Mohimi i primaritetit të shpirtit dhe metafizikës gjithashtu rezultoi në mënyrë direkte dhe indirekte në desakralizimin dhe reduktimin e artit në esencën e tij të pastër (lëndën) për ta përshtatur për shfrytëzime sipas nevojave të qenieve njerëzore.

Shkruan: Metin IZETI, Tetovë

Në dekadat që kaluan, shpeshherë, madje në disa mjedise edhe tash, kemi hasur në mendimin se largimi nga ndjenja religjioze dhe përshpirtshmëria është shkak për lulëzimin e artit. Faktorët që ndikuan në këtë konstatim janë të dukshme. Si e para, me paraqitjen e agnosticizmit, më vonë edhe të komunizmit, është paraqitur edhe tendenca se arti, madje edhe kultura në tërësi, të paraqiten si veprimtari, e cila duhet të kushtëzohet me lirinë nga të gjitha kornizat morale dhe metafizike. Si e dyta, edhe vetë artistët, për ta siguruar emancipimin e tyre dhe që të lirohen prej qarqeve të caktuara të institucioneve fetare, e kanë sugjeruar një gjë të tillë. Dhe, si e treta, qëndrimi i estetikës sociologjike në shekullin e njëzet ka qenë i përqendruar në grisjen e perdeve tradicionale. Kjo ka qenë kështu edhe në lindje edhe në perëndim. Mirëpo, sikur shkaku i vetëm i lindjes së artit të madh të ishte kundërshtimi i ligjeve morale dhe traditave fetare, atëherë fenomeni estetik do të ishte vetëm një pjesë e vogël e fenomenologjisë sociale. Nga ana tjetër, nënshtrimi i plotë i fenomenit estetik ndaj fenomenit shoqëror do të ishte një nga gabimet më të mëdha metodologjike dhe nuk do të qëndronte në proporcion të drejtë me faktet. Arti i vërtetë është në kundërshtim me të vërtetën e reklamuar dhe sipërfaqësore, si dhe me të mirën, e cila është e mirë vetëm për një pjesë të vogël të njerëzve dhe e keqe për pjesën dërmuese të tyre. Arti, në këtë kontekst, në realitet nuk do të ishte akt heroik. Për të pasur një art të tillë, do të duhej të ekzistojë e papranueshmja si shkak për veprën artistike. Pra, nuk është fjala vetëm për të papranueshmen shoqërore, por edhe për atë “metafizike”, siç janë vdekja, dhimbjet e ndryshme, paqartësitë, imagjinata. Pikërisht për këtë artistit i nevojiten karaktere të pathyeshme, avangardistë dhe garantues të ekzistencës. François de La Rochefoucauld me plot të drejtë do të konstatojë: “Të dobëtit nuk mund të jenë të sinqertë”. Kjo lirisht mund të pranohet edhe si sugjerim se “Të dobëtit nuk mund të jenë artistë”. Periudhat më të begata artistike janë ato kur artistët janë në gjendje t’i grisin perdet, jo vetëm të shoqërores, por edhe të transcendentales. Fjala është për guximin dhe trimërinë ideore, përmes të cilës artistët janë në gjendje të përpiqen dhe të luftojnë kundër të keqes, ta kritikojnë të tashmen, duke i përfaqësuar mundësitë e asaj që në të ardhmen do të ishte më e mirë, më e bukur, më njerëzore dhe më ideale.

Krahas karakterit të fortë dhe guximit metafizik të artistit, e them kështu pasi artisti duhet të bazohet në brendinë e tij harmonike për të luftuar të keqen në kohët kur të gjithë janë të pajtueshëm me të, për artbërje, nevojitet edhe kulti tradicional i artbërjes, me një fjalë kulti i së bukurës. Ky kult është atmosferë dhe ajër që artisti e thithë dhe përmes tij ai e shpreh manifestin, i cili theksin e veprimtarisë artistike e vendos në ndryshimin e botës dhe jetës dhe në asnjë mënyrë në apologjinë indolente të tyre. Ky theks, që në realitet buron thellë në shpirtin e artistit dhe jo në përmasën sociale të tij, është i gjallë në të gjitha artet e mëdha.

Çdo artist dhe në çdo periudhë i bart në vete specifikat e shpirtit të tij, që në realitet janë rezultat i prejardhjes së njëjtë ose mënyrës së ngjashme të jetesës. Këto specifika janë të gjalla në veprën e tij së bashku me cilësitë mbarënjerëzore ose edhe të një periudhe të caktuar kohore. Veprat artistike, në një mënyrë, janë pasqyrë e karakteristikave fetare dhe nacionale të një komuniteti. Përmes këtyre cilësive të zgjatura të veprës artistike shihet se një artist, që i takon një komuniteti të caktuar, e ngërthen dhe e kultivon shpirtin e një komuniteti ose kombi, me një fjalë aftësia krijuese e artistit e identifikon shpirtin e komunitetit ose të kombit.

Ma merr mendja se do të pajtoheni që njëri nga autorët që ka pasur ndikim sovran mbi artin dhe letërsinë e shekullit të kaluar dhe në periudhën moderne është Dostojevski. Pothuajse të gjithë autorët që nga aspekti letrar dhe ideor e ngjyrosin kohën tonë në një mënyrë janë të ndikuar nga mendimet e Dostojevskit. Ai shumë më herët se Kafka e ka kërkuar përmasën transcedentale të botës, e cila është paraqitur si pasojë e dëshirës absolute. Letërsia e kohës tonë, në masë të madhe, është e okupuar me fatin e individit, i cili simbolikisht e paraqet arketipin e njerëzimit ose mikrokozmosin. Qëndrimi i tij për artin ishte se artisti, i vetëdijshëm ose jo, në veprën e tij e paraqet relacionin e njeriut me veten e tij dhe me Zotin dhe jo relacionin me njerëzit e tjerë. Andre Gide, në një studim të tij për Dostojevskin, thotë: “… e shoh qartë që në letërsinë e përgjithshme perëndimore, nuk flas vetëm për atë franceze, romanet, përveç disa përjashtimeve të vogla, flasin për marrëdhëniet ndërmjet njerëzve, relacionet epshore apo intelektuale, marrëdhëniet familjare, shoqërore, klasat shoqërore, ndërsa asnjëherë, për relacionet e individit me Zotin dhe me veten e tij?.. Në këtë është sekreti i suksesit të Dostojevskit, rrjedhimisht ajo që e bën aq të madh, aq të rëndësishëm për disa, ndërsa të padurueshëm për disa të tjerë”. Jo vetëm përshkrimi i ngjarjeve shoqërore, por më tepër kërkimet e thella të individit për kuptimin e jetës, pastrimi i llogarive me veten, problemi i ndërgjegjes, botëvështrimi, e përbëjnë thelbin e artit dhe letërsisë.

Arti bashkëkohor, i copëtuar nga kundërshtimet e pandërprera, nuk gjeti dot rrugë më adekuate për të shprehur divergjencat e veta, se ajo e romaneve dhe ideve të Dostojevskit. Ideja e tij në realitet ishte e bazuar thellë në konceptin religjioz. Si pasojë e kësaj, miti ateist në art ende pa u ndërtuar u rrënua. Dostojevski, krahas asaj që ka qenë në kundërshtim të plotë me ideologjinë e Revolucionit Francez, është pranuar me derë të hapura në perëndim për shkak se “situatat jonormale” i ka marrë si bazë të aktit, ndërsa “personat jonormalë” si protagonistë kryesorë të veprës. Me këtë ai ka krijuar mundësinë që artisti të shkojë deri në fund të koncepteve të veta ideore, ashtu që edhe kategorinë e së mundshmes ta bartë në përmasën e realitetit. Në artikullin “Dostojevski profeti i shekullit XX”, i botuar në vitin 1958, Albert Camy në lidhje me të sipërpërmendurën thotë: “Gjatë kohë ka mbretëruar mendimi se Marksi është profeti i shekullit XX. Por, tash e dimë të gjithë se profecia e tij e ka lajthitur cakun. E kemi zbuluar se profeti i vërtetë është Dostojevski”.

Koncepti i mposhtjes së kornizave morale dhe ideve tradicionale ka ndikuar në lindjen e shumë kundërshtimeve në artin bashkëkohor. Për shembull, ndërmjet surealizmit dhe artit abstrakt ekziston një greminë goxha e madhe dhe, si pasojë e kësaj, me plot të drejtë Hans Zedlmajer do të parashtrojë pyetjen se a mund të flitet për një art bashkëkohor?!

Qenia njerëzore ka nevojë për kuptimësinë aq sa kanë nevojë për ajrin edhe ushqimin. Redukcionizmi modern materialist-ateist jo vetëm që nuk rezultoi në kemikalizimin e industrisë ushqimore dhe ndotjen e ajrit, por gjithashtu e humbi kuptimësinë në sensin artistik. Në të vërtetë, paradoksi i madh qëndron aty se vetëdija njerëzore në kohën moderne e ka prodhuar idenë mbi kozmosin, në të cilën nuk gjendet dritare për vetëdijesim. Dhe, kur gjinia njerëzore kërkon ta gjejë vetëdijen ose eksperiencën në botën objektive, ku ata konsiderojnë të jenë të ballafaquar me qenien e vetëdijshme jashtë sferës njerëzore, me këtë ajo bëhet e margjinalizuar dhe e shtyrë në kategorinë e qenies halucinative me nevoja për kurime psikiatrike.

Mohimi i primaritetit të shpirtit dhe metafizikës gjithashtu rezultoi në mënyrë direkte dhe indirekte në desakralizimin dhe reduktimin e artit në esencën e tij të pastër (lëndën) për ta përshtatur për shfrytëzime sipas nevojave të qenieve njerëzore. Kujdesi ndaj artit u shpërfill aq sa botëkuptimi dominues mbi natyrën i shkatërroi kualitetet e saj shpirtërore, misterin, harmoninë dhe bukurinë e brendshme të saj. Të gjitha këto aspekte të artit, të celebruara përgjatë shekujve nga urtakët, të shenjtit, poetët dhe artistët, u subjektivizuan dhe u bënë të shfaqur sikur të jenë objektivisht ireale. Duke e akomoduar njeriun modern si konsumator të apetiteve ekstravagante, ambienti artistik në mënyrë rapide filloj të vuajë, ndërsa ky akomodim, duke udhëhequr krizat e rrymave artistike, e kërcënoi artin e mirëfilltë.

Botëkuptimi materialist dhe mohimi i primaritetit të ndërgjegjes ka gjithashtu lidhje direkte me dobësimin e normave dhe praktikave etike. Morali, në të gjitha civilizimet, ka qenë i lidhur me religjionin, dhe në botëkuptimin filozofik në të cilën e mira dhe e keqja, e drejta dhe e padrejta kanë pasur po aq dimensione kozmike dhe njerëzore. Ne mund të vërejmë shembuj të këtij raporti jo vetëm ne religjionet abrahamike po gjithashtu edhe në Hinduizëm, Konfucianizëm, Budizëm dhe Zarathustrianizëm. Etika, në njërën ose në tjetrën mënyrë, është e lidhur me metafizikën. Me mohimin e primaritetit të ndërgjegjes, në favor të materiales, paradigma moderne i ka dobësuar parimet objektive të etikës njerëzore jo vetëm me margjinalizmin dhe dobësimin e religjionit, por gjithashtu edhe me reduktimin e kozmosit në realitetin e materiales së pastër, ku e mira dhe e keqja, madje për më tepër edhe bukuria, e humbin kuptimin. Si Galileo, Dekarti dhe kategoria e këtij lloji të filozofëve dhe shkencëtarëve, janë të tërhequr në sferën e subjektives dhe të dëbuar nga realiteti objektiv. Pra, etika dobësohet atëherë kur ky botëkuptim ushqehet dhe etikat shekullare, të cilat bazohen në aq definime të cunguara të realitetit, sa asnjëherë nuk kanë arritur ta fitojnë shtrirjen e tyre të plotë.

Është fakt që jetojmë në një kohë kur janë të luhatura masat e vlerësimit. Shkalla e vlerësimit i merr përmasat e saj ashtu siç i nevojitet dikujt në një çast të caktuar. Nga shenjat e shumta, që mund të vërehen sot dhe që i japin konotacion kohës sonë, duhen përmendur gjithsesi pluralizmi dhe liberalizmi, kthimi nga modeli piramidal (hierarkik) i mendimit në atë qarkor (diskursiv), ngecja e strukturave, kulti i trupit, kriza e identitetit dhe autoritetit. Pas të gjitha këtyre lëvizjeve shpirtërore qëndron mendimi se vlerat i nënshtrohen ndryshimit dhe zëvendësimit, qoftë në kuptimin e përputhjes së niveleve të ndryshme, qoftë në kuptimin e pluralizimit. Idetë e ndryshme e përshkojnë njëra-tjetrën dhe shpijnë në përcaktuese të ndryshme të vlerave. Zgjerimi i tillë i spektrit të vlerave dhe humbja e vetë-kuptueshmërisë së tyre shprehet në zvogëlimin e rëndësisë së veprimit. Vlerat, shpeshherë, nuk hyjnë në procesin e veprimit të vërtetë. Për to flitet aq gjatë, ndërsa kjo nuk kushton gjë. Këtu edhe një herë shihet qartë ndarja mes realitetit dhe idealit. Idealet nuk i takojnë më realitetit. Siç shihet, historia njerëzore është duke u ballafaquar me shumë “pas”, vetëm për shkak se në brendësinë e saj është munduar ta apostrofojë “pas-thelbësoren”, do të thosha i ka munguar e vërteta, edhe atë me vetëdije. Edhe pse para nesh e kemi njeriun si qenie “e vjetruar”, a thua vallë për shkak të kësaj duhet ta mbysim atë?

Nuk ka asgjë më intrigante sesa kjo heshtje dyshtresore. Është e qartë se ekziston një fshehtësi në këtë vokacion pa partner, në këtë thirrje pa jehonë, në këtë deklaratë pa kundërdeklaratë, të cilës peizazhi artistik mbase ia ka për borxh ngjyrat e veta më burimore. Përtej ndeshjes, mbase tepër të thjeshtë, të njeriut dhe Zotit në të Pashprehshmen, studimi estetik i heshtjes na sjell deri te problemi shumë më serioz i ndeshjes së njeriut dhe Zotit në të Shprehshmen. Është ky rasti kur njeriu duhet të veprojë…