Shkruan: METIN IZETI

I kisha 4 ose 5 vjet kur në shtëpinë tone të vjetër karshi xhamisë Eski në Tetovë, ku tash është ndërtuar posta kryesore e Tetovës, ishin tubuar familjarët dhe miqtë dhe do të këndohej mevludi me rastin e hyrjes së muajit Rebiu’l-evvel, muajit të lindjes së Pejgamberit a.s.. Unë isha ulur në skaj të dhomës dhe I ndikuar prej qetësisë së të rriturve me habi dhe entuziazëm pritja që hoxhallarët të fillojnë me leximin e Mevludit. Asokohe ende nuk e kisha të qartë se për çka bëhet fjalë, respektivisht nuk e kisha idenë për vlerën e ardhjes në botë të zotëriut të gjithësisë, por atmosfera impozante e qetësisë dhe respektit më jepte një ndjenjë të ekzaltimit dhe pritjes se do të ndodhë diçka e madhe. Pasi që erdhën edhe hoxhallarët pati filluar edhe këndimi I mevludit. Ishte hera e parë që dëgjoja familjarët e mi se si njëzëri e këndonin salavatin për Pejgamberin a.s.. Veçanërisht përshtypje më la melodia, me zë të djegur e hoxhës si dhe rima e vargjeve të para të mevludit. Hoxha mevludin e kishte filluar me vargun: Për ata që arnavudçe gjuhën e dinë; Është maru ky mevlud gjith le ta dinë. Dhe këta dy vargje të mevludit më kanë ngelur në kujtesë dhe nuk I kam harruar edhe sot. Më pas kur, me fëmijët e lagjes loznim jashtë, shpesh ndodhte që unë ti përsëriti këta fjalë që ishin ngulitur në kujtesën time të njomë. Më vonë, pasi që kam filluar studimet teologjike, shpesh herë kam menduar për ndikimin me vrull të shpirtërisë së mevludit tek popullata jonë. Ishin këto vargje të bartura në shqip nga ana e Tahir efendi Popovës prej mevludit të Sulejman Çelebiut të shkruar në fillim të shekullit XV. Si kishte mundësi që këto vargje të punojnë në gjenin e popujve të ndryshëm dhe të marrin një karakter të gnosës popullore, një koncept I bartjes së vargjeve të shkruara në një periudhë kohore në Bursë të shtetit Osman, në kontekst global!? Por kjo është e vërtetë. Mevludi shekuj me radhë nuk ka rënë prej gojës së myslimanëve në viset tona. Përkthimi I mevludit në gjuhën shqipe, I bërë më vonë, gjithashtu e ka origjinalitetin dhe sensin sikur se është shkim autorial dhe jo përkthim. Shumë më vonë, kur e kam lexuar poezinë Fyelli, të Naimit e kam kuptuar se fjalët ndiqen nga ndjenjat dhe jo nga fjalët e gjuhës tjetër. Fyelli I Naimit nga aspekti literar nuk dallon shumë prej Nej it të Mevlana Xhelaluddin Rumiut, por ama ai nuk është përkthim I Rumiut, por është shprehje e ndjenjave të Naimit që ishin të ngjashme me ndjenjat e Rumiut. Kështu është edhe Mevludi, mendoj.

Ashtu siç është shkruar me ndjenja, njëkohësisht edhe I është drejtuar emocioneve të njerëzve dhe ka rezultuar me shije dhe ekzaltim të auditorit. Melodia e Mevludit në trojet shqiptare nuk është e njëjtë me melodinë e këndimit të mevludit në hapësirat turke. Shqiptarët mevludin e kanë kënduar me meloditë autoktone shqipe, madje disa herë edhe si rapsodë. Ende në vesh më tingëllon zëri I Hamdi efendiut, ish imamit të xhamisë së Gamgamit në Tetovë, kur e këndonte mevludin me melodi që lirisht mundej të ndiqet me çifteli. Veçanërish shumë këndshëm I këndonte vargjet: Ja poç kinxhin një jehud shejtit ja pru; Foli kinxhi mos më ha se m’ka zehru.

Me të hyrë të muajit të Mevludit në familjet e Tetovës ishte rregull që në shtëpitë e tyre të bëhen tubime të Mevludit dhe ti shprehet mirëseardhja shkakut të krijimit të gjithësisë, Muhammedit a.s.. Kuvendet e mevludit, krahas këndimit të mevludit ndiqeshin edhe me biseda të këndshme fetare dhe kulturore. Krahas njerëzve, tubimet e mevludit I gëzonin edhe murrët e shtëpisë dhe sikur edhe ata bënin ziqër së bashku me njerëzit  e tubuar për mevlud.

 Mevludi kërkonte që të thellohemi në të. Ai është delikatesë dhe konstruktivizëm i shpirtit. Ose mund të thuhet se është opsesion apo fushë e clia e bën më të fuqishëm dhe më joshës, ndjenjën fetare  për njeriun. Vetëm në këtë mënyrë është e mundshme që përmes dashurisë së flaktë të ndizet shkëndija e idesë gjenerative në trajtën e traditave shekullore fetare, siç thonë futuristët rus të periudhës së dekadës së parë të shekullit të njëzet. Ndërsa konkstruktivizmi është një emërtim që është prodhuar në ateljetë e modernistëve racionalistë të viteve të njëzeta të shekullit të kaluar.

Në realitet unë kam dëshirë të sqaroj thyerjen të cilën e kanë përjetuar fusha fetare dhe kulturore me ndërprerjen e besëlidhjes që para kësaj periudhe e kishin me metafizikën. Dijetarët fetarë janë shmangur nga emocionet dhe paradigmat e urtësisë perenniale, madje një pjesë e konsiderueshme është lëshuar në abstrakcion pa thellësi ideore; ilahikënduesit  janë joshur nga çvendosjet shkallore; ndërsa poetët gjithnjë e më shumë janë larguar nga përdorimi i fjalëve të gdhendura.

 Që në vitet e shkollës së mesme më kanë interesuar revistat që bënin fjalë për kulturat e lindjes. Si i ri mahnitesha nga peizazhet magjepsëse dhe të pazakonshme të artit kinez, indian apo japonez. Në to bari ishte blu, ndërsa qielli jeshil. Që atëherë e ndjeja se arti nuk obligohet të jetë në shërbim të imitimit dhe se jo gjithëherë duhet të pyetet se “çfarë kuptimi ka kjo pikturë”. Piktura ka mundësi të jetë lojë e lirë e imagjinatës figurative, koncept në vete e cila e paraqet vetveten. Kuçedrat me shtatë deri dymbëdhjetë kokë dhe me ngjyra të panumërta në trupin e tyre, “kuajt e kaltër”, që më vonë do ta inspirojnë edhe Franz Marc’un, më dukeshin si simbol i ngadhnjimit të artistit mbi natyrën që duket. Gjithashtu që atëherë e kam përshtypjen se liria nuk obligohet të jetë anarkike. Koncepti parësor I ideve fetare të tilla është që nuk janë të zakonshme dhe në një mënyrë me pazakonshmërinë e tyre, shpeshherë, paraqesin edhe një harmoni ironike. Më vonë, në vitet e fundit të shkollës e mesme, më kujtohet si sot kur një mjeshtër i shpirit, Profesor Ismail Bardhi, më tha ta lexoj Kafkën dhe Thomas Mann’in, e vërejta se midis atyre dyve kishte dallim të madh në krijimin e realitetit letrar. I pari bazohej në imagjinatën, ndërsa i dyti në komentin e thellë të botës reale, por që të dy shquhen me saktësinë fenomenale të shprehjes. Por është fakt se kur thellohemi në këto koncepte ikim shumë larg nga realiteti latitudal i shtrirjes gjeografike, pikërisht si në pikturën “ Tre muzikantët” e Picasso’s. “Tre Muzikantët” është një pikturë e madhe, më shumë se 2 metra e gjerë dhe e lartë. Ajo është pikturuar në stilin e kubizmit sintetik dhe e jep pamjen e letrës së prerë. Picasso pikturon tre muzikantë  me ngjyra të ndezura, forma abstrakte në një dhomë të cekët . Në të majtë është një klarinetist, në mes një kitarist, dhe në të djathtë një këngëtar që mban fletët me notat e muzikës. Ata janë të veshur si figura të njohura: Pierrot, i veshur me një kostum blu dhe të bardhë; Harlequinn, me të portokallta dhe të verdha; dhe, në të djathtë, një murg në një mantel të zi. Në frontin e Pierrot’it qëndron një tabelë me një tub dhe objekte të tjera, ndërkohë që nën atë është një qen, barku , këmbët dhe bishti i të cilit shihen prej pas këmbëve të muzikantit.  Çdo gjë në këtë pikturë është në formë të sheshtë. Është e vështirë për të të treguar se ku fillon njëri muzikant dhe ku tjetri, sepse format që krijojnë ata  kryqëzohen dhe mbivendosen, sikur të ishin figura të prera në letër.

Në realitet kjo pikturë e Picasso’s  më joshë pak më tepër për shkak se e shpreh idenë mbi vendzënien relae të njeriut në dy shekujt e fundit dhe me këtë e përshkruan edhe situatën fetare të këtyre dy shekujve. Nuk ishte e rastit që ai kishte zgjedhur tre artistë edhe atë tre muzikantë për ta shprehur këtë realitet dhe jo tre fizikanë ose tre kimistë. Schopenhauer’i thoshte që muzika është në krye të arteve për përjetimin e katarzës. Ndërsa Picasso, përmes kësaj pikture, e paraqiste kiçin artistit në ndjekjen e temave latitudale të ekzistencës. Tradhtia e besëlidhjes me të përtejmen e kishte nxitur kaosin dhe mungesën e idesë origjinale të artit, por më besoni se edhe të fesë.

Një pjesë e artistëve u përpoqën që këtë kaos ta shprehin përmes dadaizmit. Dadaizmi kundërshton çdo mendim logjik dhe angazhohet për paraqitje spontane dhe të pakontrolluar të ndjenjave dhe vrojtimeve, për asociacione pa marrë parasysh kuptimin e fjalëve. Ai thekson simultanitetin e përjetimit, ëndrrat dhe ndërdijen. Në aspektin shoqëror dadaistët përshkoheshin nga idetë anarkiste dhe theksonin relativitetin dhe pakuptimësinë e sistemeve më stabile shoqërore. Shumica e artistëve dadaist madje as nuk e njihnin njëri tjetrin por ama i lidhte ideja/pa ideja e përbashkët. Romani “ Uliks” i Joyce’it është një pasqyrë shumë e pastër e mendësisë së këtillë.

Për fat të keq edhe përmasat fetare e harruan ëndrrën e tyre esenciale dhe të dhënë pas ideve të pamatura dhe jo njerëzore e shkatërruan genin e fetarit duke e shndërruar atë në arrogant dhe të pashpresë. Periudhat e këndimit të mevludit nëpër shtëpitë tona e ushqenin genin I cili në përkushtim ndaj Zotit e përjetonte katarzën, madje I bashkangjiteshin edhe murrët e shtëpisë. A nuk u bastardua kjo ndjenjë me sallonet kiçe të dasmave…!

Në shekullin e XX  do të paraqiten edhe mendime avangardiste që do të tërheqin kujdesin për krizën e njerëzimit. Osvald Shprengler në veprën e tij “ Rënia e Perëndimit” thotë: “Ti je i vdekur. Unë i shoh në ty të gjitha tiparet e rënies . Unë mund të provojë se pasuria  dhe varfëria  jote e madhe, kapitalizmi  dhe socializmi yt, luftërat dhe revolucionet tua, ateizmi, pesimizmi dhe cinizmi yt, imoraliteti yt, martesat tua të shkatërruara dhe kontrolli yt i lindjeve, nga poshtë e thithin edhe pikën e fundit të gjakut, ndërsa nga  lartë të vrasin, të vrasin në tru dhe do të shfarosin – mund të provojë se, në ty shihen të gjitha shenjat e vendeve të vdekura nga kohët e lashta -. Aleksandria, Greqia dhe  Roma neurotike “. Gjithashtu edhe Rene Guenon do të theksojë krizën e botës bashkëkohore në vitet e tridhjeta të shekullit të XX. me vëmendje pak më të madhe në çështjet artistike . Si pasojë e kësaj ai do të orientohet në hulumtimin e artit lindor dhe mjeshtërisht do ta përfqësojë atë në literaturën perëndimore. Në njërin prej teksteve të tij në lidhje me “Konceptimin e artit tradicional” ai thotë:

“ Ne shpesh kemi theksuar faktin se shkencat profane janë vetëm produkt i një degjenerimi relativisht të vonshëm, apo si pasojë e moskuptimit të shkencave të lashta tradicionale – apo më mirë vetëm disave prej tyre – sepse të tjerat plotësisht janë gëlltitur nga  harresa. Kjo është e vërtetë jo vetëm për shkencat, por poashtu edhe për artet, ku vec kësaj distinkcioni mes tyre dikur ka qenë shumë më pak i theksuar se sa që është sot; Fjala Latine artes  disa herë ka qenë e përdorur për shkencën, por në mesjetë, klasifikimi i “arteve liberale” ka përfshirë subjekte të cilat bota moderne do t`ia atribuonte qoftë  njërës apo tjetrës, pa asnjë dallim. Kjo vërejtje e vetme mjafton  që të tregojmë se arti duikur ka qenë dicka krejt ndryshe nga ajo që kuptohet sot me këtë emër. Ai ka nënkuptuar diturinë e vërtet me të cilën ka qenë i inkorporuar, dhe se kjo dituri  me sa duket ka mund të jetë nga porositë apo qëllimet e shkencave tradicionale.

Me anë të kësaj mund të kuptohet se në disa organizata esnafësh të Mesjetës, si ajo e “Fedeli d’Amor”, dhe shtatë “artet liberale”,  është besuar se korespondojnë me “qiellorët”, që do të thotë, me nivele të cilat  identifikoheshin përmes gradave të ndryshme të rendit. Për këtë arsye, për artet si edhe oër shkencat, do ishte me shumë rëndësi transpozicioni për t`ua dhënë atyre vlerën e vërtetë ezoterike; dhe ajo që e bënë të mundshëm një transpozicion është natyra e diturive tradicionale, fundja cilado qoftë qëllimi i saj, përherë mbetet e lidhur me parimet trancedentale. Kjo dituri si e tillë, është një botëkuptim i cili mund të konsiderohet simbolik, meqenëse ai është bazuar në ngjajshmërinë ekzistuese ndërmjet regullave të ndryshme të realitetit. Por këtu duhet të theksohet se kjo nuk involvon dicka të mbingarkuar akcidentalisht atyre; por përkundrazi, dicka që përbën esencën e thellë  të diturisë normale dhe të legjitimuar, dhe kjo esencë, si e tillë, është inherente në gjith shkencat dhe artet që nga zanafilla e tyre, ku mbetet ashtu përderisa ato nuk pësojnë ndonjë devijim. Se artet mund të vështrohen edhe nga kjo pikpamje nuk duhet të na shkaktoj habi, ngaherë dikush sheh se si edhe vetë zejet, në konceptin tradicional të vetin, shërbejnë si bazë për një aderim (iniciacion)” .

Teksti avangardist është njëkohësisht edhe vepër artistike ngjashëm siç instalimet ose objektet figurative  të Duchampit. Afërsia organike midis tyre është në ftesën që e bëjnë për të medituar rreth artit dhe kufijve të tij të përgjithshme. Të gjitha ata së bashku përmbajnë këshillë paradoksale në lidhje me çështjen se çka është dhe çka jo arti, që në kuptim avangardist e përcakton kontekstin e paraqitjes.

Me fjalë të tjera, kultura e mevludit është rezultat i besëlidhjes, akt i urtësisë dhe jo vetëm material i formësuar.