METIN IZETI
AROMA ESTETIKE E QENIES
Çdo bisedë pak më e sofistikuar në lidhje me njohjen e realitetit të qenies e inkuadron brengën e shpirtit i cili nuk pajtohet me të natyrshmen dhe të zakonshmen. Hapësira e gnosisit të qenies është greminë, ndërsa zhytësi pandërprerë ec në skaj të humnerës me frikë për të mos rënë brenda në të. Kërkuesi i realitetit nuk ka rrugëdalje tjetër, ai domosdoshmërisht duhet të vazhdojë të ecë në këtë rrugë. Shpeshehrë rruga nëpër të cilën ec ai është e errët, nuk i ka shumë të njohura shtigjet e ecjes, por është i domosdoshëm të hapërojë përpara dhe në asnjë mënyrë nuk ka mundësi të kthejë as edhe një hap prapa.
Para së gjithash duhet të kemi kujdes se problemi gnoseologjik i artit në korniza të estetikës është ngushtë i lidhur me problematikën ontologjike, pasi çështja e realitetit të artit është e pandashme nga esenca dhe qenia e saj. Në këtë kontekst mund të kuptohet edhe thënia e Adornos: “ Veprat e mëdha artistike nuk mund të gënjejnë” dhe se “ vetëm veprat e pasukseshme nuk janë reale”. Kjo, siç shihet qartë, është problemi ontologjik i estetikës i cili e ngërthen në vete edhe aksiologjinë e veprës artistike. Por, kur bëhet fjalë për përmasat epistemologjike të artit, më drejtë në lidhje me çështjen se sa arti si formë e shpirtit ka mundësi të shprehë realitetin i cili është shprehur në format tjera të shpirtit: në gnoseologji, filozofi, etikë, politikë, religjion, atëherë pashmangshmërisht përballemi me analizat antropologjike të prezencës së fenomenit artistik në shoqëritë e ndryshme të historisë së njerëzimit. Ndoshta kjo çështje pak më ngushtë është e lidhur me zbulesën dhe poezinë, pasi ata në mënyrë më të drejtë janë të lidhura me gjuhën e cila është shprehje e bisedës së trajtësuar dhe për dallim nga interakcioni i arteve tjera është forma më e sukseshme e prezantimit të idesë artistikisht të konceptuar.
Është më se e sigurtë se në zbulesën, pasi bisedohet për pranishmërinë e realitetit dhe njohjes, mund të hasen më së tepërmi shembuj të mendimeve estetike në lidhje me qenien. Shumica e estetëve me theks të veçantë e kanë theksuar përmasën e bisedës së zbulesës ku “ rrëfenjat, krahas përmasës artistike dhe estetike e ngërthejnë edhe kontekstin e pohimeve të vërteta logjike”. Pra, ky kontekstualitet i zbulesës, në këtë rast nga aspekti estetik, shërben si ndërmjetësues midis vizionit kolektiv ende të patrajtësuar të botës dhe individit, ose si formë prej të cilës, përveç realitetit, emanojnë edhe dëshirat, besimet, emocionet.
Në historinë e filozofisë së artit relacioni midis realitetit dhe artit është diskutuar në kaudër të mendimeve dhe ideve të ndryshme filozofike. Estetika gnoseologjike artin e ka kuptuar si teknikë, si një lloj të pasqyrimit (mimezis) të realitetit racional të qenies. Por ama në të shumtën e rasteve kjo qasje e ka cenuar autonominë e artit dhe qasjen estetike ndaj qenies. Ndërsa estetika ontologjike esencën e artit e sheh në përmasën e krijimit filozofik, në poesis’in si fuqi metafizike e prodhimit e cila më së tepërmi mund të vërshojë përmes veprës artistike. Pikërisht për shkak se estetika ontologjike intuitën e konsideron si kategori themelore njohëse edhe arti e merr statusin e prezantuesit të vetë qenies. Forca e këtij orientimi më së miri mund të shihet në spektrin ndaj aisthesis’it: pasi ndërmjet intuitës dhe soditjes ka një relacion të brendshëm i cili ndikon që të theksohet më tepër ana ontologjike e konceptit të aisthesis’it.
Kundërshtitë dhe antinomet të cilat ekzistojnë në dukjen e natyrës nuk mund të evitohen në asnjë mënyrë tjetër përveç se përmes përmasës estetike. Vetëm qasja estetike dhe artistike ka mundësi që prej kundërshtive dhe llojllojshmërisë të krijojë tërësi koherente dhe harmonike. Për tu kuptuar më mirë relacioni i vetëdijes njerëzore me absolutin, jo vetëm nga aspekti i idesë por edhe i vetë realitetit, gjithsesi se duhet të soditen krijimet e kësaj vetëdijeje dhe mundësitë e tyre me qëllim që të vendoset përsëri uniteti.
Kohëve të fundit organizmat shoqërore, që konsiderohen si forma të fundit të shpirtit objektiv, nuk arrinë që ta sigurojnë shpirtin e njeriut, pasi ai ka mundësi t’i pranojë ato por të sillet me pasivitet maksimal ndaj tyre. Një ambivalencë e tillë e fut shqetësimin ekzistencial brenda në njeriun e cila doemos do ta inicojë përmasën shpirtërore që e bën më transcedente shoqërinë dhe organizmat vepruese në të. Si rrjedhojë e kësaj situate Un’i e humb aktivitetin shoqëror dhe tërhiqet në vete, ose më drejtë në jetën kontemplative.
Vetëdija në trajtën e jetës kontemplative kundërshtohet me dëshirat dhe aktivitetet utilitare. Depërtimi i Un’it në botën kontemplative qëllim final e ka gjetjen e Zotit, por siç është rasti në shumë shembuj të historisë, jo vetëm në ide por edhe në intuitë dhe përjetime të qenies. Pra kërkuesi në këtë rast ec në vijën më të skajshme të fizikusit të tij me dëshirë që të ngjitet në njërën prej hallkave reale të ekzistencës. Në të gjitha format e jetës kontemplative, që janë të pashmangshme për autorët e mëdhenj artistik, subjekti dhe objekti janë të shkrirë në njëri tjetrin. Përmasa lëndore e objektit ose e subjektit është shumë relative dhe aspak nuk ndikon në bërjet dhe krijimet e artistit.
Për të arritur deri tek kjo platformë kërkuesi kalon nëpër disa pozita të intuitës së tij. Platforma e parë është përkushtimi i tij esencial në të cilën Un’i e zhdukë lëndoren dhe kalon në vetëharresë, ose shkrihet në realitetin e qenies. Pozita e dytë është shprehja e përkushtimit, gjë që realizohet përmes artit dhe veprës estetike. Në të kërkuesi përjetimin e unitetit e shpreh përmes metaforave dhe figurave stilistike që i ka përjetuar në rrugëtimin e tij drejt qenies.
Pra, kjo çështje që ka qenë edhe një ndër mosmarrëveshjet kryesore midis filozofisë së Hegelit dhe Shellingut, në filozofinë e artit islam është shprehur përmes veprave artistike, qoftë në arkitekturë, dekorime murale, zbukurime të kopertinave, etj., në të cilat është bërë pasqyrimi i rrugëtimit të qenies midis përkohshmërisë/fena dhe përhershmërisë/beka. Përhershmëria me idenë për Qenien reale ndikon në prodhimin e veprës artistike të njeriut. Pra vetëm artisti i shkrirë në qenien ka mundësi që “ në veprën e tij t’i tubojë dhe unifikojë paharmanonitë dhe antinomet dhe t’i lidhë ata midis vetes”. Kjo lidhje në vete e ngërthen edhe çështjen e takimit/vuslat me Zotin, që në rastin konkret e ka kuptimin e të qenurit tek burimi ose në esencën e vetë Qenies.
Eflakiu në veprën e tij e ka përcjellur një bisedë të Sejjid Burhanuddin Tirmidhiut në lidhje me këtë temë ku thuhet:
“Një ditë, e pyetën Sejjid Burhanuddin Tirmidhiun: “A ka kufi rruga e Zotit?” Ai u përgjigj: “Rruga ka një kufi, porse nuk ka ndalesa, sepse ky marsh i më shtënë dy lloje: marshimi drejt Zotit dhe marshimi te Zoti; i pari ka njëkufi, sepse ka të bëjë me kalimin përtej ekzistencës dhe për tej kësaj bote të ulët, si dhe me lirimin nga personaliteti i tij; e gjithë kjo ka një fund dhe një kufi. Mirëpo kur ju e keni arritur Zotin, kjo do të thotë se ju po marshoni në shkencën dhe në dijen e Qenies Supreme dhe ato janë pa kufi: gjurmët e hapave janë deri në breg të detit, dhe më pas, ato humbasin në det. Vend qëndrimet në tokë, nga përkujdesja hyjnore, janë fshatrat, banesat, karvansarajet. Mirëpo, kur dallgët ngrihen, vendqëndrimet në det nuk kanë as tokë dhe as çati, për të strehuaru dhëtarin. Këto ndalesa në det nuk kanë një shfaqje të dukshme, ato nuk kanë as shenja dhe as emër”.
Ndërsa kur bisedohet për veprën artistike ajo që duhet të kemi parasysh në këtë rast është përmasa unike e realitetit, domethënë se qenia e veprës është një dhe se parimi i perspektivës ontologjike nuk e lejon analizën e realitetit të qenies në bazë të qëndrimeve të pjesërishme. Pra temat e pjesërishme dhe përmbajtjet e tyre si orientime të grupeve të ndryshme të krijuesve ose të shkollave, krahas përmasës direkte e përfitojnë edhe atë simbolike, indirekte e cila kërkon krijimin e një sistemi estetik të deshifrimit të kuptimeve dhe domethënieve komplekse. Krahas kuptimit, siç do të kishte thënë edhe Goldmann, nevojitet edhe sqarimi apo komentimi I tekstit apo veprës së caktuar në kuadër të kontekstit dhe në lidhshmërinë e gjerë të totalitetit. Si rrjedhojë edhe hermeneutika, si shkathtësi e komentimit, e kaparasysh se prodhimi I shpirtit, në këtë rast mund të jetë shprehja gjuhësore, piktura, metafora, tema, duhet të kuptohet dhe komentohet në korniza të strukturave përfshirëse shpirtërore.