A mund të jetë dëshira për artbërje pjesë thelbësore e asaj që na bën njerëzorë?
Përpjekjet kulturore të njeriut me vete e bartin edhe domosdoshmërinë e artbërjes. Kjo është kështu pasi as edhe shkenca moderne nuk është e mundshme pa artin e laboratoirt dhe eksperimentit. Nuk mund të ketë një art modern nëse njerëzit nuk do të kuptonin ritualet e galerisë. Dhe, natyrisht, bashkësia njerëzore dhe praktika artistike është e paimagjinueshme pa ritualet e artit, nga shtrëngimi i brushes e deri tek vallëzimi.
Atëherë, çfarë është rituali I artit? Ka shumë përgjigje për këtë pyetje. Por unë do të doja të përqëndrohem në atë që nënvizon lidhjen midis artit dhe transcendentit. Psikologu, Abraham Maslow e quajti atë njohuri B, duke e ndarë nga njohja D.
Njohja D ka të bëjë me humnerën e cila qëndron përpara gjinisë njerëzore si e panjohur dhe që I mungon. D qëndron para nesh si koncept i “mangësisë” dhe Maslow e sheh këtë njohje si llojin e njohurive të kërkuara për biznesin e përditshëm, në kontekt të përpjekjes për mbijetesë, I cili është kryesisht një proces për të gjetur atë që na mungon. Prandaj, ai e krahason me konceptin e mangësisë.
Ndërsa koncepti i njohjes B ka të bëjë me “qenien” dhe të qenurit, dhe ky lloji i të kuptuarit kryesisht perceptohet si realcion ndërmjet artit dhe transcedentit. B është ndjenja e ndjerë ose e intuituar e pjesëmarrjes në botë në një nivel më të thellë nga aspekti I qëllimit dhe kuptimit. Pra, bëhet fjalë për një lloj të njohjes e cila zbulon më shumë se ajo që çka është e menjëhershme dhe e hëpërhëshme.
Maslow paraqet edhe një shembull. Një ditë ai ishte duke marrë pjesë në një ceremoni të diplomimit në universitet; krahas asaj që ai ishte I prirur të mendonte për raste të tilla si rituale pa kuptim. Sidoqoftë, në këtë ditë ai papritur e perceptoi në mënyrë imagjinare vendzënien e profesorëve dhe studentëve që I shihte para vetes, si përfaqësues të një rruge me perspektivë shumë më të madhe. I krahasoi ata me figurat e mëdha historike që I njihte nga kariera e tij akademike. Si pasojë, para vetes I dolën një numër I madh i psikologëve dhe artistëve të gjeneratave të ardhshme. Ai nuk po përjetonte një halucinacion. Përkundrazi, rituali universitar përçoi me ritëm një përfaqësim të gjallë dhe transcendent të kuptimit të thellë të jetës universitare dhe kërkimit njerëzor për njohuri më të thella.
Format tregojnë kuptimin e thellë dhe e shpjegojnë atë, sepse jo çdokush arrin të kuptojë dhe të shohë bukurinë e këtij kuptimi përpara syve të tij. Forma sheh formën dhe shpirti sheh shpirtin. Pra, është e nevojshme që kuptimit t’i japim një formë, në mënyrë që ata që njohin vetëm formën, të zbulojnë ekzistencën e kuptimit dhe të besojnë pak në këtë kuptim. Pra, brusha ose nota apo shfaqja e bartin ne dukje atë thellësi të kuptimit dhe pikërisht për këtë transcedenti është I domosdoshëm për artin. Qiejt janë krijuar në një aspekt shumë të lartë, me qëllim që të mundësojnë kuptimin e lartësive të shpirtit.
Pra, meqënëse ngritja e qiejve i është dhënë si atribut shpirtit, dhe është pa cilësime, lartësia e tyre është përtej masave të hapësirës. Ajo është shpirtërore. Prandaj, ngritja e qiejve simbolizon këto lartësi, me qëllim që të dihet se çfarë është lartësia. Po kështu, toka është një simbol që na mundëson të kuptojmë pjesën e ulët. Nëse nuk do të ekzistonte pjesa e lartë dhe e ulët në botën abstrakte, këto dy dimensione nuk do të ekzistonin në botën materialiste. Po kështu, kur ty të ndodh një situatë shpirtërore –hal-, ti bën shpjegimin e saj me qëllim që ajo të kuptohet. Nëse kjo gjendje shpirtërore nuk të ka ndodhur, ti nuk mund ta përshkruash atë. Po kështu, ngjarjet e jashtëzakonshme dhe mrekullitë paraqiten në një formë të caktuar. Kështu, kur një mësues kryen një transformim tek një nxënës i tij, i cili e kthen përsëri në jetë zemrën e tij dhe i kthen shikimin syve të tij të verbuara, me qëllim që paqartësitë e tij të ndriçohen tërësisht, ai shndërron në ar zemrën e tij prej bakri; ai rrit në veten e tij njëqind lloje kopshtesh urtësie dhe trëndafilishtesh njohjeje, diturie dhe shikimi, si dhe bën që tek ai të shfaqen imagjinata me sens estetik. Ky transformim i shpirtit nuk perceptohet nga kushdo. Tranformimi i formës është bërë i dukshëm, me qëllim që ata që kanë një shikim të dobët dhe që nuk shohin veçse formën, të kuptojnë nga pak dhe të dinë se çfarë është transformimi i shpirtit. Pra, çdo gjë që ka marrë formë, qoftë kjo e mirë apo e keqe, është bërë për këto abstraksione që ekzistojnë në botën e padukshme, në mënyrë të atillë që njerëzit që janë të lidhur me formën, të perceptojnë një pjesë të këtyre abstraksioneve. Pemët, kopshtet, burimet e ujit, janë si një kundërmim i parajsës shpirtërore.
Poeti I njohur klasik Feriduddin Attar këtë gjendje e sqaron me një dialog ndërmjet Sulejmanit dhe milingonës së dashuruar. Ai thotë: Pejgamberi dhe mbreti i madhërishëm dhe fisnik, Sulejmani po kalonte në një vend të veçuar përpara një milingone. Sipas traditës islame, Sulejmani e njihte gjuhën e milingonave. Të gjitha milingonat ecën përpara, për të zbatuar bindjen e tyre; përgjatë një ore, kishte me mijëra prej tyre. Vetëm njëra nuk nxitoi të ngarendë, sepse ajo kishte përpara folesë së saj, një pirg me rërë, dhe i numëronte kokrrizat e këtij pirgu një e nga një, për t’i hequr prej aty. Sulejmani e thirri dhe i tha: “O milingonë, duket se ti nuk ke as durim dhe as forcë; bile edhe me jetëgjatësinë e Nuhut dhe durimin e Ejubit, ti nuk mund ta kryesh mirë këtë detyrë që ke ndërmarrë.
Forca jote është jashtë mundësive përpara këtij pirgu me rërë, dhe ti nuk do të mundesh kurrë ta largosh atë.” Milingona, duke e zgjidhur gjuhën, thotë: “O mbret i madh, në këtë rrugë mund të ecet përpara vetëm me zemërgjerësi! Një milingonë i është fshehur shikimit tim mbasi më zuri në grackë nga dashuria e saj,” duke më thënë: “Nëse ti e shkallmon këtë pirg me rërë dhe e hap rrugën, unë do të bëj që të zhduket pengesa e madhe që na ndan, dhe do të pranoj shoqërinë tënde.” Atëherë, unë iu futa kësaj pune, duke menduar vetëm sesi ta largoja rërën. Nëse e bëj që ajo të zhduket, unë do të mund të dëshiroj bashkimin me të dashurin tim. Dhe nëse unë duhet të humbasë jetën gjatë kryerjes së kësaj pune, unë nuk do të kisha qenë as mburravece dhe as gënjeshtare.
” O mik, mëso nga një milingonë se çfarë është forca e dashurisë; mëso nga një i verbër sekretin e shikimit.
Ndonëse milingona është e dënuar të jetë fatkeqe, ajo është një shërbëtore e rrugës së vërtetë.
Arti e mban të freskët gjallërinë e këtyre simboleve të rëndësishme. Ai ngërthen dhe përfaqëson ato që mund të quhen ideale transcendencale, si drejtësia. Ligji shpesh nuk arrin të sigurojë drejtësinë, jo vetëm sepse ka sjellje të gabuar të drejtësisë, por sepse shumë raste të padrejtësive bien jashtë mundësive të ligjit. E megjithatë drejtësia është një virtyt jetësor për normat morale që synojmë.
Një mënyrë për të siguruar këtë arritje të vazhdueshme është që ta përfaqësojmë atë nga derdhja e shpirtit në veprën e artit, simboli i së cilës është i ngulitur në çdo vend të hapësirës, gjallërinë e së cilës e mbajnë ritet e një tradite estetike të institucionalizuar. Artisti I vërtetë ata i kujton si një ideal transcendental që përpiqet ta arrijë.
Përjetimi I kujdesshëm i mënyrës se si ritualet artistike e transmetojnë kuptimin është çështje jetësore si edhe ushqimi, përndryshe humbet kuptimi I jetës. Fetarët duhet të shqetësohen për këtë çështje. Kjo është arsyeja pse fetaria mund të jetë e ndjeshme ndaj abuzimeve të artit të ritualit, ndërsa artistët ndaj abuzimeve të ritualit të artit. Përndryshe as arti mund ta zbresë transcedentin, që e ka ideal, në formë metaforike dhe as feja ka mundësi që përmes formës ta arrijë transcedentin.
Çdo gjë në univers është subjekt i zhvillimit të vazhdueshëm drejt rangjeve më të larta të qenies. Në kozmos ekziston pra një evolucion vertikal, por nuk duhet kuptuar në frymën e de Chardinit. Sipas Chardinit, arritja e rangjeve të larta të qenies bëhet nga ato të ultat, ndërsa intelegjencat i konsideron si rezulltat i evolucionit të lëndës së pavetëdijshme dhe të verbër. Koncepti I tij është `arti, që I është dorëzuar mikroskopeve dhe teleskopeve, makinerisë, `rënies`…. Ndërsa në realitet ndryshimet substanciale dhe realizimi I qenies, janë më tepër `hapësinore` sesa `kohore`, në kuptimin e asaj se, qenia pretendon të arrinë rangun, në të cilën veçmë është e aktualizuar `këtu` dhe `tani`, dhe jo të arrijë diçka që do të aktualizohej në një moment të ardhshëm`.
Natyra e virgjër njëkohësisht është edhe shenjë Parajsore në tokë dhe parafiguracion i Parajsës Qiellore. Ka dallime faltoresh dhe veshjesh por natyra e virgjër dhe trupi njerëzor i mbeten besnik unitetit të origjinës. Arti transcedental, i cili duket se i largohet këtij uniteti, në realitet i shërben thjeshtë për t`i kthyer mesazhin hyjnor fenomenit natyral, ndaj të cilit njeriu i është bërë i pandjeshëm. Në art, në një mënyrë të qetë dhe natyrore, dimensioni i dashurisë priret drejt begatisë dhe tejmbushjes ndërsa dimensioni i gnosis-it priret drejt natyrës, këtu pra qëndron kontrasti ndërmjet begatisë Gotike dhe përmbajtjes (modestisë) së Zen-it. Megjithatë, kjo që thamë nuk do të thotë të harrojmë faktin se modalitetet e jashtme janë përherë kontingjente dhe se gjithë kombinacionet janë të mundshme, kur dihet që, në shpirtëroren – sipas modaliteteve të përshtatshme – çdo mundësi mund të reflektohet në një tjetër mundësi.
Kjo është fuqia supreme e ritualeve dhe është e rëndësishme të pranohet se këto kuptime nuk janë fantazi . Ata janë realë, rituale që sigurojnë qasje në realitetin përtej. Thënë ndryshe, ritualet kanë fleksibilitet konceptual. Ngjashëm si simbolet, ata na bartin atë që është përtej kuptimit tonë, pa I shlyer kuptimet e mundshme të asaj që përcillet.
Pa aftësinë për transcendencë simbolike, për të parë sferën e jetës së përditshme në kuptimin e një mbretërie përtej saj, thotë Robert Bellah, njeriu do të binte në kurth në një botë që mund ti thuhet imanencë e tmerrshme. Tejkalimi I kësaj është jetike për qeniet njerëzore. Pa rituale, ne nuk do të ishim të gjallë në ekzistencë. Me pak fjalë do të ishim shumë më pak se njeri.