Për ta kuptuar si duhet thyerjen që ka ndodhur në art si pasojë e krijimtarisë së Kandinsky’t domosdoshmërisht duhet t’i kthehemi sfondit ideor në të cilin ishte i mbështetur ai. Fundi i shekullit të XIX karakterizohet si periudhë ku fetaria emocionae dhe spiritualizmi i është kundërshtuar me të madhe materializmit dhe naturalizmit.  Spiritualizmi në fjalë e ka përfshirë në brendinë e tij simbolizmin dhe “ romantizmin e vonshëm” dhe si pasojë i ka dalë përpara pozitivizmit që deri atëherë dominonte në botën e artit.  Kjo shpirtëri në masë të madhe ka ndikuar në artistët që nuk kanë qenë të kënaqur me impresionizmin  dhe të cilin e kanë konsideruar si tejet sipërfaqësor.  Si rrjedhojë, brezi simbolist është shndërruar në brezin më të thellë nga aspekti i mendimit artistik. Kah fundi i shekullit të XIX fetaria simbolike ka hy në kallëpe të caktuara si pasojë e botëkuptimit ezoterist të përfaqësuesve të tij, siç ishin Kandinsky, Mondrian , etj., rrjedhimisht themeluesit e abstrakcionizmit. S’ka dyshim që ata janë ndikuar nga mësimet hermetike të antikitetit dhe gnoseologjisë së vazhdueshme të historisë së mendimit njerëzor që veten e ka treguar nëpërmjet ezoterizmit të ndryshëm, mirëpo fytyra, idetë e të cilit më së shumti  e kanë ndryshuar fizioniminë e artit të kësaj periudhe, është filozofi, esteti dhe sufiu i njohur mysliman i Andaluzisë, Muhjuddin ibn Arabiu.  

Struktura e mendimit artistik evropian është njohtuar me mendimitn e tij nëpërmjet të shkollave filozofike të Andaluzisë në periudhën e humanizmit dhe renesansës, por edhe, nëpërmjet të poezive të Hafizit, Sadi Shiraziut dhe Mevlana Xhelaluddin Rumiut në periudhën e iluminizmit evropian.  

Ibn Arabiu ka krijuar një lidhje tërheqëse midis natyrshmërisë dhe shpirtërisë. Kompleksiviteti i paraqitur në veprën artistike,sipas tij, do të jetë pasqyrë e kompleksivitetit të rendit hyjnor në gjithësi. Qëndrimi i tij është se ekzistojnë disa parime thelbësore tejgjithësore të cilat ne kemi mundësi ti reprodukojmë vetëm në trajtë estetike edhe atë vetëm në përpjekjet tona mistike.  

Ibn Arabiu çdoherë ka qenë një filozof dhe artist i preferuar, por vetëm nga një rreth i ngushtë elitar i artistëve dhe filozofëve. Në mesin e tyre janë edhe estetët dhe artistët e njohur të periudhës së vonshme, Kandinsky dhe Schonbergu. Ibn Arabiu për herë të parë në trajtë filozofike ka pohuar se arti që nuk është figurativ ka validitet dhe legjitimitet filozofik dhe ka konstatuar se përmasa shpirtërore ka pashmangshmëri logjike e cila veten e paraqet nëpërmjet artit, veçanërisht nëpërmjet muzikës. Si rrjedhojë ai gjërë e gjatë e ka diskutuar relacionin e ngushtë midis oratoriumit shpirtëror dhe atij natyror/ sema-i ruhani dhe sema-i tabii.  

Estetika dhe arti i Ibn Arabiut ka disa parime që i ka konsideruar si të detyrueshme për pasqyrimin si duhet të realitetit ekzistues nëpërmjet artit. Kjo përmasë që në realitet e përbën thelbin tejshqisor të perceptimit dhe konceptimit të realitetit edhe në  shfaqjen e gjithësisë është pasqyruar si perceptim estetik dhe veprimtari artistike. Gjithashtu ajo është me ndikim të konsiderueshëm edhe në kuptimin, si duhet, të domethënies së të qenurit nga ana e njeriut. Ndjeshmëria estetike dhe korniza përfundimtare e botëkuptimit artistik të Ibn Arabiut është shembull i veçantë dhe i gjallë i relacionit, madje mund të thuhet edhe integrimit midis fesë dhe artit. Për pasojë, parimet e tilla, tek Ibn Arabiu, kanë krijuar një paradigmë në lidhje me origjinën hyjnore të ndjenjës artistike.  Edhe Kandinsky në këtë vijë “artin do ta konsiderojë më të lartë se natyrën”, për shkak se, thotë ai, shpirti i artistit “është krijuar si pasojë e ndikimit të shenjtë”. “ Që nga dita kur jam shmangur nga imitimi i natyrës kam filluar ta du edhe më tepër atë”, pohon Kandinsky dhe thotë se arti abstrakt është “shmangie nga lëvoreja e natyrës”. Qëllimi i artit edhe tek Ibn Arabiu edhe tek Kandinsky është “ zhvillimi dhe estetizimi i shpirtit të njeriut”, ndërsa detyra parësore e artistit është “ lartësimi i nivelit shpirtëror të njerëzimit”. Artisti nëpërmjet mjeteve që bën art arrinë që nga shpirti i njeriut ta nxjerrë dridhjen e vërtetë. Si pasojë është më se e qartë se harmonia e formave duhet të jetë e mbështetur në parimin e shpirtërisë së tij.  

Parimet e shpirtërisë së Ibn Arabiut, në esnecë edhe të Islamit, janë të transferuara edhe në ndjeshmërinë estetike dhe botëkuptimin artistik të tyre. Këta parime, që njëkohësisht janë edhe parimet thelbësore të besimit Islam, mund të përmblidhen në tre: Parimi i njëshmërisë së qenies/ tevhid, shfaqja e këtij parimi në platformën e perceptimit njerëzor, estetikë/ihsan dhe përcaktuesi i relacionit dhe natyrës  së nduardnduartë midis tyre, rrjedhimisht platforma ideore filozofike skriptuale e tyre, zbulesa hyjnore/Kur’ani. 

Shikuar më thellë, përvoja e besimit është eksperiencë estetike. Perceptimi i shumësisë brenda Një’shit dhe intuita për të pandryshueshmin që qëndron në sfondin e të ndryshueshmeve është tejet e rëndësishme edhe nga aspekti i besimit por edhe në bartjen e rrezeve të këtij realiteti në pëlhurë, melodi, arkitekturë etj. Si pasojë, të gjitha veprat artistike në një mënyrë, siç edhe ata të ngjarat në natyrë, janë vetëm se dhunime imagjinative , për tu afruar me të Madhin, prandaj edhe shpeshherë për shkak të pamundësisë së prezentimit përfundimtar paraqitern si komplekse dhe të përziera. Por edhe anasjelltas, lëvizja prej veprës artistike, ose edhe vetë natyrës, drejt thelbit është ndër mënyrat më të preferuara të zbulesës për përjetimin e përvojës shpirtërore.  

Ndërsa termi Ihsan në botëkuptimin e Ibn Arabiut është bërë një term standart i cili e ka patur kuptimin e “ veprimit të bukur, sjelljes estetike”. Veprimi i bukur, sipas tij, ka mundësi të arrihet vetëm me përpjekjen për ta arritur plotninë. Ihsani në brendinë e tij, krahas të bukurës e ngërthen edhe të mirën dhe virtytin. Si pasojë në ihsanin ka një kalokagati të theksuar , një relacion presionues etiko-estetik.   Poeti bashkëkohor Adonis në poezinë e tij “ The Tree of the East” ( Pema lindore) vargun e parë e ka filluar me këto fjalë: 

“ U bëra pasqyrë”; mirëpo ai në realitet nuk ka dëshirë të thotë se është pasqyrë. Ai këtu flet për farefisninë, harmoninë dhe njëshmërinë që e ndërlidh qenien njerëzore me lëndën e pasqyrës. Në të vërtetë, pasi që bëhet fjalë për një poet, ai në këtë rast e paraqet rolin e poetit në reflektimin e realitetit. Ai më vonë, në poezinë e tij, flet për ujin, që gjithashtu ka karakter reflektiv. Si pasojë, Adonis, nëpërmjet të përdorimit të idiomave të ndryshme e paraqet transferimin e idesë transcedentale nëpërmes artit dhe kulturës në shoqërinë njerëzore. Në një mënyrë ai përpiqet ta identifikojë realitetin e qenies nëpërmjet bukurisë së transformuar në rrjedhat artistike dhe kulturore të botës. 

Në botëkuptimin e Ibn Arabiut, por edhe në qytetërimin Islam në përgjithësi, elementi përcaktues i veprimit dhe formës artistike ka qenë zbulesa/Kur’ani. Brenga për ta konceptuar dhe më pas paraqitur idenë thelbësore të zbulesës ka ndikuar dukshëm në ndieshmërinë estetike dhe në paraqitjen e degëve të ndryshme artistike në mesin e myslimanëve. Para së gjithasah këtë tempo të veprimit e ka imponuar stili i gjuhës kur’anore dhe ka ndikuar në krijimin e një hermeneutike dhe semantike të theksuar filozofiko-artistike në mesin e myslimanëve. Si pasojë janë shkruar vepra vëllimore në lidhje me sfondin, domethëniet dhe konceptologjinë e Fjalës së zbuluar. Teksti i Kur’anit është ilustrim më i mirë se realitetiu/hakikati ka mundësi të bartet në imanencë vetëm nëpërmjet të përmasës estetike.  Për pasojë, çdo strukturë artistike dhe estetike që është përpjekur ta formulojë të shenjtën, për shkak të pamundësisë dhe mëngësisë në shprehjen e ndieshmërisë dhe emocionalitetit, i ësthë kthyer zbulesës, madje edhe ata që nuk e kanë pranuar atë si të vërtetë të zbuluar. Kjo shihet edhe në temat e një numri të madh të veprave artistike të të gjitha rrymave.  

Gjykimet estetike, tek Ibn Arabiu, i takojnë lirisë së vërtetë, domethënë shpërthimit të kufizimive fizike dhe përjetimit të lirisë së fluturimit në parimet në prapavijë të së dukshmes dhe shpeshherë janë konsideruar si pluraliste dhe tejet heterodokse.  Ndjenja dhe emocioni nuk e pranojnë dhunën, estetikën nuk mund t’ia mbështesim askujt, ajo ka mundësi të depërtojë vetëm me frymën.  Ibn Halduni pluralizmin dhe gjërësinë estetike e ka diskutuar në kuadër të të qenurit i qytetëruar/ medeni dhe primitiv/bedevi,  në Prologomenën/Mukaddime e tij të njohur. Shoqëritë e zhvilluara, thotë ai, nga aspekti artistik, njëkohësisht janë të zhvilluara edhe nga aspekti qytetërimor. Gjithashtu ai edhe në klasifikimin e shtresave shoqërore, artin, e ka konsideruar si përcaktues. Një mendim i ngjashëm më vonë do të preferohet edhe nga ana e J.J. Rousseau’së.  

Pamundësia e identifikimit të realitetit të njëshmërisë së qenies ka ndikuar dukshëm që estetika e Ibn Arabiut të merr një karakter të njëshmërisë sufike të qenies, që më vonë Kandinsky do ta shprehë si panteizëm mistik.  Fuqia kozmike që e gjallëron ezoterikën subjektive është pikërisht ajo që e gjallëron edhe egzoterikën objektive. Për pasojë, dy komponentat hije që e përbëjnë gjithësinë  i përgjigjen në trajtë ezoterike njëra tjetrës dhe në tërësi janë harmonike midis vetes. Qëllimi i Ibn Arabiut është që t’i vizualizojë dhe t’i paraqesë në kuadër të një rregulli të caktuar fuqitë kozmike dhe si pasojë  hapja/fet’h e fuqive do ta mundësojë kthimin e njeriut në origjinën parazënafillore të tij.  Natyra e tematikës së përpunuar në veprat e Ibn Arabiut, si dhe përdorimi i shpeshtë i simboleve dhe metaforave, i ka bërë shkrimet e Ibn Arabiut që, përveç në çështjet metafizike të kenë ndikim edhe në art. Në çështjet e artistike, para së gjithash ai është përqendruar në ontologjinë e aktit, ngaqë ai e merr atë në përmasën e përgjithësuar dhe më pas e vendos përballë hollësive dhe sqarimeve. Nga kjo pikënisje, edhe vetëdija është vendosur përballë dijes, për arsyen se në fjalën vetëdije (shuur) ka një lloj abstraksioni.  

Kuptimi i artit si antinomi e qartësisë mund të merret në dy mënyra, dhe gjithsesi, përsëri e vazhdon lidhjen me tesavvuf-in dhe mendimin sufik islam. Gjithashtu edhe disa nga  poetët e njohur janë të mendimit se thelbi i poezisë është abstraksioni; por, abstraksioni në disa raste mund të nënkuptohet edhe si lojë me emocionet dhe mendësinë reale njerëzore në një trajtë sadiste. Në këtë rast abstraksioni shndërrohet në një nyje dhe pa ide ; në një nyje që lexuesin as për së afërmi nuk e afron me kuptimin e veprës artistike. Ibn Arabiu nuk e ka këtu qëllimin. Përgjithësimi i veprës artistike në tesavvuf ka një qëllim të caktuar: është një rrugëtim prej atij që jep shenjë drejt atij që i jipet shenja; është e profilizuar me vetëdije. Në këtë rast e vërteta është mbuluar me simbolikë. Është një lojë intuitive. Shifra e gjetur në kutinë që keni hapur mban çelësin e kutisë që do hapni. Hapja e kutisë është e varur drejtpëdrejt nga kutia pararendëse. Në hapjen e çdo kutije përfitoni nga nje vijë, dhe pas hapjes së të gjitha kutive arrini deri te vepora përfundimtare. Në këtë proces edukativ e arsimor, nga njëra anë, prej atij që sodit kërkohet që të mendojë, të meditojë e të përqendrohet intelektualisht; ndërsa nga ana tjetër provohet sinqeriteti, përpjekja dhe këmbëngulja, si dhe durimi për plotësimin e kërkesës që e ka. Me fjalë tjera, ky është një rrugëtim në shtresat kuptimore të një vepre të caktuar; ose mund ta quajmë kthim dhe kuptim i veprës estetike siç është në trajtën e parë të zbuluar.