjetër pos brengës për Allahun”.

     Një poet sufi tjetër,Nijazi Misriu, në një dyvargësh të vetin thotë:

“Oyle sanirdim ayriyim dost gayridir ben gayriyim

  Bende olup isiteni bildim ki ol canan imis”.

“ Mendoja që unë jam i ndarë, i Dashuri im veç e unë veç

Mirëpo kuptova se çdo gjë në mua qenka ai i Dashuri”.

     Ndërsa në poezinë e  Naimit kjo e vërtetë prezentohet në shumë vende , si p.sh.: 

     “ Zoti I vërtetë ty të besojmë

  Të gjitha ç’janë dhe të lëvdojnë

  Qiej edhe yj e dhe e hënë

  Urdhërove the dhe u bënë

  Çdo gjë që është tynë të tregon

  Dhe çdo e mirë prej teje buron

  Falna Zot I madh ne njerëzinë

  Edhe të mirat e dashurinë

  Përveç se një e vërtetë

  Gjësendi s’ka nder në jetë”.

“Posi kosa që korr barë

 Dhe mbin farë-farë

 Më çdo vënt të gjithësisë

Duket fuqi e Perëndisë
      Mendj e madh e shpirt i gjerë,

 Drit’ edhe gjallj’ e pa prerë!

 Gjithësia ‘sht ajy vetë

 Zot i madh e i vërtetë”.

Bota, gjegjësisht gjithësia, për Naimin, është pasqyrë e prezentimit të bukurisë (Xhemalit) të All-llahut xh.sh.. Zoti nuk është vetëm arkë e bukurisë por edhe e mirësisë. Naimi në poezinë e tij problematikën mjaft të koklavitur filozofike të ekzistencës absolute e prezenton me një gjuhë të rëndomtë të bazuar në frymëzimin e tij sufik përmes simboleve dhe shembujve nga jeta dhe realiteti kohor. Fshehtësia e lartësisë dhe freskisë në poezinë e Naimiit gjendet  në këtë poentë të tij.

Naimi në poezinë e tij vend të posaçëm i kushton edhe njeriut, për të cilin thotë se është një krijesë në të cilin bashkohen mendja dhe zemra (shpirti).Derisa në idetë e ndryshme filozofike në histori njëra palë i ka kushtuar rëndësi të posaçme shpirtit, kurse pala tjetër materies, gjegjësisht arsyes, Naimi njeriun e sheh si një tërësi e përbërë prej formës dhe idesë, trupit dhe shpirtit, rrjedhimisht prezenton tërësi të të dy vlerave të ekzistencës – materies dhe shpirtit. Sipas tij, kultivimi i përbashkët i fizikës dhe metafizikës, mendjes dhe shpirtit e ngren këtë krijesë të përsosur në vendin e merituar .

Ja çka thotë Naimi:

Zot’ i Madh e i Vërtetë

Nemërit e me urdhërit të zotit të math e të vërtetë!

Zot i gjithësisë dhemje-math e mëshirë shumë!

Falna urtësitë e mirësitë e mërgona nga të këqijat e nga të pa-udhëtë.

Dashuri i Zotit është krej’ i urtsisë. Ata, që duanë Zotnë, kërkojnë të vërtetnë, e mërgojnë të rremenë, qasinë mirësinë e përzënë djallëzinë, dëbojn armikun e mbajnë miqësinë e vëllazërinë.

Qëroni zemrenë dhe mendjen e vetëdienë edhe shpirtinë nga gjithë fëlliqjet e ligësivet pa zini ngoje Zotn e math e të vërtetë”. Qartë shihet se në poezinë e Naimit si edhe në poezitë e sufijve tjerë para tij njeriu ka një kuptim dhe rëndësi kozmike. Ai është krijesa e vetme në të cilin është sendërtuar vullneti krijues brenda kohës dhe vendit. Zoti i Madh atij i ka fryrë prej shpirtit të Vet. Atë e ka furnizuar me intelekt, arsye, shpirt etj. që të mund të perceptojë dhe të zgjidhë sekretet e kohës në të cilën jeton. Gjegjësisht Naimi për të realizuar humanizmin e vërtetë rekomandon një gjithësi teocentrike në vend të kozmosit egocentrik, rekomandon një humanizëm teonom në vend të njerëzishmërisë autonome, respektivisht prezenton një humanizëm teist, epiqendër e të cilit do të ishte Zoti.