Në fillim nuk duket asgjë. Gjërat janë të përziera dhe duken ashtu si i shohin të gjithë. Ti e ke lapsin në dorë dhe fillon udhëtimin drejt imagjinatës. Pak më vonë gjërat vishen me një të vërtetë ndryshe. E vërteta fillon të bëhet më e qartë. Por ama kjo kërkon përkushtim dhe kohë. Janë këto mendime të parafrazuara të piktorit francez Edouard Pignon nga libri i tij “ Në kërkim të të vërtetës” të cilat na përplasin me realitetin e vendzënies tonë në hapësirë.
Ne, konceptet në gjithëshi i përkapim përmes shqisave që janë tejet të kufizuara. Immanuel Kanti ka pasur një pëllumb i cili ka fluturuar duke e shtyrë ajrin, por ama gjithnjë ka pasur drojë prej kundërshtimit të ajrit dhe si rrjedhojë gjithnjë ka menduar: “ Sikur të mos ishte ajri do të kisha mundësi të fluturoj edhe më shpejtë”, por ama të mos ishte ajri ai nuk do të kishte mundësi të fluturojë. Edhe ne sikur të kishim aftësinë e përkapjes shqisore të pakufishme nuk do të kishim mundësi të perceptojmë asgjë. Shkaku pse nuk mund ta shohim të vërtetën nuk është në statusin enigmatik të saj por përkundrazi për shkak se është e bardhë si dita. Po të mos ishte kështu atëherë do të duhej të ketë edhe një e vërtetë tjetër që do të fshehej nga kjo që e kërkojmë. Pikërisht për këtë përkapja e të Vërtetës nuk bëhet me shkencë por me art. Kjo është kështu për shkak se e vërteta nuk dihet por duhet të zbulohet dhe të përkapet.
Nëse pak më thellë e analizojmë historinë disa mijëvjeçare të mendimit do të shohim qartë se njeriu për të arritur në enigmat e qenësisë ka shfrytëzuar tre rrugë kryesore: Filozofinë, Fenë dhe Artin. E funda prej këtyre, arti, krahas mëvetësisë së vete gjithnjë ka qenë e përzier edhe me dy të parat. Veprat më të lezetshme filozofike dhe fetare, inkuadro këtu edhe zbulesat, janë të zbukuruara me përmasën artistike dhe estetike. Arti ka diçka që nuk mund të prangoset në zinxhirët e kauzalitetit. Leonardo Da Vinçi me plotë të drejtë ka thënë:
“ Personi i cili pikturon vetëm me gjykim të syrit dhe nuk e përdor arsyen është i ngjashëm me pasqyrën imituese. I reflekton kundërshtimet por ama duke mos e kuptuar të vërtetën e tyre”.
Si duket mjeshtri i madh Da Vinçi përmes konceptit “ e vërteta e gjërave” dëshiron të na e tërhjek kujdesin për një të vërtetë që e shohin artistët dhe që nuk e shohin të tjerët. A mos vallë e vërteta e kërkuar nuk mund të përkufizohet por duhet të parapëlqehet? Paul Gaugin në lidhje me synimin e artit figurativ ka thënë:
“ Synimi i pikturës nuk është përkufizimi por parapëlqimi”. Sikur e Vërteta të ishte çështje që mund të përkufizohej nga aspekti shkencor atëherë atë do ta zbulonim në laborator përmes eksperimentit, por ja që nuk ndodhi kjo. Do të thotë që e Vërteta është diçka që i takon një përmase pak më ndryshe. E Vërteta e parapëlqen “të bukurën “ e vete. Ngjashëm edhe artisti e ka “të bukurën “ e vete. E bukura e të Vërtetës dhe e artistit takohen në platformën e lirisë tejfizike.
Piktori me famë Paul Klee në veprën e tij “ Teoria e artit” ka shkruar: “ Arti është simbol i krijimit. Arti është simbol i krijimit pikërisht siç toka që është simbol i Gjithësisë”. Në këtë pikë hapet dera e persiatjes. E krijuara në esencë i ngjanë pikturës së një piktori. E krijuara para se të del në dukje është dëshiruar nga Krijuesi ngjashëm siç piktura para se të bëhet dëshirohet nga piktori. Arti nuk bëhet dot me dhunë, ai kërkon dashuri. Njeriun mund ta dhunoni të ngjyros një mur, por nuk mund ta dhunoni të bëjë pikturë.
Si në krijim ashtu edhe në art dëshira dhe dashuria janë të nduarnduarta. Për rrjedhojë, trajta fillestare e qenësisë, para se të formohet mishi, eshtrat, gjaku, ishte në frymën e Krijuesit. “Simboli” i Paul Klee, “Parapëlqimi” i Paul Gaugin dhe “Përkapja e përtejme” e Leonardo Da Vinçit vetëm kështu mund të ketë domethënie.
Arti për shkak të lirisë tejfizike që e ka në strukturën e tij e fiton të drejtën të jetë simbol i krijimit. Ndërsa sistemet që janë të kufizuara me kauzalitetin nuk kanë fuqi të kalojnë në të përtejmen dhe të flasin për parazanafillën. “Kemi nevojë për artin që të mos vdesim nga të vëretat”, thotë Friedrich Nietzche.
Vepra e famshme e Ibn Tufajlit, filozofit arab të shekullit të dymbëdhjetë, e titulluar Hajj ibn Jakdhan, domethënë “I gjalli i biri i të zgjuarit”, pati një sukses shumë të madh dhe u përkthye në shumë gjuhë, duke nisur që nga viti 1349. Perëndimi e njohu atë nën titullin Philosophus autodidactus, dhe Defoe u frymëzua prej tij për të shkruajtur librin e tij mbi Robinson Kruzonë. Ai na tregon historinë e një fëmije të braktisur në një ishull të shkretë; ndërsa një gazelë e ushqente atë. Pak nga pak, ai fiton, pa pasur asnjë ndihmë nga jashtë, dijet më të larta. Kur ai takon, sigurisht më vonë, një dijetar që është marrë shumë me dituritë fetare, ky i fundit mund të vërtetojë vetëm “të gjitha traditat e ligjit të tij fetar në lidhje me Zotin, të Fuqishmin dhe të Madhin, në lidhje me engjëjt e Tij, librat e Tij, të dërguarit e Tij dhe Ditës së Gjykimit”, në atë moment Hajj, i vetmuar, kishte ndijuar pa zotëruar gjë; dhe për sa i përket atij, zbulimi vetëm se vërteton vërtetësinë e asaj që ai kishte zbuluar, sepse- dhe aty gjendet një përshkrim themelor i mendimit islam- nuk mund të ketë mospajtim midis krijimit dhe artit.
Hajj ibn Jakdhan arrin të njohë Autorin e universit:
“Kur ai u njoh me këtë Qenie, ekzistenca e të Cilit nuk ka dyshim, dhe i Cili është shkaku i ekzistencës së të gjitha gjërave, ai deshi të dinte se nga kush e kishte përfituar këtë njohuri dhe me çfarë aftësie ai e ndijonte këtë Qenie. Ai rishikoi shqisat e tij, dëgjimin, shikimin, nuhatjen, shijimin dhe prekjen, dhe pa se ai ndijonte vetëm ato të trupit apo ato që qëndrojnë në trupa; dëgjimi ndijon vetëm tingujt, të cilat shkaktohen nga valëzimet e ajrit që prodhohen kur trupat përplasen me njëri tjetrin; shikimi ndijon vetëm ngjyrat; nuhatja ndijon aromat; shijimi ndijon shijet; prekja ndijon temperaturat, fortësinë e butësinë, ashpërsinë e lëmimin; gjithashtu, aftësia përfytyruese kap gjatësinë, gjerësinë dhe thellësinë. Të gjitha këta veprime të ndijimit janë veti trupore; dhe shqisat nuk mund të ndijojnë asgjë tjetër, sepse ato janë aftësi të përhapura në trupa, të ndarë në të njëjtën kohë me ata vetë; gjithashtu ata nuk ndijojnë veçse trupa, që janë të aftë për t’u ndarë. S’ka dyshim se kur një aftësi e tillë që gjendet e përhapur në diçka që ndahet, kap një objekt, detyrimisht ky objekt duhet të jetë i ndarë sipas ndarjeve të vetë aftësisë. Si rrjedhojë, çdo aftësi e përhapur në një trup kap vetëm trupa ose atë që qëndron në trupa. Mirëpo, tashmë është e provuar se kjo Qenie e nevojshme në mënyrë absolute nuk ka cilësi trupore; pra, Ajo mund të ndijohet vetëm me diçka që nuk është as një trup, as një aftësi (e përhapur) në një trup, as një vartësi e trupave nga një cilësi e çfarëdoshme, që nuk është as brenda as jashtë trupave, as e bashkangjitur me trupat dhe as e ndarë nga trupat. Që atëherë, për atë është e qartë se ai e ndijonte këtë Qenie me shpirtin e vet, dhe që e kishte këtë koncept të skalitur në veten e tij; nga ku edhe nxirrte si përfundim se shpirti i vet, me të cilin ai e ndijonte Atë, ishte diçka jo trupore, të cilës nuk i përshtateshin asnjë prej cilësive të trupave; që e gjithë pjesa e jashtme dhe trupore që ai ndijonte në qenien e tij nuk ishte aspak shpirti i vërtetë, dhe që shpirti i tij i vërtetë përbëhej vetëm në atë gjë me të cilën ai ndijonte Qenien për të Cilin kishte nevojë.
Urtari i njohur musliman Feriduddin Attar në një poezi të veten shumë qartë dhe në trajtë ekzaltuese e ka përshkruar rrugëtimin artistik drejt të vërtetës. Ai shkruan:
Trupi yt është paracaktuar për të qenë pluhur,
por jo shpirti yt nëse ai është i dëlirë si nur.
A nuk janë përulur përpara teje engjëjt?
A nuk e mban ti kurorën e “mëkëmbësit të Zotit”?
Pasardhës i mëkëmbësit të Zotit, largoju vendeve ku mëkatin brohorasin;
shkunde plogështinë e shpirtit tënd dhe meritoje parajsën.
Sovraniteti të pret në Egjipt,
përse të qëndrosh si Jusufi në fund të pusit pa dritë?
Nëse nuk ke pushtet mbi shpirtin tënd,
atëherë në vend të Solomonit, do të mbretërojë demoni.
Ti je sovrani, në fillim dhe në fund, asgjë s’vlen pa ty,
por, sa keq, njeriu sheh dy nga dy.
Në vend të një, ti sheh dy, në vend të dy, ti sheh njëqind.
Një, dy apo njëqind, ti je gjithçka në këtë vend.
Ti o i mjerë, ke vetëm një zemër të mbushur me njëqind detyrime,
si do t’ja dalësh me kaq shumë obligime?
Deri kur, ti do të kesh dertin e bukës dhe të veshjes,
frikën ndaj shëmtisë dhe dashurinë për zulmën?
I pajisur që nga origjina me një qenësi të mrekullueshme,
ti e ke arnuar me lecka rrobën tënde prej atllasi kaq të dukshme.
Nëse ti përpiqesh në çdo çast për të dalë në praninë e Tij,
ti do ta meritosh rrobën e nderit dhe do të thirresh: “Përulu dhe afrohu o njeri” .
Ky asketizëm nga natyra nuk është vetëm e vetëm etik. Ai duhet të synojë që t’i lejojë shpirtit të çlirohet nga çdo gjë që e fsheh atë vetë, me qëllim që të gjejë përsëri në thellësitë e tij, Qenësinë hyjnore të fshehur nga vetë afërsia e tij. I verbuar nga fantazmagoria e fenomeneve, njeriu do të kërkojë më kot dijen çlirimtare.
Kjo temë e rrugëtimit artistik është e ilustruar me një tregim nga Mevlana Xhelaleddin Rumiu:
Një ditë, një sulltan thirri në pallatin e tij piktorë, të cilët ishin kinezë dhe grekë. Kinezët pretendonin se ishin më të mirët prej artistëve ndërsa grekët nga ana e tyre, pretendonin superioritetin në këtë art. Sulltani u jep atyre si detyrë që të zbukuronin me afreskë dy muret që kishin përballë. Një perde ndante të dy grupet e piktorëve të cilët vazhdonin të punonin, pa ditur se çfarë bënin konkurentët e tyre. Mirëpo, ndërsa kinezët përdornin shumë bojëra, lyerja me të cilat kërkonte shumë mund, grekët kënaqeshin vetëm duke lëmuar, pa i dobësuar muret. Kur perdja u hoq, mund të sodisje afreskët e mrekullueshme të piktorëve kinezë, të cilët pasqyroheshin në murin përballë, i cili shkëlqente si një pasqyrë. Por ja që e gjithë ajo që sulltani kishte parë në murin e kinezëve dukej shumë më e bukur, e pasqyruar në murin e piktorëve grekë.
Dhe Mevlana Xhelaluddin Rumiu shpjegon:
Piktorët grekë janë sufi, or baba,
Ata gjërat s’i mësojnë përmendësh nëpër libra…
Por zemrat i kanë lustruar si jo më mirë,
Tek ta s’ka lakmi, urrejtje dhe smirë…
Zemra e pastër dhe e kthjellët si pasqyrë
Është e aftë të reflektojë çdo trajtë që t’i bjerë…
Trajta e patrajtë dhe e pakufi e botës së fshehtë
Shkëlqeu në pasqyrën e zemrës së Musait vetë…