Kultura dhe arti në analizë të fundit janë shijime metafizike dhe konstatime metakozmike të njeriut në lidhje me vendzënien e tij në këtë botë. Kjo do të thotë se paraqitja e tyre është në lidhje të ngushtë me ekzistimin e njeriut në këtë botë. Ashtu si për njeriun ashtu edhe për kulturën dhe artin kjo botë është e huaj. Pikërisht për këtë njeriu dhe kultura nuk arrijnë që të miqësohen me këtë botë dhe si pasojë e kësaj përpiqen që atë t’ia përshtatin vetes dhe të strehohen në të. Por jo vetëm kjo, ata përpiqen së bashku që ta transcedentojnë dhe ta lartësojonë atë drejt botës tjetër, drejt audiencës hyjnore, pasi audienca hyjnore është atdheu i vërtetë i njeriut, artit dhe kulturës.

Arti paraqitet si rrjedhojë e përpjekjeve të njeriut për të prekur në hapësirën tejlëndore, rrjedhimisht andej kufive të fizikës, ndërsa kultura është pasqyrim i këtij elementi në trajtat e ndryshme të socializimit të njeriut në botën lëndore. Kultura zhvillohet dhe bëhet dominante veçanërisht në çastet kur njeriu e ndryshon sjelljen e tij ndaj vetes dhe ndaj natyrës që e rrethon. Kjo për fat të keq ka ndodhur edhe me kulturën dhe qytetërimin perëndimor kur njeriu përmes fuqisë së teknikës bashkëkohore është bërë zotërues i natyrës, madje edhe  “kozmiurg”.

Ngjashëm me të lartëpërmendurit edhe feja ka për qëllim transcedentimin e kësaj bote dhe arritjen e jetës së vërtetë në përmasën metafizike dhe si rrjedhojë e kësaj kultura dhe arti janë ngushtë të lidhura me fenë, madje lirisht mund të thuhet se kultura dhe arti origjinën e kanë në fenë. Kjo nuk do të thotë se kultura dhe arti mund të zhvillohen vetëm në kuadër të tempullit ose në mjedise religjioze, por ka për qëllim të theksojë pamundësinë e zhvillimit të sensit artistik pa ndjenjën e përkushtimit metafizik. Kultura dhe arti e përjetojnë krizën e thellë të tyre atëherë kur distancohen nga feja si dhe kur nuk kanë dëshirë të mendojnë për rrënjët e veta në kuadër të fetares. Si rrjedhojë e një sjelljeje të tillë kultura thahet dhe vyshket me fjalë të tjera e humb përmasën artistike. Pikërisht për këtë kultura dhe arti në relacion me njeriun dhe vendzënien e tij në gjithësi janë domosdoshmërisht fetare, pasi nuk kanë mundësi që të zhvillohen pa përmasën metafizike, ndërsa po aq janë edhe shekullare, pasi kjo ndjenjë e përshpirtshmërisë e pranishme në artin dhe kulturën nuk është cilësi vetëm e ambientit religjioz.

Simbolizmi i kulturës na tregon qartë për rrënjët fetare dhe të kultit në kulturë, që do të thotë se nuk mund të ketë kulturë pa fe, por ama as fe pa kulturë, rrjedhimisht nëse feja nuk gjeneron kulturë atëherë nuk është e gjallë. Ndërsa kultura dhe arti në kontekst të përmasës shekullare janë ngushtë të lidhura me qytetërimin. Pikërisht për këtë nuk ka kulturë dhe art pa fe dhe as fe pa kulturë dhe art. Por si duket në të gjitha periudhat problemi kryesor ka qenë në vendosjen e ekuilibrit dhe si rrjedhojë ka periudha kur mbizotërojnë elementet religjioze praktike dhe paraqitet një kontekst kulturor dhe artistik që mund të emërtohet si kulturë ontologjikisht religjioze, që në realitet është më tepër sipërfaqësore pasi si e tillë është e pamundshme. Them se është e pamundshme për shkakse tharmi i kulturës dhe artit deduktohet jo vetëm nga një burim i zbulesës hyjnore, por nga më shumë të tillë. Kultura dhe arti njëlloj frymëzohen si nga teksti i shenjtë ashtu nga njeriu dhe nga gjithësia.

Ndërsa në periudhat kur momenti fetar bie në plan të dytë, që do të kishim mundësi ta emërtojmë si kultur dhe art joreligjioz, atëherë ajo është mizerable dhe gjithashtu e pamundshme. Është e pamundshme për shkak se edhe në rastet kur dëshira është e flaktë që burimi i artit dhe kulturës të kërkohet në dukshmërinë, hija është e pranishme dhe asaj nuk mund t’i iket. Në rastin e kulturës dhe artit edhe atëherë kur artisti ka pasur dëshirë të jetë shumë i qartë ne i kërkojmë fshehtësitë e kontekstit të veprës artistike dhe atë se çka më shumë ka pasur dëshirë të na thotë artisti.

Si rrjedhojë e kësaj shoqëria klasike myslimane maksimalisht është përpjekur që feja të jetë produktive nga aspekti kulturor dhe kultura ta ruajë origjinën e vete metafizike, rrjedhimisht fetare, dhe si pasojë as kultura të dëmtohet për shkak të religjiozes dhe as religjioni për shkak të kulturës dhe artit. Në rastet kur kultura ndikon në dobësimin e religjiozes ose anasjelltas atëherë gjymtohen edhe njëra edhe tjetra. Me këtë realitet është ngushtë i lidhur edhe parimi i  klasikës dhe romantikës në art dhe kulturë. Mbizotërimi i të parit është shenjë e lidhshmërisë së fuqishme midis kulturës dhe religjionit dhe simbolizmit fetar, ndërsa triumfi i parimit të dytë e tregon dobësimin e momentit religjioz në kulturë dhe përforcimin e kontekstit shekullar dhe imanent. Por ama në konceptin e filozofisë së artit dhe kulturës islame ata asnjëherë nuk kanë qenë të bazuara ekskluzivisht në njërën prej tyre. E njëjta vlen edhe për kulturën dhe qytetërimin. Herë mund të triumfojë kultura e herë qytetërimi.

Periudha bashkëkohore është rasti më i mirë kur ka disekuilibër midis kulturës dhe artit nga njëra anë dhe religjiozes nga ana tjetër dhe si pasojë dëmtohen që të dyja. Por që është më e rrezikshme se në këto periudha më së shumti dëmtohet njeriu. Ai nga njëra anë është i përballur me pamundësinë e ekspozimit të shpirtit të tij, ndërsa nga ana tjetër, përmes teknicizmit dhe konsumerizmit marramendës është shndërruar në robot. Mendoj se problemi kryesor në këtë çështje është në simbolizmin e kulturës, ose më mirë thënë, nëa të se çka ne kuptojmë përmes kulturës dhe artit. Njeriu, realisht, përmes veprimtarisë krijuese artistike ka dëshirë ta arrijë qenien e vërtetë, të edukojë botën dhe si rezultat të fundit të kësaj dëshire apo qëllimi i sheh realizimet simbolike të kulturës dhe artit. Si rrjedhojë e kësaj kultura dhe arti paraqiten si objektivizim i krijimtarisë. Pasi njeriu nuk ka mundësi që të largohet nga dëshira për edukim real të vetes dhe botës, pra, jo vetëm simbolik, ai orientohet ose nga ajo që është religjioze në kulturën dhe përpiqet që simbolizmin artistik dhe kulturor ta bëjë mbizotëruese me vullnetin fetar, ose kthehet në anën shekullare-qytetërimore të kulturës, me dëshirë që ta sendërtojë jetën lëndore sipas saj  në këtë botë. Si rrjedhojë, në të dyja rastet dobësohet vullneti për artin dhe kulturën dhe ajo fillon të konsiderohet si iluzion. Ndërsa nga ana tjetër edhe qytetërimi nuk arrinë që ta plotësojë dëshirën e njeriut për një organizim të përkryer të jetës në këtë botë.

Mbështetur në këtë që u tha mund të parashtrohet pyetja se a do të ketë mundësi njeriu ta durojë pashpirtësinë e qytetërimit nga njëra anë, ritmin tepër të shpejtë të tij nga ana tjetër dhe a do të jetë në gjendje që me përgjegjësi të udhëheq dhe të shërbejë me fuqinë enorme që teknika ia jep në dispozicion. Përgjigja dita ditës është më shumë e qartë, njeriu gjithnjë e më tepër është i zhgënjyer nga qytetërimi dhe vazhdimisht e ushqen dëshirën për t’iu kthyer natyrës. Pra, arti, kultura dhe pasqyrimet e tyre në qytetërim, siç e thamë më lartë janë konstatime të njeriut, por ama ai assesi nuk guxon ta humbë lirinë dhe përgjegjësinë e vete në to. Pikërisht për këtë kthimi drejt natyrës në art dhe kulturë, në realitet duhet ta kertë kontekstin e kthimit drejt natyrshmërisë. Pra, në vend që të flitet për kthimin prej qytetërimit në ndonjë natyrë të idealizuar, njeriu duhet t’i kthehet lirisë, moralitetit dhe shpirtërisë së vete, që në të vërtetë e përbëjnë natyrshmërinë e tij. Nuk ka fare dyshim se kjo është mënyra e vetme për zgjidhjen e krizës kulturore, artistike dhe qytetërimore në bashkëkohësi.

Është fakt që edhe koha e re dhe bashkëkohësia e kanë dialektikën e vete. Ata e kanë ndarë njeriun prej natyrës, më drejtë janë paraqitur si pasojë e luftës së njeriut me natyrën dhe natyrshmërinë. Bashkëkohësia nuk  ekziston dot pa këtë ndarje, por nga ana tjetër ajo është përpjekur që lidhjen e njeriut me natyrën ta ruajë në trajtë të iluzionit. Koha e re dhe bashkëkohësia nuk mund të ekzistonin edhe pa këtë lidhje me natyrën për shkak se  do të vdisnin nga të ftohtit dhe akulli i teknikës dhe organizimit personal.  Problemi kryesor në periudhat efundit ka qenë si të rruhet lidhja e gjallë midis qytetërimit dhe natyrës dhe njëkohësisht të mos i skllevërohemi rrjedhave natyrore por t’i marrim ata nën kontrolin tonë. Por kjo është e pamundshme dhe e krijon krizën qytetërimore. Për shkak se në çdo qytetërim ka edhe kulturë dhe art, ndërsa së bashku me to ec edhe feja, si rrjedhojë kriza i kaplon edhe këta të fundit. Do të thotë se kulturën në krizë më të thellë e bart e njëjta  gjë që e bart edhe fenë, pra, dëshira që të kontrollojmë çdo gjë këndej dhe mos të na pengojë e andejshmja.  Përsëri e pamundshme. Për shkak se dëshira për të andejshmen, të amshueshmen, për edukimin e vërtetë të qenies, për jetën reale, për audiencën hyjnore , etj. janë gjeneratorë dhe burime reale të artit, kulturës dhe fesë dhe nuk mund të futen në kontrolin e lëndores. Prania aktive e vullnetit religjioz për kulturë dhe vullnetit kulturor për aktivizim të ndjenjës metafizike është mundësia e vetme për sendërtimin e jetës reale dhe edukimin e vërtetë të botës dhe shoqërisë njerëzore. Ky konstatim nuk do të thotë ikje religjioze nga qytetërimi dhe bota lëndore, siç ndodh shpeshherë sot, por është shfaqje e dashurisë ndaj Zotit përmes artit dhe kulturës si përgjigje për shpalljen e dashurisë së Zotit ndaj njeriut.

Dinamika e metafizikës në botën e kulturës dhe artit e mënjanon të keqen dhe pakënaqësinë e kësaj bote. Kultura dhe arti  pa njohjen metafizike dhe rrugëtimin vertikal drejt brendisë njerëzore është “ e ngurtë dhe e varfër”,  dhe mik i rrugës së kulturës nuk është qytetërimi, por, njohja metafizike/irfan. Irfani ka domethënie të pasur dhe ngërthen kulturën, qytetërimin dhe botëvështrimin. Njohja metafizike  e ngërthen  gjerësinë që t’i përfshijë dimensionet materiale dhe shpirtërore të relacionit midis njeriut dhe qenësisë. Xhemil Meriç e ka përkufizuar bukur relacionin midis kulturës dhe njohjes metafizike:

“Perëndimi ka kulturën, ndërsa ne irfanin/njohjen metafizike. Irfani është park perandorak i njeriut, nuk bën ndarje, por bashkon. Në këtë park urrejtja hesht, muret rrënohen, mosmarrëveshjet marrin fund. Irfani fillon me njohjen e vetvetes. Për ta njohur vetveten duhet çliruar nga skllevëria e paragjykimeve. Irfani është edukatë e unit, derë e hapur drejt pjekurisë, dije e kurorëzuar me vepër. Kultura është e ngurtë dhe e varfër në krahasim me irfanin. Irfani paraqet tërësinë e vetive që njeriun e bëjnë njeri, domethënë, dituria, besimi dhe edukata. Perëndimi është atdhe i kulturës, ndërsa Lindja, e irfanit. Nuk e njohim as Perëndimin dhe as Lindjen; por më së paku e njohim vetveten”.

Inteligjenca gjermane e shekullit 19 dhe 20, thotë Adam Kuper’i, është motivuar që “ta mbrojë traditën kombëtare përballë qytetërimit agresiv kosmopolit, vlerat shpirtërore përballë materializmit, artin dhe zanatet përballë shkencës dhe teknologjisë, gjenialitetin individual dhe vetëshprehjen përballë burokracisë ngulfatëse, ndjesinë përballë arsyes parciale, madje edhe fuqitë më të errëta në të brendisë tonë; shkurt, është nxitur që ta mbrojë kulturën përballë qytetërimit.

Për rrjedhojë, mendoj se njeriu ka nevojë urgjente për ta ndryshuar botëvështrimin ndaj kulturës dhe artit dhe si rrjedhojë ta kthejë të njerëzishmen në gjenin e tyre. Pa marrë parasysh nëse shprehet haptazi ose jo, “botëvështrimi” dhe “qëndrimi mbi botën”, në mënyrë implicite ose eksplicite, që nga Heideggeri është emërtuar si sfond ose “parakuptim” (pre-understanding) dhe i njëjti i orienton të gjitha sjelljet e njeriut. Njerëzit në përditshmërinë e tyre, në shumicën e rasteve, nuk janë të vetëdijshëm për këtë “botëvështrim të sfondit”. Por assesi nuk kanë mundësi ta shmangin relacionin midis këtij botëvështrimi dhe qëndrimeve e sjelljeve praktike. Bindjet, idetë dhe veprat që i kemi definuar si qytetërim, paraqiten në pikëtakimin midis botëvështrimit dhe jetës praktike dhe ndërtojnë vetëdijen qytetërimore të një shoqërie.

Qenësia, në analizë të fundit, është fytyra e Qenies Absolute, Zotit, që shikon në gjithësi. Qenësia, njëkohësisht është edhe pikëtakim i fushave etike, epistemologjike dhe estetike të “së mirës”, të “të drejtës” dhe të së bukurës. Qeniet janë reale aq sa kanë mundësi të marrin hise nga realiteti përfshirës i realitetit. Vepra e të qenët i bashkohet realitetit përfshirës të qenësisë. Aksioni i dijes është bashkëngjitje qenësisë. Si rrjedhim është paraqitur botëvështrimi që mund ta emërtojmë si “transparencë metafizike”. Çdo lëndë që na paraqitet në qenësi ka një referencë metafizike dhe gjërat mund të kuptohen vetëm nëpërmjet të kuptuarit të kësaj kornize referente metafizike. Çdo qenie, pa marrë parasysh çfarë trupi dhe natyre ka, lidhet me këtë parim transcendent dhe është në gjendje të “transparencës metafizike”. Nga njëra anë paraqet ekzistencën e vet, ndërsa nga ana tjetër shënjon një realitet më të madh se vetja. Ngjashëm si dielli, njëkohësisht e tregon veten, por i tregon dhe i ndriçon edhe të tjerët, ashtu edhe qeniet përtej qenies së tyre të veçantë shënjojnë një rend të caktuar ekzistencial dhe kjo mund të bëhet më së miri përmes artit dhe kulturës si trajta më të përsosura të shprehjes së njeriut.