Filozofija, nëpërgjithësi dhe ajo e artit në veçanti, ka bërë përpjekje maksimale për konceptimin e unitetit esencial të botës por ama përmes vendqëndrimeve të ndryshme metodologjike. Nëse themi që ky lloj i aktivitetit mendor e paraqet mendimin sistematik me të cilin mëtohet të rruhet relacioni konceptual i ideve të ndryshme në relacion me tërësinë dhe Një-shin, atëherë, krahas të gjitha problemeve që bota i ka në periudhën e fundit me mospërputhjet metodologjike të ideve filozofike dhe metafizike me metodologjinë e shkencës dhe teknologjisë pozitiviste, një proces i tillë i mendimit ende sot e kësaj dite e ka vendin emerituar në kuadër të mendimit të përgjithshëm dhe historisë së tij në shoqërinë njerëzore.
Për të sqaruar në esencë thellësinë e shijes, mendimet rreth të cilës janë dhënë shumë si në të kaluarën ashtu edhe tash, gjithsesi se duhet ta kemi parasysh edhe mënyrën e komunikimit që në vete i ngërthen rezultatet e hulumtimve dhe qasjeve filozofike dhe sociologjike por edhe të atyre antropologjike dhe psikologjike. Si pasojë e kësaj do të kemi mundësi të zbresim në natyrën e fenomenit artistik, si gjatë krijimit të veprës artistike ashtu edhe në përjetimin e saj. Qysh herët Ibn Halduni ka theksuar se vetëm përjetimi estetik ka mundësi ta rrumbullakësojë kornizën e veprimit kulturor. Në realitet në periudhën klasike, rrjedhimisht në diskursin tradicional, praqitet si fenomen aktiv social.
Konstatimi i IbnHaldunit është ngushtë i lidhur edhe me ajetin e Kur’anit u i Madhi Zot thotë: “Thoni: “Kjo është “ngjyra” që na ka dhënë Allahu! S’ka “ngjyrë” më të bukur se ajo që jep Allahu! Ne vetëm Atë adhurojmë!” ( Bekare, 2:138). Kjo thënie e diskuton platformën filozofiko artistike të krijimit të Zotit në gjithësi dhe përqëndrimin e fenomenit të përkushtimit përmes këtij botëkuptimi. Ndoshta ky është një nga problemet më të mëdha që i përjeton njeriu bashkëkohor në mungesën e kësaj qasjeje në diskursin bashkëkohor dhe së bashku me të edhe në gjenin e njeriut modern. Kur them modern, nuk e kam parasysh vetëm njeriun modern me botëkuptime ateiste por edhe atë me botëkuptime teiste i cili fenë e ka zhveshur nga përjetimi i të bukurës dhe me të mbjell vetëm arrogancë, interes dhe shëmti.
Komunikimi tradicional, që në bazë e ka shpalljen, është një ngjarje sociale që kërkon ta inkuadrojë edhe kontributin e përmasës estetike dhe psikologjike. Qasjet e ndryshme të njerëzve ndaj orientimeve të caktuara të shijes nuk kanë të bëjnë fare me një vepër artistike të caktuar, në këtë rast gjithësinë, por ata e diskutojnë plasaritjen dhe çarjen e subjektit soditës në kuadër të historisë dhe hapësirës. Kurse sa i përket dallimit në pranimin e veprës artistike është vetëm e jashtme dhe kushtore, ndërsa nëse subjekti është absolut dhe total, universal dhe i tërësishëm, atëherë veprat artistike mund të diskutohen vetëm si pasqyrime dhe hije të ndryshme, siç na mëson edhe Ibn Arabiu.
Ibn Arabiu çështjen e komunikimit e kupton si deklarim të veprës artistike dhe përmes kësaj e ka për qëllim popularitetin që vepra artistike e ka në botëkuptimin pezhorativ dhe jokritik. Historia e artit dhe kulturës ka shembuj të pasur të llojeve të ndryshme artistike të cilat janë deklaruar dhe popularizuar më tepër se disa të tjera. Në këtë kornizë mund të vendoset drama, piktura, poezia, etj. Që kryesisht janë diciplina figurative. Ndërsa në anën tjetër dicipilinat jofigurative sikur kanë ngelur pak më mbas nga ky deklarim dhe komunikim, në veçanti, në botëkuptimin tradicional artistik. Si pasojë e kësaj kjo çështje është edhe një nga diskutimet kryesore të filozofisë dhe sociologjisë së artit bashkëkohor. Më saktë, problemi flen në konstatimin e realitetit se vlera artistike domosdoshmërisht e determinon komunikimin e veprës ose këta dy çështje janë inkompatibile? Problemi komplikohet edhe më në çastin kur numër i madh i artistëve “popularë” në periudhën e tyre të veprimit kanë qenë totalisht të margjinalizuar. Nëse termi komunikim që në kuptim të ngushtë do të thotë “deklarim” dhe që qëndron në lidhje të ngushtë me popularitetin e veprës, nënkuptohet ngushtë si mundësi e auditorit ta kuptojë dhe konceptojë veprën artistike atëherë shpesh ndodh që të favorizohet në mesin e të tjerave por të mos e ketë kualitetin artistik të duhur. E tërë kjo mvaret prej konceptit të artit nga ana e subjektit, e kupton atë si element racional dhe vetëdijësor dhe i eliminon elementet e intuitës dhe mbiracionalitetit, ose vepron anasjelltas. Lirisht mund të thuhet që dallimi midis komunikimit artistik tradicional dhe atij bashkëkohor qëndron në këtë epiqendër.
Si pasojë e eliminimit të intuitës dhe kontemplacionit në vlerësimin estetik bashkëkohor është paraqitur paragjykimi që intuita nuk e lejon komunikimin dhe deklarimin e veprës artistike në relacion autor- auditor. Hegeli në veprat e tij fuqimisht e ka kundërshtuar këtë koncept dhe ka synuar që ta paraqesë forcën e prezantimit të idesë dhe konceptit të brendshëm përmes formës, kjo ka ndikuar që ai mos ta përjashtojë edhe të shëmtuarën nga konteksti artistik dhe estetik.
Nga oreintimi i mësipërm i komunikimit formal ka rrjedhur edhe qëndrimi bashkëkohor se arti “komunikativ” dhe “ popular” është më reprezentativ në paraqitjen e mimesis’it/pasqyrimit të të përgjithshmes dhe konceptuales. Si rrjedhojë e kësaj vlera estetike është nxjerrur nga një akt joestetik, rrjedhimisht, nga kuptimi jokritik i popularitetit të veprës artistike.
Nëse themi që plani konceptual dhe ideor- në të cilën bazohet në mënyrë direkte ngjarja sociale- nuk është i rëndësishëm për artin modern, ndërsa nga na tjetër tradicionalistët kanë dëshirë të na bindin se “rrjedha e ideve” e determinon “aftësinë komunikative” atëherë domosdoshmërisht përballemi edhe me pyetjen : A nuk ka vallë në strukturën e verpës artistike “stil” dhe “poesis” që lidhen me vlerat transpersonale? Nëse themi që nuk ka atëherë gjithsesi duhet t’i kundërshtojmë idetë e Hegelit që thonë se idetë e trajtësuara kanë kuptim filozofik dhe esencial vetëm nëse e reprezentojnë sa më denjësisht idenë. Një qasje e tillë e shkatërron në rrënjë momentin krijues të artit, më drejtë, vullneti dhe imagjinata krijuese e përfitojnë karakterin e rrënimit subjektiv pa ndonjë kuptim transpersonal. Sikur një konsttaim i tillë të ishte i drejtë atëherë nuk do të kishte dallim midis artit të bletës, ku ka një instikt artistik të verbër dhe jo shumë të qartë për ne, dhe aktivitetit të artistit.
Molla Sadra Shiraziu është përqëndruar në këtë përmasë të komunikimit dhe ka folur për përjetimin intersubjektiv, që do të thotë se në këtë rast përjetimi nuk përvetësohet vetëm në kontekst objektiv dhe as vetëm në atë subjektiv individual. Struktura e intelektit, që te Molla Sadra, e ka kuptimin edhe të shpirtit, në masë të madhe është e lidhur jo vetëm me angazhimin komunikativ të njeriut, këtu bën pjesë edhe komunikimi i zbulesës hyjnore, imanent dhe brendahistorik por më tepër me përmasën metahistorike dhe transpersonale të njeriut. Prej këtu del ideja e tij e iluminimit të objektit nga transpersonaliteti absolut. Në këtë segment mund të kuptohet edhe konstatimi i Heidegger’it i cili thotë se “ historia e mendimit dh e kulturës europiane bazohet në faktin se realiteti dhe qenia janë të kuptuara në përmasën lëndore dhe si pasojë e kësaj edhe “lënda e veprës artistike është konsideruar si përjetim estetik”. “ Karakteristikë dalluese e artit bashkëkohor është që përjetimin e përmbajtjes e ka përqëndruar në substancën dhe jo në konceptin dhe idenë. Si rrjedhojë, thotë Heideggeri, “arti i ri” e paraqet aktin të cilit nuk i janë dhënë konceptet”.
Nuk është i rastësishëm qëndrimi i Tost’it dhe Mierendorff’it që arti bashkëkohor është më “pak i kuptueshëm” se arti tradicional. Nëse do të përpiqemi që të nxjerrim një teori estetike nga ky konstatim atëherë mund të themi se arti bashkëkohor nuk e ngërthen dimensionin që e bën atë të kuptimtë dhe e afron me shpirtin. Pra, ai nuk e ka shkallën mbiracionale të intuitës dhe përjetimit imagjinativ. Si pasojë e kësaj edhe atëherë kur vizualiteti është shumë i qartë vepra artistike nuk është e kuptueshme. Elementi i dytë që nuk e ngërthen planin racional por e ka atë imagjinativ do të thotë që nuk është më pak i rëndësishëm dhe ka domethënie në kuptimin e tërësor të veprës artistike. Por ama në një shoqëri ku parimi mbretërues nuk ëstë artistik vështirë pranohet esenca e vërtetë e artit, rrjedhimisht, dimensioni formativ.
Maurice Blanchot me plotë të drejtë ka theksuar se ka dallim midis asaj që autori e mendon , që e ka mishëruar në vepër dhe domethënies së vrëtetë të veprës. Si rrjedhojë e kësaj esenca e veprës artistike është në faktin që ajo nuk pranon të përfundojë por është një proces permanent i mbindërtimit.
Nga kjo që u tha mund të konstatohet se arti tradicional është më ekzaltues dhe më i kuptueshëm por më pak komunikativ se ai modern. Kjo është kështu për shkak se vepra estetike duhet të vlerësohet sipas elementeve estetike dhe jo atyre joestetike, rrjedhimisht sociologjike ose psikologjike. Me fjalë të tjera vepra artistike tradicionale e ka autonominë e vete dhe për këtë gjallëron në të gjitha epokat, si p.sh. xhamia e Kordobës ose Katedrala e Kelnit, dhe e bën atë sferë eminente të kulturës dhe zhvillimit njerëzor. Ndërsa nëse vepra estetike analizohet në bazë të elementeve joestetike, në bazë të komunikmimit populist ose “suksesit” formal atëherë humben shumë elemente estetike dhe artistike të esencës së saj. Në përmasën sociale të veprës, botëkuptimi i komunikimit tradicional inkuadro këtu edhe zbulesën, ajo nuk reduktohet në vepër thjeshtë historike, por me vete e bartë edhe sqarimin e përmasës transhistorike dhe transpersonale të veprës artistike dhe vetëm ky element e mundëson “vazhdimësinë e përhershme” të veprës artistike.
Asnjëherë nuk duhet të harrohet fakti se në konceptin e gjerë të komunikimit është i rëndësishëm edhe dimensioni vlerësor i veprës dhe jo vetëm dimensioni trajtësor. Për shembull, Muhjuddin ibn Arabiu në lindje ose Mjeshtër Eckharti në perëndim nuk ka qenë i popullarizuar dhe komunikativ sa Gazaliu ose Thoma Aquinasi, por ama edhe dy të parët e kanë shprehur realitetin për evolucionin e letërsisë së shpirtit. Tash a duhet t’i ndalojmë të parët dhe ti theksojmë vetëm të dytët ose anasjelltas? Duhet ta kemi parasysh se “ një vizion shprehet përmes mjeteve të caktuara të shprehjes që i konvenojnë dhe që mund ta shprehin”. Në lidhje me këtë çështje shumë bukur tingëllon një thënie e Eugen Ionesco’s i cili e definonn këtë realitet si distancim permanent dhe thotë: “ Kur kemi dëshirë të flasim për çdokënd atëherë nuk themi gjë për askend. Gjërat që u interesojnë të gjithëve shumë rrallë janë brenda interesit të çdo njeriu individualisht. Në realitet, krijimi artistik në esencë është agresiv si pasojë e risisë që e paraqet. Ai shpeshherë shkon kundër auditorit të gjerë, e kundërshton pjesën më të madhe të publikut, ajo shndërrit me pazakonshmërinë e tij… Si rrjedhojë, disaherë vepra artistike mund të jetë jo shumë populiste në periudhë të caktuar.” Pra, përfundimisht vimë në konstatimin se për zhvillim artistik, si nga aspekti i pozitës së parë ose të dytë estetike, nevojitet qasje reale dhe pa paragjykime të dy konstituentëve të strukturës artistike: tehna (përmasa artistike) dhe poiesis (kreativiteti). Bashkimi i këtyre dy elementeve si në komunikimin artistik tradicional ashtu edhe bashkëkohor do të kishte rezultuar me ndërtimin e konceptit të vërtetë të estetikes dhe komunikimit konkret përmes mjeteve artistike ku e drejtpërdrejta dhe tërthoreja do të jenë të pajtura në relacionin midis subjektit dhe objektit.