Islami si një lëvizje e gjerë teologjike, ideore, qytetëruese, kulturore dhe si mënyrë e jetës, ka pasur nevojë t’u përgjigjet një numri të konsiderueshëm të këtyre pyetjeve dhe të ndërtojë institucione dhe organizma të cilët në mënyrë pragmatike do t’i zbërthejnë nevojat e individit dhe të shoqërisë. Një pjesë e institucioneve të nevojshme për mënyrën e jetës dhe botëkuptimin islamik janë të themeluara në kohën e Pejgamberit a.s., pjesa tjetër në periudhën e katër halifeve të drejtë, ndërsa pjesa tjetër është sendërtuar në periudhat e mëvonshme. Klasifikimi dhe kodifikimi i disiplinave dhe shkencave islame, si tefsiri, kelami, historia islame, kiraeti, tesavvufi kanë filluar në fillim të shekullit II/VIII[1] ndërsa diskutimi shkencor, filozofik dhe teologjik i tyre ka vazhduar në të gjitha periudhat e mëpasme, herë me intensitet më të madh e herë me energji më të zbehtë. Edhe Tesavvufi si shkencë ose disiplinë e posaçme e proviniencës islame, është zhvilluar paralelisht me shkencat tjera dhe ka arritur deri në ditët e sotme.
Në parim Tesavvufi mëton ta paraqesë traditën e përgjithshme shpirtërore të shoqërisë muslimane, obligim i së cilës është mbrojtja e pasurisë së amshueshme metafizike të besimit islam nga çdo përdorim i pjesërishëm në përditshmërinë e jetës njerëzore.[2] Mirëpo përkufizimi do të mbetej i gjymtë nëse nuk zbritet në cilësitë dhe karakterin e kësaj perspektive shpirtërore të përfaqësuar në përditshmërinë metagjeografike dhe metahistorike të njerëzve të emërtuar si sufi. Këta persona të shoqërisë muslimane, të cilët me një flakë të posaçme kanë dëshiruar të qëndrojnë me respekt pranë pastërtisë së brendshme të Ligjit Islam, pranë etikës universale islame dhe traditës shpëtimtare, Tesavvufin e kanë konsideruar si zhveshje të zemrës nga raportet njerëzore, braktisje të etikës naturaliste, largim nga cilësitë ekzoterike, tërheqje nga përpjekjet epshore dhe egoiste dhe kapje e fuqishme për cilësitë metafizike dhe disiplinat e urtisë primordiale – sophia perennis.[3]
Si ne Anadoli ashtu edhe ne Ballkan menyra osmane e jeteses me vete ka sjelle nje sinteze te ndikimit reciprok te strukturave te ndryshme shoqerore dhe ndertimit te nje shoqerie me botekuptim te qyteterimit kozmopolit, multikulturor dhe multidimensional. Trashegimia kulturore e cila ekzistonte ne viset ballkanike ne mase te madhe eshte mbrojtur dhe ka vazhduar jeten e saj gjate pese shekujve te sundimit osman. Politika shteterore e Perandorise osmane ka qene e orientuar ne mbrojtjen e vlerave kulturore, fetare dhe etnike te te gjithe popujve ballkanik, si dhe te shqiptareve.
Në periudhën osmane Tesavvufi përveç brenda popullatës së rëndomtë është përhapur edhe në mesin e administruesve dhe dijetarëve vendorë. Trajtat e sjelljes sociale të vendosura me shtresat e ndryshme shoqërore nga ana e sufijve dhe uniteti i qëllimeve të sufijve, administruesve dhe dijetarëve, edhe më tepër i ka afruar këto shtresa të shoqërisë me njëra-tjetrën. Teqetë në fillim janë ndërtuar në periferi të qyteteve dhe vendbanimeve, në vendet e zgjedhura nga vetë dervishët udhëtues, ndërsa më vonë, me ndihmën e posaçme të Portës së Lartë, ato janë ndërtuar në vende të cilat kanë qenë më të përshtatshme për praktikimin e obligimeve të udhëzimit (irshad). Këto ndërtesa përveç përmasave sufike kanë ndihmuar edhe në largimin e pengesave të ndryshme për tregti me këto vise, në bartjen e mendimeve dhe ideve prej qendrës në periferi, kanë shërbyer si vendstrehime për të pashpresët etj. D.t.th. teqetë janë inkuadruar pothuajse në të gjitha shërbimet për përforcimin e jetës shoqërore dhe bartjen e idesë islame deri në viset më të largëta.
Si në pjesën tjetër të botës islame ashtu edhe në Ballkan teqetë kanë patur fushë të gjerë të veprimit. Ato gjatë periudhës osmane kanë shërbyer si shkolla, vende për mjekim, vende për rekreim, pushimore, qendra për arte të bukura, ndërtesa letrare, faltore etj.[4]
Themelimi i qyteteve dhe teqetë…
Qytetet janë të vjetra sa edhe qytetërimet e lashta. Pikërisht për këtë edhe në viset ku kanë ekzistuar qytetërimet e vjetra ka gjurmë të qyteteve të tyre. Përveç qytetërimeve më të vjetra është realitet se në Ballkan një periudhë mjaft të gjatë ka qenë i vendosur edhe qytetërimi islam osman. Prezentimi i qytetërimit islam osman në tokën pjellore kulturore ballkanike, ku janë gërshetuar disa qytetërime të lashta, ka nxjerrë në pah qytete me veçori orientale-oksidentale.
Është e njohur se Shteti Osman, pas depërtimit ushtarak në viset ballkanike, ka motivuar transferimin e dervishëve, zejtarëve, tregtarëve dhe së bashku me ta edhe të popullatës anadoliane në këto vise. Ardhja dhe pranimi i elementeve kulturore të tyre nga ana e pjesës dërrmuese të popullatës vendase, do të ndikojë dukshëm në ndryshimin e strukturës fizike të qyteteve ekzistuese. Ndërsa në viset e pabanuara do të fillojnë të paraqiten qytete të reja me veçori orientale.
Qyteti dhe struktura e tij në periudhën osmane në viset tona shumë pak është hulumtuar. Mirëpo, ekziston një e vërtetë se një numër i madh i qyteteve të Bosnjës, Kosovës, Maqedonisë dhe pjesërisht të Shqipërisë ende i mbajnë simbolet dhe veçoritë e tipit të qytetit osman. Dervishët dhe teqetë e tyre kanë ndikuar dukshëm në ristruktuimin e qyteteve ekzistuese dhe themelimin e qyteve të reja në viset ballkanike.[5]
Përreth teqeve dhe zavijeve të ndërtuara në viset pjellore dhe udhëkryqet tregtare të viseve ballkanike, janë vendosur familje dhe fise të ndryshme dhe në këtë mënyrë janë ndërtuar qytete të reja. Qendrat sufike duke i kushtuar rëndësi të posaçme sjelljes së mirë, komplimentit, dashurisë ndërnjerëzore, urtisë, artit kanë ndikuar që përreth teqeve të tyre të vendosen njerëz prej feve, etnikumeve dhe statuseve të ndryshme shoqërore.
Rolin e teqeve në themelimin, ngritjen dhe zhvillimin e qyteteve e shohim edhe në rastin e teqeve sinanije-halvetijje në Shkup dhe Prizren, në Teqenë Harabati Baba në Tetovë, në Teqenë Xhelvetijje në Berat, në aktivitetin e ahikadirijve në Elbasan, në teqetë halveti-hajati në Kërçovë, Strugë dhe Ohër etj.
Teqetë e Shkupit ndërmjet dy luftërave botërore
Shkupi gjatë tërë periudhës osmane ka qenë një nga qendrat më të rëndësishme administrative të Shtetit Osman në viset ballkanike. Adminsitrata osmane, si nga aspekti i përmasave qeveritare ashtu edhe nga ai i organizimit civil, është përpjkeur që institucionet funksionale shoqërore të qendrës t’i bartë dhe të njëjtat të përfaqësohen edhe në qendrat periferike, siç në këtë rast është Shkupi. Edhe administrata qeveritare por edhe ajo e organizmit civil në Shkup në periudhën osmane ka qenë e përfaqësuar në masë të madhe nga elemente lokale dhe vendase, rrjedhimisht, nga shqiptarët. Në rastin e tarikateve dhe teqeve numri më i madh i shejhlerëve të teqeve kanë qenë me prejardhje lokale dhe autoktone. Kjo ka ndikuar dukshëm që edhe pas tërheqjes së adminsitratës osmane teqetë të funksionojnë në Shkup por edhe në pjesën më të madhe të viseve shqiptare.
Periudha midis dy luftrave botërore ka qenë ndër periudhat më të vështira të popullatës shqiptare në viset që kanë ngelur jashtë kufijve fizik të Shqipërisë. Rasti është identik edhe me Shkupin. Si rrjedhojë e kësaj organizmat civile, në korpusin e të cilave rol të rëndësishëm do të lozin edhe teqetë, kanë qenë vendstrehimet kulturore, intelektuale dhe organizative shoqërore të popullsisë e cila kishte mbetur në mëshirën e sunduesit arrogant dhe të vrazhdë sllav. Administrata e re e vetëdishme për këto çerdhe në masë të madhe është përpjkeur që t’i shkatërrojë edhe intelektualisht por edhe fizikisht. Pjesa m,ë e madhe e teqeve është rrënuar me arsyetime qesharake urbanistike ose të tjera, ndërsa bartësit e gjallë të idesë së përshpirtshmërisë islame janë ekzekutuar ose dëbuar nga Shkupi. Rast më eklatant është dëbimi i familjes së shejhit në teqenë rifaite të Shkupit.
Teqja mevlevite e Shkupit
Në territorin e Maqedonisë së sotme teqe mevleviane ka patur në Manastir, Shtip, Veles, Kriva Pallankë dhe Shkup.[6] Në periudhën e shekullit XVIII dhe XIX Tarikati Mevlevi ka qenë tarikat i klasës administrative, prandaj edhe teqetë e vendeve të vogla janë mbyllur.
Veprimtaria më e bujshme e mevlevive është përqëndruar në qytetin e Shkupit, ndërsa sema’ja (vallëzimi mistik) i cili është karakteristikë e këtij tarikati është prezentuar edhe në qytetet tjera. Në vitet 1818-1821 udhëpërshkruesi gjerman Johann Karl Weyand ka kaluar nga Greqia nëpër Maqedoni dhe është ndalur Shkup dhe M anastir. Ai në veprën “Lohann Karl Weyand’s Reisen durch Europa, Asien und Afrika von dem jahre 1818 bis 1821”, flet për disa grupe të dervishëve në Shkup dhe Manastir, të cilët janë lutur duke u rrotulluar në trajtë të sistematizuar. Ai këtë ritual të semasë ua ka përngjarë vallëzimeve hinduse. Me rëndësi është ajo që ne prej memoareve të tij kuptojmë se në ato vite në Shkup dhe Manastir është kultivuar semaja si një formë e dhikrit mevlevit.
Në Shkup në afërsi të Bit Pazarit ka patur një teqe mevleviane, e cila është rrënuar në vitin 1955. Njohuritë e para në lidhje me këtë teqe i jep Evlija Çelebiu i cili e ka vizituar Shkupin në gjysmën e dytë të shekullit XVII. Ai thotë se në Shkup ka njëzet teqe, në mesin e tyre edhe Konaku i Pashës, i cili me urdhrin e Melek Ahmed Pashës është shndërruar në teqe mevleviane.[7] Në bazë të të dhënave të prezentuara në raportin e Mexhlis-i Meshajihit të Shkupit në vitin 1939, nga fundi i shekullit XIX në mevlevihanen e Shkupit është dërguar Husein Dedeu nga Konja. Pas tij në post janë ulur Mustafa Dedeu dhe Abdulbaki Dedeu, po ashtu të dërguar nga Konja. Në vitin 1267 (1850-51), pas vdekjes së shejhut të teqesë Abdulfettah Efendiut, në teqe shejh është bërë Nijazi Efendiu nga Elbasani i cili dyzetë vjet ka qëndruar në këtë detyrë. Pas tij në vitin 1307/1889-90 në post është ulur i biri, Ali Efendiu. Shejhu i fundit i Teqesë Mevlevite në Shkup ka qenë Shejh Hakki Efendiu i cili në vitin 1954 së bashku me dorëshkrimet dhe librat me rëndësi të teqesë është shpërngulur në Turqi. Teqeja ka pasur edhe shumë vakëfe, si p.sh., tre mullinj të gurit, një dyqan, një shtëpi, 3500 donum tokë etj.[8]
Çdo ditë të premte, deri në pushtimin nga ana e bullgarëve, në këtë teqe është zbatuar semaja. Në bazë të pohimeve të Glisha Elezoviçit, Sulltan Reshadi në vitin 1909 gjatë vizitës së tij Shkupit e ka ndihmuar materialisht Teqenë Mevleviane të këtij qyteti.[9]
Shkupit kanë qenë nga Elbasani, mund të pohojmë se në Elbasan ka patur mevlevi dhe teqe mevleviane.[10]
Një udhëpërshkrues i huaj flet për dervishët vallëzues, që me gjasë janë mevlevi, edhe në Petrelë.[11] Në bazë të dokumenteve ekzistuese shihet se me tërheqjen e Shtetit Osman nga Shqipëria, aty nuk ka mbetur as teqeja mevleviane.[12]
Si te popujt e tjerë ballkanikë ashtu edhe te shqiptarët Mevlana Xhelaluddin Rumiu dhe vepra e tij “Mesnevi”, kanë patur vend të posaçëm. Disa prej poetëve shqiptarë në periudhën osmane si dhe në atë pasosmane kanë shkruar poezi në të cilat kanë qenë të frymëzuar në mënyrë të drejtpërdrejtë nga veprat e Mevlanës. P.sh., doajeni i letërsisë shqiptare, Naim Frashëri, në “Dhembjet e Fyellit” në mënyrë të drejtpërdrejtë është frymëzuar nga tetëmbëdhjetë vargjet e para të “Mesnevisë” kushtuar Naj-it.[13]
Teqja nakshibendite e Shkupit
Lutfullah Uskubi është muridi i Molla Ilahiut në Vardar Jenixhe si dhe Emir Buhariut në Stamboll. Ai pasi ka përfunduar sejr-i sulukin pranë këtyre dy shejhëve të mëdhenj, është kthyer në Shkup dhe brenda mureve të kalasë ka themeluar një teqe ku e ka vazhduar aktivitetin e vet.[14] Teqeja e themeluar nga ana e Lutfullah Uskubiut është teqeja e parë nakshibendiane në këto vise.[15] Teqeja e Lutfullah efendiut e ka bartur Tarikatin Nakshibendi në Maqedoni, mirëpo më vonë ky tarikat tokë më pjellore ka gjetur në Bosnjë dhe aty është zhvilluar më tepër.
Teqetë halvetijje të Shkupit
Tarikati Halveti është tarikati më i përhapur në Ballkan gjatë periudhës osmane. Në veçanti në shekujt XVIII dhe XIX nëpërmjet këtij tarikati në shumë vise të Ballkanit, e si pjesë e tij edhe në trojet shqiptare, është prezentuar botëkuptimi sufik i fesë islame.
Tarikati Halveti me degët e tij ka qenë mjaft i përhapur edhe në Maqedoni. Shejh Salih Babai i lindur në fshatin Shat të Prizrenit dhe murid i Teqesë Halveti-Karabashi të Prizrenit, në bregun e djathtë të lumit Vardar në Shkup ka themeluar një teqe të këtij tarikati. Edhe në këtë teqe posti ka kaluar nga babai në birin dhe shejhë kryesisht kanë qenë bijtë e Shejh Salih Babait.[16] Teqeja ka patur numër të konsiderueshëm të muridëve edhe nga Maqedonia Lindore.
Në shekullin XVII në Shkup është themeluar edhe një teqe halvetiane nga ana e Adem Babait e cila ka mbajtur emrin Zinxhirli Tekke. Përveç Adem Babait në këtë teqe shejhë kanë qenë edhe: Shejh Haxhi Sulejmani, Shejh Ebu Beqiri, Shejh Haxhi Osmani, Shejh Ali Efendiu, Shejh Mustafa Kenziu, Shejh Ali Fahriu. Shejhu i fundit i teqesë, Mehmed Ferid Sulejmani, ka qenë halveti-xherrahi.[17]
Në Shkup kanë vepruar edhe dy teqe sinanijje. E para prej tyre është Teqeja e Velijuddin Vardarit. Kjo teqe është themeluar nga fundi i shekullit XVI dhe ka vepruar deri në fund të shekullit XIX. Themelues i kësaj teqeje është muridi i Ummi Sinanit, Abdulhadi Vardari.[18] Kjo teqe përmendet edhe në dy-tre berate me të cilat është eëmruar shejhu i kësaj teqeje. Njëri prej berateve mban datën 5 Dhilhixhxhe 1220/25 Janar 1806, ndërsa të tjerët janë të viteve 1833, 1836 dhe 1878.[19]
Teqeja e dytë Sinanije në Shkup është themeluar nga Iplikçi Hasan Efendiu dhe quhet Bukagili. Kjo teqe ka qenë afër xhamisë së Jahja Pashasë dhe është rrënuar nga tërmeti i vitit 1963. Shejhë të kësaj teqeje kanë qenë: Shejh Dervish Efendiu, Shejh Shit Efendiu, Shejh Terzili Ali Efendiu, Shejh Ibrahim Bukagili, Haxhi Abbas Babai, Shejh Ibrahimi, Shejh Bahaeddini, Shejh Halidi, Shejh Ibrahimi, Shejh Abbasi dhe Shejh Kadri Efendiu.[20]
Tarikati Halveti në viset ballkanike në masë të madhe ka qenë i pranishëm nëpër qytete dhe është ndihmuar nga ana e administratorëve vendorë të Shtetit Osman. Vija e drejtë sunnite e këtij tarikati ka ndikuar në përhapjen e këtij tarikati në mesin e shtresës intelektuale ballkanike. Siç u përmend hollësisht edhe më lart, një numër i konsiderueshëm i shejhëve përveç detyrës së tyre në teqetë kanë punuar edhe si mësimdhënës (muderrisë) në medrese. Teqetë halvetiane njëkohësisht kanë qenë edhe çerdhe të poetëve të periudhave të ndryshme.
Teqja kadirite e Shkupit
Në Maqedoni, në bazë të hulumtimeve tona, teqe kadirite ka patur në Shkup, Ohër, Dibër dhe fshatin Sopot të Kumanovës. Teqeja Sinanije e Dyqanxhikut, e cila deri në shekullin XVIII ka vepruar si teqe sinanijje-halvetijje, duke filluar prej mesit të këtij shekulli e ka vazhduar aktivitetin si teqe kadirite. Në raportin e Ulema Mexhlisit të Shkupit theksohet se në Ohër ka patur një teqe kadirite.[21] Një teqe kadirite është regjistruar edhe në Dibër.[22]
Në shumicën e qyteteve të Shqipërisë por edhe në Shkup tarikatet dhe teqetë kanë qenë ngushtë të lidhura me esnafët e profesioneve të ndryshme. Përderisa në Anadoli ahijtë si shoqata mistike-zejtare më tepër kanë qenë të afërta me bektashinjtë, në Shqipëri afërsia e tyre krahas bektashinjve ka qenë evidente edhe me kadirijtë. Ja si e ka vlerësuar këtë relacion z. Zija Shkodra: “Ahikadirizmi dhe bektashizmi qenë dy nga sektet më të përhapura të dervishëve në vendin tonë. Si njëri ashtu edhe tjetri luajtën një rol të dorës së parë në drejtimin shpirtëror dhe në atë esnafor të zejtarëve. Rituali i dhënies së testireve mbështetej pothuajse krejtësisht në projektrregulloren e Evren Veliut, udhëheqësit të sektit të dervishëve ahinj. Për tabakët, sikurse e pamë, drejtuesi i këtij sekti, ahi-babai, ishte njëkohësisht edhe udhëheqësi shpirtëror i këtyre esnafeve. E njëjta ndodhte edhe me bektashinjtë, të cilët nën drejtimin e pasuesve të Haxhi Bektashit, mbajtën nën kontroll dhe frymëzuan shekuj me radhë esnafet e kondakçinjve, leshpunuesve, takijexhinjve, etj. Ideologjia dhe botëkuptimi fetar i esnafeve s’mund të ishin pra veçse ato të këtyre sekteve, të cilat, megjithëse mbështeteshin në parimet themelore të islamizmit, lejuan liri më të madhe fetare dhe veprimi”.[23]
Teqja rifaite e Shkupit
Në shekullin XIX teqe rifaijje në Maqedoni ka patur në Shkup, Veles, Manastir, Vallandovë dhe Koçanë.
S’ka dyshim se teqeja më e rëndësishme dhe më aktive e rifainjve në Maqedoni është Teqeja Rifaijje e Shejh Mehmed b. Ismail Efendiut. Siç kuptohet nga vakufnameja e saj, teqeja është themeluar në vitin 1233/1817 nga ana e Mehmed b. Ismailit.[24]
Mehmed b. Ismaili është prej fshatit Grupçin të Tetovës. Ai si fëmijë ka ardhur në në Shkup ku e ka kryer medresenë dhe ka punuar si arkëtar. Në Shkup është njohur me Shejhun arab Sejjid Haxhi Hatif dhe ka hyrë në Tarikatin Rifai. Dervish Mehmedi një kohë të gjatë i ka shërbyer shejhut të tij dhe në fund ka marrë ixhazet për të shërbyer si shejh në teqe. Pas diplomimit para shejhut ai ka blerë një shtëpi në lagjen e Hatunxhikëve dhe atë e ka shndërruar në teqe rifaite. Teqeja edhe sot e kësaj dite është aktive dhe gjendet në të njëjtin vend. Pas vdekjes së Shejh Mehmed Efendiut në vitin 1238/1822 në post është ulur i biri Shejh Sa’duddini. Shejh Sa’duddini ka qenë dijetar dhe poet. Ai në teqe ka ndërtuar dy çezme dhe ka shkruar dy mbishkrime (kitabe). Në kitaben mbi çezmen thuhet kështu: “Shiko në këtë çezme të thatë! Kush është Haxhi Sa’duddini/ Dhe me bashkangjitje gjallëro atë shejh të kohës/ Në zi ishte në kohën kur e ndërtoi atë/ Ai me të i gëzoi shpirtrat e heronjve të Qerbelasë/ Me një llogari e nxorra unë datën e plotë/ Për dashuri të Hasanit dhe Huseinit le të rrjedhë ky ujë rrjedhës/ Në fillim të muajit Muharrem viti 1265/1848.”[25]
Kitabeja e dytë e shkruar nga ana e Shejh Sa’duddinit gjendet në tyrben dhe është e shkruar në gjuhën persiane: “Në kopshtin e virtytit dhe njohjes së dymbëdhjetë pirave/ Vijnë e shkojnë dervishët me zemra të lënduara/ Në këtë moment edhe Shejh Sa’duddini biri i Shejh Mehmedit/ Ec nëpër rrugën që kalon pranë Mëshiruesit të Lartësuar/ Nëse thua që dëshiroj të të njoh, dije që unë jam kull i Luanit të Zotit/ Vendi i Shejh Sa’deddinit qoftë më i larti, mëso datën e kalimit të tij/ Tyrben për dashuri të Zotit e ndërtoi Sejfullah beu/ Sa vend i bukur është ai për vizitë/ Prej meje merr datën e vdekjes 2 Shaban 1269/ Tyrbeja është ndërtuar në vitin 1273/1857”.[26]
Teqja Sadije në Shkup
Tarikati Sadi në Maqedoni ka depërtuar në fund të shekullit XIX me emigrimin e banorëve muslimanë të Vranjes dhe Leskocit prej Serbisë Jugore dhe vendosjen e tyre në Maqedoni. Vefa Baba kishte ardhur së bashku me emigrantët dhe ka themeluar një teqe sadijje në Shkup e cila vazhdon të ekzistojë edhe sot e kësaj dite.
Në Shkup ka patur edhe dy teqe bektashiane: Teqeja e Mustafa Babës e ndërtuar në fillim të shekullit XIX dhe Teqeja e Sulejman Babës.
Teqja Melamite e Shkupit
Themelet e periudhës së tretë të melamijjes i ka hedhur Sejjid Muhammed Nuru’l Arabiu (v.1305/1882) i cili është me origjinë arabe dhe ka lindur në Kajro. Pas përfitimit të mësimeve të para në familje, është regjistruar në Universitetin e Az’harit dhe aty është afruar mjaft me profesorin e tij Hasan Kuvejsiun. Hasan Kuvejsiu e ka dërguar Muhammed Nuru’l Rabiun në Anadoli, mirëpo ai pa u ndalur shumë atje ka shkuar në Ballkan dhe ka rënë në kontakt me grupet Nakshijje-Melamijje në Serez dhe Selanik. Ai ka marrë dorë në Tarikatin Nakshibendi prej Shejh Jusuf en-Nakshibendiut të Janinës, ndërsa nëpërmjet të Shejh Ibrahimushshemarikiut është lidhur për tarikatet Halvetijje, Ekberijje dhe Uvejsijje. Në vitin 1249/1833-34 është emëruar si muderris në Medresenë e Koçanit dhe është njoftuar me pjesën e madhe të dijetarëve islamë të kësaj ane. Në vitin 1255/1839 ka ardhur në Shkup dhe ka marrë dorë prej shejh Kazanli Abdulhalik Efendiut. Në vitin 1266/1849 me ftesë nga valiu i Shkupit, Selim Pasha, ka qëndruar gjashtë muaj në Stamboll. Pas kësaj edhe dy herë ka qëndruar nga gjashtë muaj në Stamboll, herën e parë me ftesë të kryeshefit të policisë, Husni Pashës, ndërsa herën e dytë me ftesë të valiut të Bosnjës, Topall Osman Pashës.
Në vitin 1287/1870 duke qenë në Kavadar ka proklamuar se është bërë kutub. Ka vdekur në vitin 1305/1882 në Strumicë.[27]
Muhammed Nuru’l Arabiu ka vepruar në Maqedoni dhe ka patur numër të madh muridësh edhe në viset e Maqedonisë dhe të Kosovës. Halifet e shejhut në këto vise kanë qenë: Abdurrahim Fedai Efendiu[28], Salih Rif’at Efendiu nga Shtipi[29], Filintilizade Hoxha, Mahmud Efendi Shkupjani[30], Faik Mehmed Beu[31], Haxhi Sulejman Beu[32], Haxhi Abdu’l-Kadir Beu[33], Ali Riza Vasfi Efendiu[34], Elmas Efendiu[35], Xhengori Mustafa Efendiu[36], Hafiz Topall Baba Gjakovari[37], Topall Rexhep Efendi Prizrenasi.[38]
Teqja melamite në Shkup është themeluar nga dhëndri dhe halifi kryesor i shejhut Abdurrahim Fedai Efendiu. Pas tij shejh janë bërë Haxhi Kemal Efendiu dhe djali i tij Hakki Efendiu.
Funksionet shoqërore të teqeve
Sufijtë dhe tarikatet e tyre janë zgjeruar në shumë fusha të jetës shoqërore të viseve ballkanike dhe kanë ndikuar në formimin shoqëror të shtresave të ndryshme të shoqërisë ballkanike. Sufijtë kanë qenë në marrëdhënie të mira me dijetarët dhe administruesit, por asnjëherë nuk e kanë mbajtur veten larg brengave të popullatës së rëndomtë.
Teqetë, të njohura në popullatë si vende të dervishëve, kanë qenë vende ku është sendërtuar edukimi i unit njerëzor. Përveç kësaj ato në mënyrë të drejtpërdrejtë ose tërthorazi janë inkuadruar në të gjitha fushat e jetës shoqërore dhe me metodat e posaçme të tyre i kanë sistematizuar aktivitetet e ndryshme të shoqërisë. Si rrjedhim teqetë dhe zavijet janë bërë vende ku përveç qetësisë shpirtërore janë plotësuar edhe shumë nevoja materiale të popullatës.
Teqetë, si vende ku janë bashkuar shumë institucione shoqërore, në relacionet e tyre me popullatën në viset ballkanike kanë vepruar si konaqe, spitale, qendra specializimi, qendra arti, vende qetësimi, vende pikniku, strehimore për pleqtë etj.
Pothuajse në të gjitha teqetë në viset tona një herë ose dy herë në javë janë mbajtur ligjërata për popullatën. Tradita të këtilla vazhdojnë edhe sot e kësaj dite në disa prej teqeve.
Pranë ose brenda teqeve janë ndërtuar kuzhina (imarete) ku janë ushqyer të varfërit, endacakët, pleqtë, skamnorët. Ky aktivitet i teqeve ka ndikuar në rritjen e simpatisë ndaj tyre në shoqëritë ballkanike.
Herë pas here shejhët e teqeve kanë përdorur afërsinë e tyre me administruesit shtetërorë dhe kanë ndikuar në përmirësimin e gjendjes së popullatës në mjedise të caktuara.
Njerëzit të cilët kanë përjetuar tronditje psikike ose kanë qenë të sëmurë prej sëmundjeve psikosomatike kanë gjetur prehje në teqe. Teqetë gjithashtu kanë shërbyer edhe si qendra ku janë mësuar zeje të ndryshme. Janë të njohura shoqatat mistike-zejtare të ahijve në sistematizimin e zejeve dhe përgatitjen e mjeshtërve të rinj.
A. Rıfkı, Bektâşî Sırrı, I-III, İstanbul 1325.
A.Hâlet Çelebi, Mevlânâ ve Mevlevîlik, İstanbul 1952.
ABDÜLKADİROĞLU, Abdülkerîm, Halvetîlik’in Şâbâniyye Kolu, Şeyh Şâbân-ı Velî ve Külliyesi, Ankara 1991.
ADIVAR, Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul 1982.
AHMED, Refik, Âlim ve Sanatkârlar (haz. V. Çabuk),Ankara 1980.
____________, “Osmanlı Devrinde Râfizîlik ve Bektâşîlik”, “Darülfünûn Edebiyât Fakültesi Mecmûası”, IX, sy. 2 (1932), s.21-59.
ALI, Turabi, Historia e përgjithshme e Bektashinjëvet, Tiranë 1929.
ALIA, Tasim, Rumiu dhe thesaret e letërsisë, Tiranë 1997.
ALPAN, Necip, Prizren Birliği ve Arnavutlar, Ankara 1978.
ALTINOK, Baki Yaşar, Hacı Bayrâm Velî, Bayrâmîlik, Melâmîler ve Melâmîlik, Ankara 1995.
ANDREJEVI], Borislav, “Arhitektonska Ba{tina Vranja”, “Vranjski Glasnik”,XII-XIII, 75-84.
ARBAŞ, Hamid, “Mevlevî Sanatçılar”, “Osmanlı”, XI, 93-99.
ARKIVI I KOSOVËS, Fond Gli{a Elezovi}, 12. Dokumenti: Tekii vo Skopje.
ARHIV NA MAKEDONIJA, Fond Ulema Mexlis, Dokument: 84-85.
ARNOLD, T.W., The Preaching of Islam, the Propagation of the Muslim Faith, Karachi 1979.
ASIMOV, Muxhait, Tekija Halveti, Rahovec, Prishtinë 1951.
AŞIKPAŞAZÂDE, Derviş Ahmed, Aşıkpaşazâde Târihi, İstanbul 1332.
ATÂÎ, Nev’îzâde, Hadâiku’l-Hakāik fî Tekmileti’ş-Şekāik, (nşr. haz. Abdülkadir Özcan), II, İstanbul 1989.
AYVERDİ, Ekrem Hakkı, Avrupa’da Osmanlı Mîmârî Eserleri, I-IV, İstanbul 1981.
AYVERDİ, Sâmiha, Türk Târihinde Osmanlı Asırları, İstanbul 1999.
BABA Rexhepi, Mistiçizma islame dhe Bektashizma, Tiranë 1995.
BABİNGER, Franz, Osmanlı Târih Yazarları ve Eserleri, (çev. Coşkun Üçok), Ankara 1992.
___________, “Ewliyâ Tchelebi’s Reisewege in Albanien”,“Mitteilungen des Seminars für Orientalische Sprachen, XXXIII”,Berlin 1930, s. 31.
BARKAN, Ömer Lütfi, “Osmanlı imparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler, I: İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”,VD, sy.1 (1942) İstanbul 1974, s.279-353.
BARTL, Peter, Millî Bağımsızlık Hareketleri Esnâsında Arnavutluk Müslümanları (1878-1912),(çev. Ali Taner), İstanbul 1998.
BİRGE, John Kingsley, Bektâşîlik Târihi, (çev. Reha Çamuroğlu), İstanbul 1991.
BO[KOV, Van~o-ISHAK, Fetah, “Rifaiskoto teke vo Skopje”,“Glasnik na Institutot za Nacıonalna Istorıja”, II/1, Skopje 1958, s.179-191.
CASTELLAN, Georges, Historia e Ballkanit, (përkth. Arben Puto dhe Luan Omari), Tiranë 1994.
CLAYER, Nathalie, “Bektâşîlik ve Arnavut Ulusçuluğu”, (çev. Orhan Koloğlu), “Toplumsal Târih”,sy.2, Şubat 1994.
________________, Mystiques Etat et Sociéte, Les Halvetis dans l’aire balkanique de la fin du Xve siécle â nos jours, Leiden 1994.
_________________, L’Albanie, pays des derviches, Berlin 1990.
_________________, “Les ordres mystiques musulmans et l’informatique”, “Lettre d’information”, no.7, Paris, EHESS, June 1987, p.35-43.
CLAYER, N., – POPOVIÇ, A., “Sur les traces des derviches de Macedoine Yougaslave”,“Anatolia Moderna-Yeni Anadolu”,IV,“Derviches des Balkans, disparitions et renaissances”, Paris-İstanbul 1992, p. 13-63.
CORDİGNANO, P. Fulvio, “Condizioni religiosse del popolo albanese”, in“Albania, A cura dell instituto di studi adriatici“, Venecia 1939, p.76-81.
COŞAN, Esad, Hacı Bektâş-ı Velî’nin Makālâtı, Ankara trz.
COURTADE, P., L’Albanie, notes de voyage et documents, Paris 1950.
^OLI], Liljana, Dervi{ki redovi u Skoplju, Beograd 1994.
^URI], Hajrudin, Muslimansko {kolstvo u Bosni i Hercegovini do 1918, Sarajevo 1983.
DAKA, Palok, “Bibliografi retrospektive e shtypit periodik shqiptar e mbi Shqipërinë e viteve 1848-1944”, “Studime Historike”, Tiranë 1974.
DAMREL, David W., “The Spread of Naqshbandy polıtıcal Thought in the World”,“Naqshbandis”, İstanbul-Paris 1990, p.269-287.
ELEZOVI], Gli{a, “Dervi{ki Redovi Muslimanski, Tekije u Skoplju”, “Stara Srbija”, Skoplje 1925.
_______________, “O imenima i poretku starijih muslimanskih porodica u Skoplju”, “Zbornik za etnografiju i folklor Ju`ne Srbije i susednih oblasti,” I, Skopje 1931.
_______________, “Turski spomenici u Beogradu”, “Ju`na Srbija”,Beograd 1924.
ELSIE, Robert, “Islam and the dervish sects of Albania, An introduction to their history development and current situation”, “Islamic Quarterly”, XIII/4, London 1988.
____________, Historia e Letërsisë shqiptare, (përkth. Abdurahman Muftiu), Pejë 2001.
EVLİYÂ ÇELEBİ, Seyâhatnâme, I-X, İstanbul 1314 (1896)-1938 .
_______________, Seyâhatnâme, (nşr. Zuhuri Danışman), I-XV, İstanbul 1969-1971.
_______________, Seyâhatnâme,(haz.Y.Yoldaş Demircanoğlu), İstanbul 1989.
_______________, Putopis, Odlomci o Jugoslovenskim zemljama, (përg. Hazim [abanovi}) Sarajevo 1984.
EYİCE, Semâvi, “İlk Osmanlı Devrinin Dînî-İçtimâî Bir Müessesesi Zâviyeler ve Zâviyeli Câmiler”, “İktisat Fakültesi Mecmuası”,Ekim 1962-Şubat 1963, c.23, sy.1-2, İstanbul 1963, s. 3-80.
GADZANOV, D., “Mohamedani pravoslavni i mohamedani sektanti v. Makedonija”, “Makedonski Pregledi”,I/4, Sofia 1920.
HAND@I], Adem – HAD@IJAHI], Muhammed, “O progonu Hamzevija u Bosni 1573 godine”, POF, XX-XXI, Sarajevo 1974, s. 51-70.
HAND@I], Adem, “O formiranju nekih gradskih naselja u Bosni u XVI stolje}u (uloga dr`ave i vakufa)”, POF, XXV, Sarajevo 1977.
_______________, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Sarajevo 1975.
_______________, “O ulozi dervi{a u formiranju gradskih naselja u Bosni u XV stolje}u”,POF,XXXI, Sarajevo 1981.
_______________, “Jedan savremeni dokumenat o [ejhu Hamzi iz Orlovi}a”, POF,XVIII-XIX, Sarajevo 1973.
HAND@I], Mehmed, Islamizacija Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1940.
HASLUCK, F.W., Anadolu ve Balkanlar’da Bektâşîlik, (çev. Yücel Demirel), İstanbul 1995.
_______________, Christianity and Islam under the Sultans, I-II, Oxford 1973.
HASLUCK, Margaret, The Unwritten Law in Albania, Cambridge University Press 1954.
KINALIZÂDE, Hasan Çelebi, Tekiretu’ş-Şuarâ, I-II, (nşr. haz. İbrahim Kutluk), Ankara 1981.
KIEL, Machiel, “Some little known noments of Ottoman Turkich Architecture in the Macedonian Province”, “Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi”, 4-5 (1975-76), İstanbul 1976, s.153-196.
____________, Ottoman Architecture in Albania, 1385-1912, İstanbul 1990.
____________, “Sarı Saltık ve Erken Bektâşîlik Üzerine Notlar”, (çev. Fikret Elpe), “Türk Dünyâsı Araştırmaları Dergisi”, II, Aralık 1980.
KİSSLİNG, H.J., “Halvetî Tarîkatı I-III” (çev. M. Serhan Tayşi) , “Bilim ve Sanat Vakfı Bülteni”,sy. 29 ve 34, İstanbul 1993-94.
KUMANLİOĞLU, H. Fehmi, Seyyid Muhammed Nûru’l-Arabî (Hayâtı, Şahsiyeti ve Tasavvufî Görüşleri), İzmir 1995.
KUMBARAXI, Bogoevi} Lidija, Osmanliski Spomenici vo Skopje, Skopje 1998.
MAŞULOVİÇ, Marsol Liliana, Structure et impact de la conferie des Rifâis de Skopje, Paris 1982.
PALIKRUSHEVA, Galaba – TOMOVSKİ, Krum, “Les Tekkes en Macedoine au XVIII e et XIXe siècle”, “Atti del Secondo Congresso İnternationale die Arte Turca” (Venezia 26-29 sett. 1963) Napoli 1965, s.203-211.
PALIKRU[EVA, G., “Dervi{kiot red Halveti vo Makedonija”, “Zbornik na [tipskiot Naroden Muzej”, I, [tip 1958.
PAVLOVI], D., “Gde je u Beogradu zasedavao Provitelstvuju}i savjet serbski”, “Glasnik Muzeja Grada Beograda”, Beograd 1954.
SHKODRA, Zija, Esnafet shqiptare (shekujt XV-XX), Tiranë 1973.
TAŞKÖPRİZÂDE, Îsâmuddin Ahmed, eş-Şakāiku’n-nu’mâniyye fî
‘ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye, (inceleme ve notlarla neşreden Ahmed Suphi
Fırat), İstanbul 1985.
[1] Në lidhje me kodifikimin e shkencave islame shih: Ahmed Emin, Fexhru’l-Islam, Kajro 1957, f. 35.
[2] Hafizovi}, Re{id, po aty. f. 6.
[3] Madkur, A. Abdulmumin, Nadharat Fi’t-Tasavvufi’l-Islami, Kajro 1993, f. 21.
[4] Për më gjerë shih: Kara, Mustafa, Din Hayat Sanat Açisindan Tekkeler ve Zaviyeler, f. 178.
[5] Barkan, po aty, f. 279-280.
[6] Shih: Golpinarli, Abdulbaki, Po aty; Popoviç, Alexandre, Les Dervishes Balkaniques, f. 270; Ayverdi, Ekrem Hakki, po aty, III, 371; Elezovi}, Gli{a, Turski Spomenici, I, 683.
[7] Evlija Çelebi, Seyahatname, V, 556; Ayverdi, E.H., po aty, III, 391.
[8] Ayverdi, E.H., po aty, III, 391; ^oli}, Liljana, Dervi{ki redovi u Skoplju, f. 49.
[9] Elezovi}, Gli{a, Turski Spomenici, I,683.
[10] Ayverdi, Ekrem Hakki, po aty, IV, 393. Për Teqenë Mevlevite të Elbasanit flet edhe Nathalie Clayer, L’Albanie, pays des derviches, Les ordres mystiques musulmans en Albanie a l’epoquel post ottomane (1912-1967), Berlin 1990, f. 13.
[11] Riedl, Richard, “Die tanzenden derwische von Tirana”, në “Ostereiche Rundchau”, 11, f. 230-231.
[12] Popoviç, Alexandre, Balkanlarda Islam, përkth në turq. Komisioni, Stamboll 1995, f. 21 dhe 55.
[13] Naimi në Dhembjet e fyellit thotë: Pa dëgjo fyellin ç’thotë / Tregon mërgimet e shkreta / Qahet nga e zeza botë / Me fjalë të vërteta.
Ndërsa Mevlana Xhelaluddin Rumiu në poezinë kushtuar Naj’it: Dëgjo çka thotë naji, ai ankohet nga ndarja / Mua që kur më prenë nga kallamishtja, gra e burra rënkuan nga vaji im.
[14] Taskopruzade, Esh-Shekaik, f. 364.
[15] Evlija Çelebiu thotë se ky person ka qenë vaiz dhe hatip në Xhaminë e Jahja Pashës dhe se ka ndërtuar teqenë në Kalanë e Shkupit. Seyahatname, V, 560.
[16] Shejhu i fundit i kësaj teqeje e cila është rrënuar në periudhën komuniste ka qenë Shejh Hajdari, babai i Shejh Erollit, shejhut të Teqesë Rifaijje në Shkup. Shih: Galaba Palikru{eva, “Dervi{kiot red Halveti vo Makedonija”, në “Zbornik na [tipskiot Naroden Muzej”,I (1958-59), Shtip, f. 111; Clayer, po aty, f. 215; Kumbarad`i Lidija, Osmanliski Spomenici vo Skopje, f. 133.
[17] Palikru{eva, po aty, f. 113; Masuloviç Marsol Liljana et Çolançevska Olga, Propos Recueitis et Documents Sur des Tekke de Skopje Disparus, në “Anatolia Moderna”, IV; Derviches Des Balkans, Disparitons et Renaissances, Paris 1992, f. 80.
[18] Clayer, po aty, shtojca.
[19] ^ehaji}, po aty, f. 116.
[20] Masuloviç-Çolançevska, po aty, f.75; Clayer, po aty, f.152, 172:
[21] Izvje{taj o radu Ulema Med`lisa u Skoplju, Sarajevë 1941.
[22] Ayverdi, E.H., po aty, III, 30.
[23] Po aty, f. 274.
[24] Vakufnameja gjendet në: Evkaf Kuyud-i Kadime, deft. 758, f. 65 dhe deft. 757, f. 7-18. Shih: Ayverdi, po aty, III, 292; Marsol Liliana Masuloviç, Structure et impact de la confrerie des Rifais a Skopje, Paris 1982, f. 42; Popoviç, po aty, f. 145.
[25] Teksti origjinal është: “Bu kuru çesmeyi bak! El-Hac Sa’duddin kim / hem himmet eyle ihya idup ol seyhi zeman / Meh matemde idi çunki sebil itti dem / Kerbela erleri ruhuni kildi sadan / bir hesapte çikarup bende kemali tarih / Haseneyn askina cari ola bu mai revan / fi gurre m.1265.”
[26] Teksti origjinal është: “Be bag-i fazl-u irfan-i duvazdeh hazreti piran / Hemi ayende mirevend dervisan-i dilrisan / Der in dem Sheyh Saduddin ibn Shejh Mehmed hem / Guzer kerd zin guzergah ba xhivar-i hazret-i rahman / Eger guji tura gulam-i Shir-i Jezdanem/ Mekani Sa’d Shejh a’la buved tarih-i rihlet dan / Bina kerd mir Sejfullah bina tyrbe ra lillah / Çi xhaj-i hubb zijaret gah, zeman tarih-i abistan Rihlet fi 2 Shaban 1269, binaji tyrbe 1273”. Shih: Bo{kov, V. – Is’hak, F, “Rifaiskoto Teke vo Skopje”, Glasnik INI, II, Shkup 1958, f. 179-191; Ayverdi, po aty, III. 293; Marsol, po aty, f. 63-66; Bogoevi}, Lidija, Osmanliski Spomenici vo Skopje, f. 130-131.
[27] Shih: Golpinarli, A., po aty, f. 232-242; Isin, Ekrem, “Melamilik”, DBIA,V, 386; Çiçek, Yakup, Haririzade Mehmet Kemaleddin, Hayati, Eserleri ve Tibyanu Vesailil-Hakaik, (temë e pabotuar e doktoraturës) f. 12-23.
[28] Ka qenë nga Prizreni dhe halifi kryesor i shejhut. Ka shërbyer si muderris në Shkup dhe ka vdekur në rrugë në Kanalin e Suezit gjatë kthimit prej haxhit. Ka disa vepra: Risale-i Vehbijje, Kaside-i Nunijje, Hedijjetu’l-Haxhxh, Tefsiru Sureti’l-Kevther, etj. Halifet më të njohur të tij janë: Abdulehad Efendiu, Haxhi Hafiz Abdurrauf Efendiu nga Shkupi dhe Junus Efendiu nga Prishtina.
[29] Pasi që ka marrë dorë prej shejhut ka ndërtuar një teqe në Shtip. Ka vdekur në vitin 1326/1908.
[30] Ka qenë prej ulemasë së Shkupit dhe ka vdekur në vitin 1310/1892 në Hixhaz.
[31] Ka qenë nga Strumica dhe pas vdekjes së shejhut është bërë shejh në teqenë e tij. Ka vdekur në vitin 1319/1901 në Selanik.
[32] Ka qenë prej aristokratëve të Strumicës dhe shejhu shpesh ka ndenjur në konakun e tij. Ka vdekur në vitin 1889.
[33] Ka qenë nga Strumica dhe vëlla i Sulejman Beut. Është vendosur për shejh të Teqesë së Kavadarit. Ai e ka shpëtuar teqenë që të mos e djegin bullgarët. Ka vdekur në moshën 95 vjeçare.
[34] Ka qenë shejh i Teqesë Rifaite të Manastirit. Ka vdekur në vitin 1331/1913.
[35] Ka ndërtuar një teqe në vendlindjen e tij në katundin Dedeli të Dokranit. Ka vdekur në vitin 1906.
[36] Ka qenë shejh i Teqesës së Dojranit. Ka vdekur në vitin 1907.
[37] Ka qenë gjakovar dhe në teqenë e tij i ka dhënë ixhazet Haxhi Adem Efendi Prizrenasit dhe Hasan Efendiut. Ka vdekur në vitin 1902.
[38] Është shejhu i parë i Teqesë Melamite të Prizrenit dhe ka punuar si mësues në shkollën e mesme të qytetit.
