Arti bën pjesë në fenomenet që doemos e kemi ta ndajmë me të tjerët. Kjo kështu për shkak se për të nuk mjafton vetëm të bëhet por ka nevojë edhe të soditet, të përjetohet. Disaherë përjetimi subjektiv është art edhe më i madh se vetë objekti i artit. Shpeshherë ne nuk jemi të vetëdishëm për këtë, por, në momentin kur kemi bërë diçka që e tejkalon çastin e aktualitetit dhe thellohet në pafundësinë e qenies në trajtë të artit menjëherë e kuptojmë sekemi filluar të komunikojmë me dikend jashtë nesh, rrjedhimisht, kemi kaluar përtej asaj që duket. Arti është gjëja e parë që duhet ta ndajmë me të tjerët që ta kemi edhe ne. Arti na bën qenie të domosdoshme metafizike dhe të veçantë. Pikërisht në çastin kur e tërhiqni një vijë, e nxjerrni një tingull me melodi ose gdhendni në gur, do të thotë, që jeni hapur në drejtim të botrave tjera, drejt formava tjera të të qenurit dhe krijesave jashtë jush. Ky është ndoshta shtresa më e rëndësishme e artit, është komunikimi i artit me të tjerët por edhe motivimi nga mbinatyrshmëria dhe fantastika eveprës artistike. Trajta më e përsosur e këtij motivimi, pa dyshim, përjetohet në artin e shenjtë, në veprën e Fuqisë Krijuese në Gjithësi. Dhe leximi i veprës artitstike të të Madhit Zot në realitet është motivim fantastik dhe i mbinatyrshëm që njëkohësisht nga ana tjetër paraqet edhe art në vete. Të motivohesh nga natyra do të thotë të vizatosh me natyrën bashkë, të lozësh në bashkësi me sferat dhe nën harmoninë e tyre. Krijuesi përmes artit të vet i drejtohet soditësit dhe sikur i thotë “ Ja ku jam!”. Pra Artisti i Madh e kërkon atë që do të komunikojë me të. Në këtë rast njeriu është i privilegjuar pasi atij i është drejtuar Fuqia krijuese dhe kërkon që ai ta gjejë Atë.
Natyra, në realitet, është një potencialitet nga aspekti ontologjik. Diçka që është vetëm e mundshme. Ky potencialitet bëhet realitet në çastin e leximit dhe soditjes nga ana e njeriut. Me fjalë të tjera njeriu e përfundon procesin e pasqyrimit të realitetit në natyrë. Pa njeriun natyra është vetëm mundshmëri. Gjitashtu duhet të kihet parasysh se pa komunikimin me sekretin e shenjtë(gajb) arti është i gjymtë. Personazhi kryesor në këtë rast është Profeti, personi që e ka bërë transmisionin e artit të shenjtë në përmasën e të njerëzishmes. Emri i Profetit e ngërthen në vete komplimentin, lëvdatën, iluminimin, koncepte pa të cilat arti është absurd. Pra, ky është themeli arketipik i artit të shenjtë, gjegjësisht artit të prodhuar në kuadër të kulturës myslimane.
Ai njëkohësisht e prish edhe tautologjinë e qarkullimit tematik brenda rrethit vicioz me qëllim që rrethi të shndërrohet në orë, në matëse të kohës. Ose siç do të kishte thënë Camus dhe Sartr: Si ta kundërshtojmë historinë? Ne nuk guxojmë të shndërrohemin në karburant që historia do ta shfrytëzonte për të ecur para? Profeti është pishtari që e prish këtë rreth dhe i hap horizontet e ndryshimit dhe zhvillimit mbarënjerëzor. Ndërsa trajta më e përsosur për ta prishur monotoninë e rrethit është kërcimi andej gardhit [avangarda] artistike, ose siç do të kishte thënë Vasko Popa: “ Piktor, deri ku të mbërrinë shikimi?
Çfarë funksioni ka motivimi fantastik, rrjedhimisht, i mbinatyrshëm, në art…
Jeta fillon në një trajtë ekstremisht realiste, me datë dhe orë të saktë dhe ky realizëm i sforcuar e bën të mundshme fantastikën. Fantastika depërton në veprën artistike për të treguar se nuk është imagjinatë. Kjo kështu pasi e kaluara ka depërtuar në artistin që nga momenti i shkeljes në hapësirën me rërë shkretinore të Wagnerit. Arsyeja atë e përqafon dhe ata përzihen si dy ujra të ndryshëm por të bashkuar në një shtrat.
Fantastika, në realitet, është vetëm një pjesë e botës që kundërshton t’i nënshtrohet ligjeve të logjikës. Ajo që ne pa menduar shumë e konsiderojmë si joekzistuese, pikërisht, është këtu, por mjaftueshëm diskrete sa të mosh e shohim. Çdo gjë që ka ekzistuar dikur është edhe tash, ose siç do të kishte thënë sufiu i njohur Bistamiu: “ Tash është ashtu siç ka qenë”. Ne atë e bartim në trupin tonë në shtresat e shpirtit që nuk i kemi vetëdijësuar. Të gjithë ne e zhvillojmë kulturën e jetës në varreza masive dhe më pas shtiremi sikur nuk ka asgjë aty. Dhe nuk e dimë se ata që i kemi vrarë e mbytur na drejtohen me fjalë nga pemët atëherë kur u bien gjethet. Ne nuk i shohim insektet, krimbat dhe mizat përdhese kur kalojmë nëpër livadhe, por ata janë dhe ne i shkelim. Sa bukur e ka përshkruar këtë Goethe në “Die Leiden des jungen Werthers”!
Pikërisht kështu nuk i shohim edhe kujtimet tona ose nuk e dëgjojmë zërin e mbinatyrshmërisë që pandërprerë na drejtohet. Pra fuksioni i realizmit ekstrem është që të na tregojë se fantastika në realitet nuk është imagjinatë por ama ajo pjesë e realitetit që ne nuk kemi dëshirë ta shohim.
Artisti e ka për obligim të na e përkujtojë…
Dialogu i artistit me teatrin primordial si fantastikë motivuese…
Drama, thotë Arsitoteli, dallohet nga format tjera të letërsisë për shkak se në të personazhet e shprehin veten. Pra ky është edhe parimi themelor i artit të shenjtë. Artisti ulet të prodhojë atëherë kur siluetat mëvetësohen, ndahen prej tij dhe veprojnë jashtë individualitetit të artistit. Personazhet në veprën artistike diskutojnë pa ndonjë kufizim, madje edhe nëse aktori nuk pajtohet disa herë me fjalët e tyre. Me fjalë të tjera veprës i vjen gjuha dhe fol me zë të lartë, por ama, shumë herë përballet me veshë të shurdhër.
Gjithashtu është e rëndësishme se në teatrin primordial, madje edhe në atë njerëzor, ka rrëmujë dhe dëshira është që të prezantohet dobësia e njeriut, por gjithnjë falë guximit të aktorit. Aktori është i përballur me rreziqe të ndryshme vetëm me qëllim që ta prezantojë artin e tij.
Ka momente kur aktori është i detyruar të përballet edhe me tragjedi të njëpasnjëshme. Atëherë kur tragjedia ndodh për herë të parë e konsideorn atë si ngjarje. Ndërsa kur përsëritet për së dyti, për së treti atëherë shndërrohet në simbol. Tragjedia që është simbol e ngërthen përsësritjen. Tragjedia dhe rituali e plotësojnë njëri tjetrin, pasi edhe rituali nuk mund të ekzistojë pa përsëritje. Sfondi artistik është hapësirë kur spiralja historike shndërrohet në spirale të prodhimit. Në këtë sfond tragjedia është kufiri midis skenës parazanafillore dhe jetës reale të njeriut. Ose thënë me gjuhën e fesë është zbritja kategorike e Ademit prej xhennetit në këtë botë. Pra ajo është vend i takimit të fizikës me metafizikën.
Në këtë kontekst artisti gjithnjë është në dilemë se a do të kishte patur mundësi të bëjë diçka më tepër. Artisti impresionohet nga mundësia për të bërë më tepër dhe jo gjithherë e kënaq komplimenti. Ai shumë më tepër është lexues i artit të gjithësisë se sa prezantues i tij në pëlhurë ose në sfondet tjera të artit. Pikërisht për këtë edhe hapësira sakrale artistike paraqitet si ambient në të cilin njerëzit bisedojnë ndërmjet veti për ta kuptuar esencën e qenies dhe jo për t’u konfrontuar. Në momentin kur fillohet me konfrontimet atëherë bllokohet shpirti.
Mendoj se ambientit bashëkohor artistik i mungon kjo përmasë dhe për fat të keq e tërë ajo që paraqitet në kuadër të pozitave filozofike dhe ideologjike është istikam prej ku gjuhet në armikun. Ndërsa ambienti artistik është hapësirë ku nuk ka armiq por vetëm subjekte me mendime të ndryshme. Për rrjedhojë, atëherë kur do të kemi ambient real artistik do të mund të bisedojmë për komunikim artistik real Problemi kryesor, mendoj unë, është në përqëndrimin e njeriut në imanencën dhe objektin e artit dhe jo në transcedencën dhe subjektin artistik. Ky është një proces që do të fillojë me pajtimin e njeriut me qenësinë dhe me perceptimin se është pjesë e një tërësie më të madhe. Botëvështrimi kozmologjik që shkenca moderne e ka rrënuar teorikisht, ndërsa qytetërimi teknik në praktikë, është një pjesë e rëndësishme e këtij vizioni qytetërimor. Qytetërimi është edhe jetë kolektive e njerëzve përreth vlerave të përbashkëta dhe në kuadër të ligjit. Për t’i arritur këto ideale, së paku sa vetitë materiale dhe gjeografike të jetës së qytetit, me rëndësi është ta njohim edhe çështjen se në çfarë gjithësie jemi duke jetuar. Pra, një model me mangësi në reliefin ideor dhe shpirtëror nuk ka mundësi ta prodhojë plotninë në spektrin social dhe material.
“Vizioni antropokozmik”, që akademiku dhe mendimtari kinez Tu Weiming e ka huazuar nga Mircea Eliade dhe e ka përdorur për botëvështrimin tradicional kinez, paraqet të dhëna të rëndësishme në lidhje me këtë vizion të qytetërimit. Urtarët kinezë, sipas Weimingut, njerëzit dhe kozmosin e kanë vlerësuar si një tërësi dhe kanë vendosur baraspeshë midis jetës së kësaj bote dhe kornizës referenciale transcendente. Qëllimi i njeriut në këtë botë është jetësimi i “natyrës së vërtetë të njeriut” që ngërthen cilësi transcendentale. Përkundër vizionit ontologjik antropocentrik, botëvështrimi antropokozmik nuk përqendrohet në epërsinë ontologjike të njeriut, por në relacionin integral të tij me qenësinë. Në këtë mënyrë humbet dallimi midis njeriut dhe natyrës. Për këtë shkak, relacioni i njeriut me gjithësinë dhe natyrën del prej të qenët instrumental. Racionalizmi instrumental paraqitet në momentin kur njeriu dhe natyra, njeriu dhe qenësia shkëputen ontologjikisht midis vete. Ndërsa kjo është vdekje për artin. Për ta penguar transformimin e marrëdhënieve midis njeriut dhe gjithësisë në dualizëm maniheist-kartezian nevojitet një kornizë më e lartë referenciale. Kjo kornizë ka mundësi të vendoset vetëm me konstituimin e ri të hierarkisë midis shtresave qenësore që Farabiu i ka përkufizuar si “hyjnore, natyrore dhe dëshirore”. Pikëngritja e një botëkuptimi të qytetërimit real duhet të kërkohet në këtë vizion ontologjik dhe botëkuptim kozmik.Karakteristika themelore e këtij opinioni është pamundësia e ndarjes së anthropos-it dhe cosmos-it, domethënë, njeriu dhe gjithësia nuk mund të ndahen dhe dyzimi natyra kundër njeriut është artificial. Krahas kësaj, kjo botë bij vetë Ademit u është dhënë si “amanet”, përshkak se ata kanë marrë përsipër që në faqen e dheut të jenë dëshmitarë të krijimit, mëshirës dhe drejtësisë. Përfytyrimi i natyrës si harmoni, kriter, rend dhe baraspeshë në mendësinë sakrale i referohet një qëndrimi të gjerë dhe të vendosur jashtë njeriut dhe si parim kozmik ka implikime të thella në ndërtimin e artit të mirëfilltë.