Të gjithë ne kemi nevojë për art të bukur, për atë që do të na fusë në gjallëri, do të na lartësojë, do të na bëjë më të mirë. Dhe, kjo nevojë është tek, ne sepse kështu u krijua arti. Jo vetëm që është arti i bukur në thelbin e njeriut, por ai është gjithashtu fetar në thelb.

Shkruan: Metin IZETI, Tetovë

Pse arti, përveç vetë artistëve, është i rëndësishëm edhe për subjektet e tjera të shoqërisë, për shembull, për institucionet shtetërore apo për organizatat ekonomike? Pse duhet që teologët, udhëheqësit dhe menaxherët të dinë më shumë për artin dhe artistët? Kam menduar për këtë me vite dhe kam shkruar disa mendime kohët e fundit. Duhet të përmend që unë nuk kam bërë ndonjë “hulumtim” në këtë fushë, por bëhet fjalë për pikëpamjet personale mbi situatën e krijuar mbi bazën e përvojës personale, që kam fituar në relacionet e mia me njerëzit. Gjithashtu, këtu bën pjesë edhe mënyra sesi arti dhe veprimtaria artistike ndikojnë në jetën time, si dhe në jetën e njerëzve të tjerë me të cilët kam pasur kontakte.

Arti dhe artistët na inkurajojnë të “shohim më shumë”, “të dëgjojmë më shumë” dhe “të ndjehet më shumë” ajo që po ndodhë brenda dhe përreth nesh. Si pjesë e edukimit personal, shpirtrat artistikë e zgjerojnë vazhdimisht perceptimin dhe shprehjen, ndërsa roli i tyre themelor shoqëror reflektohet në ndihmën e njerëzve për t’i zgjeruar horizontet personale dhe të vijnë në kontakt me forcat e brendshme dhe të jashtme, të cilat nuk do të mund të vëreheshin ndryshe. Ky aspekt është veçanërisht i vërtetë për artet pamore, por është po aq i rëndësishëm edhe në muzikë dhe në shfaqjet teatrale. Është e rëndësishme se kompozitorët dhe aktorët, piktorët dhe skulptorët, duhet të shohin dhe dëgjojnë përpara se të fillojnë të krijojnë. Disa herë opinioni i përgjithshëm filozofik mendor, si dhe ai i përshpirtshëm, i ndihmon artistët “të shohin” më mirë, t’i perceptojnë realitetet e jetës shpirtërore dhe lëndore të njerëzve.

Arti mund dhe duhet të jetë shqetësues, provokues, tronditës, por edhe frymëzues. Përpjekja për stabilitet dhe parashikueshmëri të mjedisit në natyrë e përbën kulturën tonë. Të gjithë ne jemi kryesisht të okupuar me sigurinë shpirtërore dhe lëndore, statusin shoqëror, përkatësinë etnike, fenë dhe familjen tonë, ndërsa këto arena e përcaktojnë perceptimin tonë për realitetin dhe atë që ne e konsiderojmë të përshtatshme për ta parë dhe menduar në një situatë të caktuar. Për dallim nga kjo, arti dhe artistët komunikojnë drejtpërdrejt me elementët e thellësisë sonë, duke na inkurajuar ta zgjerojmë shtrirjen e perceptimeve dhe ndjenjave tona. Arti na nxit për ta parë atë që ne kryesisht e shmangim si shqetësuese, ankth ose të ngjashme. Arti përqendrohet saktësisht në ato përmbajtje që janë të ndaluara në ligjërimin e përditshëm. Shpesh është mediumi i vetëm që e ekspozon koloritin social, pasi e mbështet imagjinatën, kështu që njerëzit mund të thonë “mirë se është thjesht art” dhe jo realitet. Sidoqoftë, kjo është pikërisht arsyeja se pse arti është kaq i fuqishëm dhe i domosdoshëm për njeriun në procesin e përjetimit të bukurisë absolute.

Artistët e stimulojnë zhvillimin e aftësive, ndryshimin e sjelljes dhe fleksibilitetin në përgjigje. Duke legjitimuar dhe stimuluar improvizimin, artistët na ndihmojnë, veçanërisht aktorët, t’i kapërcejmë reagimet e papritura emocionale dhe t’i heqim qafe zakonet e vjetra, këmbëngulëse, të cilat nuk i kemi rishikuar ose menduar t’i zëvendësonim me të reja për shkak të rrezikut të ndryshimit. Pra, ndonjëherë, duke praktikuar improvizim, ne vijmë në një përvojë çuditërisht joshëse, çliruese dhe edukative. Ashtu si ndjenjat tronditëse dhe stimuluese, arti gjithashtu na ndihmon të sjellim në sipërfaqe ndjenjat për të cilat mbase nuk kemi qenë të vetëdijshëm. Sapo të ndërgjegjësohemi për to, ne përfshijmë ndjenja të reja në repertorin tonë emocional, duke na bërë më të pasur dhe më fleksibël.

Të gjithë ne kemi nevojë për art të bukur, për atë që do të na fusë në gjallëri, do të na lartësojë, do të na bëjë më të mirë. Dhe, kjo nevojë është tek, ne sepse kështu u krijua arti. Jo vetëm që është arti i bukur në thelbin e njeriut, por ai është gjithashtu fetar në thelb. Përkatësisht, civilizimi evropian perëndimor dhe arti i tij janë të ndarë në epoka të mëdha, që në thelb janë dy: antikiteti dhe mesjeta. Në antikitet ata kishin rite kushtuar perëndisë Dionis, të cilit i këndoheshin himne. Kur drejtuesi i korit fliste sikur të ishte Dionisi, ata e sulmuan me pretekst se si mund të gënjente se është Dionisi! Sidoqoftë, njerëzve u pëlqeu ajo “gënjeshtër”, domethënë duke pretenduar se ishte dikush që nuk ishte, kështu që mbeti si një art teatral. Por, si në antikitet, ashtu edhe në mesjetë, teatri ishte ritual; ai lidhej drejtpërdrejt me fenë. Teatri e interpretonte besimin e njerëzve në një mënyrë tjetër, skenike, dhe ishte shumë e rëndësishme sepse fuqizohej, lartësohej dhe i bënte njerëzit më të mirë, më të zgjuar dhe më të fortë në të dy epokat. Në antikitet njerëzit e pasur kishin një detyrim të bënin diçka për Athinën, kështu që ata mund, për shembull, të pajisnin një anije ose të financonin një shfaqje! Dhe, këto shfaqje u luajtën nga njerëz të respektuar! Në mesjetë, vetëm njerëz të nderuar dhe të ndershëm mund të shkruanin poezi, të merreshin me muzikë ose t’i dekoronin faltoret. Arti ka qenë gjithmonë i shtrenjtë!

Pak nga pak, deri në ditët e sotme, u bënë shumë ndryshime. Përkatësisht, disa epoka jetuan në harmoni me idealet dhe besimet e tyre. Përveç antikitetit dhe mesjetës, ekziston edhe baroku dhe romantizmi. Në këto epoka veprat flisnin për hierarkinë e një bote, në të cilën Zoti (besimi) është në krye, pastaj mbreti (detyra), pastaj babai (nderi). Edhe pse epokat ishin të mbizotëruara nga përbërës të tjerë (p.sh. mesjeta ishte më shumë e okupuar me Zotin, baroku me mbretin dhe romantizmi me babanë!), të gjitha këto epoka e kishin ndjenjën se njeriu ishte pjesë e një bote të madhe të rregulluar mirë nën syrin e Zotit. Ky sens i pohoi vlerat themelore njerëzore dhe shërbeu për t’i mësuar dhe fuqizuar njerëzit. Për më tepër, ata i inkurajuan ndjenjat fisnike te njerëzit, për shembull, se është normale të sakrifikosh individualisht për diçka më shumë, më mirë. Për shembull, një numër i madh i artistëve e braktisën vendlindjen për ta zhvilluar artin dhe poezinë. I tillë ishte Muhjuddin Ibn Arabiu, Mevlana Xhelaluddin Rumiu, Shems Tebriziu. Ose Stuhia e Shekspirit ku Prospero heq dorë nga magjia dhe i pranon pikëpamjet e krishtera; në vend të hakmarrjes dhe fuqisë ai zgjedh faljen dhe kështu Shekspiri në atë dramë i përfundon pozitivisht të gjitha tregimet e tij tragjike. Me kërkimfalje dhe pendesë…

Dhe, pastaj erdhi fundi i shekullit XIX dhe realizmi. Të gjitha këto epoka të mëparshme ishin me sens fetar, ndërsa shekulli i njëzetë e ndryshoi historinë dhe futi e shkencën në vend të besimit dhe individin në vend të detyrës dhe nderit. Nga vlerat themelore të shoqërisë, vendin primar e mori përparimi i shoqërisë!

Artistët gjithmonë kanë dashur të marrin pjesë në shoqëri dhe të jenë pjesë e saj, rrjedhimisht ata duan ta përfitojnë atë shoqëri. Kështu, nga realizmi e këndej, ata filluan të besojnë se vetëm një kritikë e shoqërisë do ta ndryshonte shoqërinë për më mirë dhe se vetëm kritika e shoqërisë ishte art i lartë dhe i vërtetë. Kjo është dëshirë pozitive, por pati dy pasoja të këqija. E para është që ne ose i riinterpretuam të gjitha këto epoka të mëparshme në të cilat arti është pozitiv ndaj shoqërisë së tij (antikitetit ia hoqëm korin që flet në emër të shoqërisë dhe audiencës dhe e lamë vetëm protagonistin si rebel kundër shoqërisë) ose i mohuam ata (mesjetën e prezantuam si “të errët “) ose i varfëruam (thamë se baroku është “vetëm” poezi e pakuptueshme, se romantikët janë “vetëm” artistë që ndizen për distanca të mjegullta)! Filluam të interpretojmë vepra klasike nga këndvështrimi ynë, kështu që Edipi është luftëtar për të vërtetën, edhe pse atij i është thënë pesë herë se ka vrarë, por ai nuk dëshiron ta dëgjojë, Sigismund dhe Prospero janë heronj të zhgënjyer nga hipokrizia e shoqërisë, edhe pse e afirmojnë atë shoqëri! Filluam t’i glorifikojmë pa kritikë ato epoka që e imituan antikitetin (pra, ata nuk kishin vlerat e tyre themelore): rilindjen dhe klasicizmin. Një pasojë tjetër e keqe ishte se kjo ide e kritikës ndaj shoqërisë deri në fund të shekullit u shndërrua në kritikë dhe imponim të “zisë dhe mjerimit”.

Në fund të shekullit të 20-të prirja e dramës së re evropiane ishte përshkrimi i dhunës direkte në skena, sharja dhe të gjitha perversitetet e tjera. Pohohej se artistët ishin përparimtarë, për të folur për shoqërinë në një mënyrë të re, për të kritikuar atë që hipokritët e zhytur në jetën e tyre të vogël – borgjeze nuk guxojnë ta thonë. Por, në fakt këto tekste janë boshe dhe antipatike. Arti teatral gjithmonë ka folur për probleme dhe ngjarje tragjike, por në trajtë që ata të jenë mësim për audiencën. Ashtu edhe në mesjetë flitej për historitë mësimore dhe moralin e shenjtorëve, me qëllim që ta ruajmë shpirtin! Në skenë nuk kishte dhunë, sepse nuk ishte e rëndësishme të tregohet se si vritet njeriu, por çfarë ndodh me atë që bën të keqen dhe atë mbi të cilin është kryer e keqja. Ajo që kishte rëndësi ishte ajo që u ndodhte shpirtrave të tyre dhe si do të përballen ata me pasojat! Në trendin e ri gjithçka është shfuqizuar. Nuk ka më shpirtëri të thellë, nuk ka shkaqe sjelljeje, personale apo shoqërore, nuk ka jetë, por ka vetëm fragmente të vogla të jetës së njerëzve nga fundi i shoqërisë që e mundojnë njëri-tjetrin. Pikërisht për këtë të gjithë i ngjajnë njëri-tjetrit sikur të jenë klounë.

Projekti i globalizmit sigurisht që ekziston edhe në sferën e “emanimit të shpirtit”, pra artit dhe estetikës, dhe se tregimet për lirinë e artistit dhe çlirimin janë thjesht fraza për skllavërim të pamëshirshëm të shpirtit, pra artit dhe vetë njeriut.

Përkrahësit e konceptit të ri thonë se vetëm ata janë përparimtarë, ndërsa unë mendoj se një pamje e tillë e botës është në të vërtetë fatale. Nëse thoni se mënyra e vetme e mundshme për të komunikuar mes dy personave është dhuna, se dashuria mund të jetë poseduese vetëm deri në pikën e vrasjes dhe shkatërruese deri në pikën e shkatërrimit përfundimtar, ajo shoqëri është një vend ku mund të jesh vetëm një qilim që shkelet ose një i droguar. Atëherë nuk kërkon thirrje për ndryshim dhe bota të imponohet. Më e keqja nga të gjitha – qëllimi ishte përfitimi i të rinjve. Ky lloj arti është pjesë e prirjes së përgjithshme të një ideologjie të re të quajtur liberalizëm, e cila po përpiqet t’i shkatërrojë të gjitha vlerat themelore, domethënë të shoqërisë me Zot. Sot kemi vajza dhe djem të rinj që me zë të lartë, në emër të lirisë, thonë fjalë prej të cilave mua më lëndohen veshët. Ata as nuk janë të vetëdijshëm për këtë, por atyre u është imponuar si një normë sjelljeje, sepse media dhe arti janë plot me gjuhë vulgare, por edhe me imazhe të një bote, ku gjithçka lejohet, ku është e rëndësishme të kënaqësh dëshirat e tua, ku nuk ka të mira dhe të këqija, ku çdo gjë është pa vlera, pa autoritet, pa detyrime… etj. Më e keqja nga të gjitha, në art, është se gjithçka është nën pretekstin e kritikimit të shoqërisë dhe ndryshimit për më mirë! Dhe, ky nuk është vetëm problemi ynë, por kjo është një prirje evropiane. Vetëm shfaqjet që e “kritikojnë” shoqërinë e tyre do të marrin ftesa për festivale ose çmime në to, ndërsa çdo vlerë tradicionale do të konsiderohet një kënaqësi e lirë për audiencën. Dhe, të gjitha institucionet që e sigurojnë gjallërinë e njerëzimit janë sulmuar në mënyrë sistematike – familja, shteti dhe, mbi të gjitha, besimi dhe Zoti.

Por, ka shumë okultizëm dhe ritual në këtë estetikë të re të gjakut dhe mishit. Arti, pa dyshim, ka fuqi të madhe, sepse i pushton të gjitha shqisat njerëzore. Prandaj ndoshta mund të flasim për artin e ri, postmodern, si lëvizje okultiste, magjike, me të cilat tërhiqet një audiencë naive…! Është e qartë se ato burime rituale funksionojnë akoma, d.m.th që ne e mbajmë brenda nesh kujtesën e teatrit si një ritual, por është çështje e zgjedhjes së secilit artist të vendosë se cilin zot ta adhurojë me këtë ritual! Si çdo gjë tjetër në botë, teatri mund të shërbejë për mirë ose për keq. Mund të dilni nga shfaqja të sëmurë me fotografi që ju ndjekin dhe e ndotin ambientin shpirtëror tuaj, por gjithashtu mund të dilni edhe të fuqizuar dhe motivuar.

Artisti, gjithsesi, duhet ta ketë parasysh se qeniet në gjithësi nuk janë vetëm një grumbull i gjërave pa identitet dhe esencë. Ata në “fytyrën e vërtetë “ të tyre, pra subjektive, e kanë veten e tyre. Ata janë identitete individuale dhe e shfrytëzojnë identitetin e tyre për ta kompletuar funksionin e dukshëm ngjashëm siç i shfrytëzon inxhinieri pjesët e ndryshme për ta kompletuar kompjuterin. Qeniet në gjithësi, njëkohësisht, janë edhe inxhinierë edhe makinë, pianistë dhe piano… Fryma e fryrë në esencën e gjithësisë nga Zoti është prapavija që ia mundëson gjallërinë qenieve në ekzistencë dhe “ana e vërtetë” e saj është e përfaqësuar si fushë e vetëdijes. Sa më e sforcuar është vetëdija për origjinën e gjërave, aq më shumë qenia ka mundësi ta kompletojë kompozicionin e të vërtetës në ekzistencë. Pasuria e udhëzimeve për përbërjet e ndryshme – veçanërisht tek njeriu, ku kujtesa artistike dhe kulturologjike i shtohet kujtesës biologjike – e mundëson që ta zbërthejë edhe atë që nuk mund të ndahet. Në këtë rast bukuria hyjnore paraqitet si një inxhinier i njeriut shpirt në njeriun trup, i furnizuar me mijëra udhëzime për bashkime dhe ndarje përmes të cilave del në dukshmëri arti esencial i gjithësisë. Për rrjedhojë, bukuria hyjnore është shfrytëzues transcendental i përmasës imanente, ngjashëm siç e përdor pianisti pianon e tij. Gnoza mbinatyrore, në këtë rast, imagjinon forma të gjalla dhe tejet të komplikuara, që në realitet edhe e paraqesin sfondin real artistik në gjithësi. Si pasojë e kësaj, bukuria hyjnore është shndërruar në një reflektim, i përbërë nga llojllojshmëria e bashkimeve dhe ndarjeve të mundshme, në të gjitha format ekzistuese në gjithësi. Artisti duhet ta ketë parasysh gjithnjë këtë…