A thua vallë mund të paramendohet një jetë që të gjitha momentet i ka të njëjta? Ndoshta ka mundësi që të paramendohet, mirëpo a mund të jetohet si e tillë ? Në realitet edhe vet paramendimi dhe parafytyrimi i një jete të tillë është problem, e mos të bëjmë fjalë për jetësimin e saj. Paramendoni që jeta e juaj ta marrë formën e përsëritjes së pandërprerë të çështjes së njëjtë dhe në te të mos ketë asfarë lëvizjeje esenciale. Kjo jetë do ti ngjante shiritit të prishur të filmit i cili pandërprerë në ekran e prezenton një detal të caktuar.

 Jeta e njeriut duke filluar prej lindjes e deri në vdekje në asnjë mënyrë nuk mund të konceptohet si përsëritje e një momenti të caktuar. Sa do që jeta të jetë statike , ajo në brendi përmban numër të madh të lëvizjeve dhe aktiviteteve. Njeriu edhe kur flen është në lëvizje. Ai nuk mund të flejë pa u kthyer djathtas e majtas. Çdo lëvizje e tij lind një ndryshim, nëpërmjet të cilit jeta fiton atributin e kënaqësisë për jetë. Me çdo lëvizje paraqitet një fillim i ri ose bëhet hapi i parë për një fillim të ri.

Nëse vetëm si spekulacion mendor themi se lëvizja u ndërpre dhe vendin e saj e mori një statikë e bezdisur. Për pasojë, njeriu përnjëherë veten e gjeti brenda dhomës së spitalit ku përpara vetes kishte vetëm murret  dhe çarshafet e bardha të spitalit dhe asgjë nuk lëvritte. Kur çdo gjë përreth njeriut është statike, si në rastin e mësipërm, vetëm vetëdija e tij është në lëvizje. Ai vet e din se ku është dhe çka ka para vetes. Gjegjësisht vetëdija pandërprerë është në lëvizje e sipër. Dhe kjo lëvizje e vetëdijes nuk ndërpritet derisa personi ta mbys ate. Nëse e mbyt atëherë ka devijuar rrjedhën normale të të qenurit, ndërsa nëse e zhvillon dhe ndjek atëherë ka mundësi të bëhet kreativ.

Njeriu ka një vend të posaçëm në mesin e krijesave të Allahut xh.sh.. Ai është i furnizuar me ndërgjegje dhe vetëdije të përsosur dhe është i obliguar që të mendojë, konceptojë dhe t’i fus në funksion ndërgjegjen dhe vetëdijen në hapësirën e jetës dhe shoqërisë. Njeriu si një tërësi për të qenë i suksesshëm në gjërat jashtë vetes e ka të domosdoshme që së pari të nojhtohet me elementet fiziko-metafizike të cilat e përbëjnë tërësinë e tij. Thënë shkurtë ai para së gjithash duhet ta njoh veten. 

Njohja e vetvetes dhe perceptimi i realitetit të qenësisë me të gjitha aspektet dhe pasqyrimet e tija është një aktivitet koxha i vështirë. Në historinë njerëzore një numër i madh i arsyeve të larta kanë  marrur  rrugën e spekulimit dhe disa prej tyre kanë arritur që të prezentojnë në hapësirën e përkryer të realitetit ndërsa disa të tjerë janë endur herë andej e herë këndej dhe filozofia ose spekulacioni i tyre është konstatuar si “ perceptim i hiçit  dhe mosdijes absolute të njeriut”.

Në letërsinë islame njohja e vetvetes është futur në relacion të drejtëpërdrejtë me njohjen e Realitetit Absolut. Në një hadith kudsi thuhet: “ Ai që e njeh vetveten e njeh edhe Zotin” dhe ky formulim në formë mjaftë të çiltër përfaqëson adogmatizmin, asterilitetin dhe aktivitetin permanent të shpirtit islamik. Në shumë ajete të Kur’anit njeriu urdhërohet që të përdor arsyen e tij dhe për çdo kohë e vend të gjejë mënyrën adekuate dhe më të mirë të sjelljes në vehte dhe shoqëri.

Moderniteti ose kohëve të fundit globalizmi është munduar por edhe mundohet të shlyejë vlerat universale të njeriut  dhe atë ta largojë prej asaj që është ose më mirë thënur prej vetes. Për pasojë lindin shoqëri të përbëra prej individëve të huaj për veten e tyre dhe të cilët janë në gjendje në mënyrë të pandërprerë të bëjnë vepra prej të cilave njeriu i vërtetë do të ishte turpëruar. Problemi kryesor i njeriut bashkëkohor është mosnjohja e vetvetes nga ana e tij por njohja e vetes nga mjetet e plasuara nga të tjerët. Individët që nuk e njohin veten formojnë shoqëri jo të lumtura dhe me telashe. Ata që nuk i dijnë realisht aftësitë bëhen rrënqethës dhe frikacak; ata që nuk i dijnë mëngësitë bëhen kryelartë dhe me qibër; ata që nuk e dijnë kufirin medjemëdhenj dhe kërcënues; ata që nuk e dijnë të kaluarën  e tyre të pakulturuar dhe jo të sjellshëm.

Njerëzit në të shumtën e rasteve duke u përqëndruar në botën e jashtme e harrojnë vehten e tyre. Bota e brendshme e njeriut është shumë më e gjerë dhe më e pasur se bota e jashtme dhe universi. Kërkimi i Realitetit në botën e brendshme të njeriut është njëra ndër rrugët më të suksesshme të edukimit dhe ndritjes së personalietit njerëzor. Kur’ani në lidhje me këtë thotë: “ Ne do t’u bëjmë atyre të mundshme që të shohin argumentet Tona në horizonte dhe në veten e tyre deri që t’u bëhet e qartë se ai është i vërtetë. A nuk mjafton që Zoti yt është dëshmitar për çdo gjë?”( Fussilet, 41:53). Pikërisht për këtë njeriu duhet të del në udhëtim brenda në botën e tij të brendshme dhe aty të kërkojë realitetin esencial. Erzurumlu Ibrahim Hakkiu në lidhje me ajetin e mësipërm thotë : “Allahu xh.sh. sikur neve na drejtohet me këto fjalë: O njeri! Dil në udhëtim brenda unit tënd, në hapin e parë që do ta hudhësh do më gjesh Mua. O njeri! Personi që është larg udhëtimit të brendshëm ballafaqohet me udhëtimin e jashtëm dhe largohet prej Meje. O njeri! Në trupin tënd ka një copë mishi, në te ka një zemër, në zemër ka esencë, në esencë ka një shpirt, në shpirt ka një sekret, në sekretin ka një dritë, në atë dritë jam Unë. Unë nuk kam vend tjetër përveç sekretit të brendshëm njerëzor”. D.t.th. që bota e brendshme e njeriut është një arkë përplot me gurrë të çmueshëm të cilat duhet të kërkohen dhe hulumtohen me qëllim që të arrihet lumturia e të dyja botrave.

Në letërsinë klasike islame uni ose vetvetja e njeriut është emërtuar me termin “nefs”. Ky term në të gjitha  diciplinat islame nuk është diskutuar me të njëjtin kuptim. Disa atë e kanë diskutuar si un, ego, shpirt; ndërsa disa të tjerë si nxitës për vepra të liga , ndjenja të këqia ose si energji e cila e nxit të keqen. Nëse i lëshohemi thellësisë kuranore dhe prej aty e kërkojmë domethënien e këtij termi , atëherë para nesh dalin disa kuptime themelore të këtij termi:

1.Termi “nefs” është përdorur në kuptim të “personit, individit”: “ Dhe ruajuni një ditë kur askush (asnjë nefs) askujt nuk do të mund t’i kryejë asgjë, kur nuk pranohet për te ndonjë ndërmjetësim dhe nuk pranohet për te kompensim, e as që do të ndihmohen ata”.(Bekare 2:48) ).

2.Termi “nefs” është përdorur në kuptim të “shpirtit”: “ Përkujto kur Zoti Yt nxori nga shpina e bijve të Ademit pasardhësit e tyre dhe i bëri dëshmues të vetes së tyre : “ A nuk jam Zoti juaj?” Ata thanë: “ Po, dëshmuam!” Të mos thoni në ditën e kijametit: “Ne nga ky ishim të panjohur”.( A’raf, 7:172).

3. Termi “nefs” është përdorur në kuptim të bashkëvajtjes së unit me trupin dhe robërimin  e shpirtit.:”Unë nuk e shfajsoj veten time, pse epshi është shumë nxitës për të keqen, përveç atë që e ka mëshiruar Zoti im, se Zoti im është që fal e mëshiron shumë”. (Jusuf, 12:53).

4. Termi “nefs” është përdorur në kuptim të “zemrës”. Shpeshherë ky kuptim është përdorur në trajtë të pastrimit esencial të zemrës gjegjësisht shpirtit. “ Për Zotin tënd jo, ata nuk janë besimtarë derisa të mos zgjedhin ty për të gjykuar mes tyre, e pastaj të mos ndiejnë pakënaqësi nga gjykimi yt dhe të mos binden sinqerisht”. (Nisa, 4:65).

Krahas Kur’anit uni, egoja, vetëdija, ndërgjegja, epshi , vetja , ezoterneja në njeriun është diskutuar edhe në hadithet e Pejgamberit a.s. dhe siç u tha më lartë pothuajse në të gjitha diciplinat shkencore islame. Mirëpo diciplina e cila më së tepërmi është ndalur në analizën dhe hulumtimin e kësaj çështjeje është tesavvufi. Një numër i madh i sufive edhe vet tesavvufin e kanë përkufizuar si “edukim i nefsit”. Qëllimi kryesor i jetës sufike është prezentuar si edukim dhe ngritje esenciale e nefsit. E tërë terminologjia dhe metagjuha sufike është e bazuar në rrokjen e këtij qëllimi të urtë sapiens ekzistencijal. Stërvitja dhe përpjekja nëpërmjet të meditimit , ibadetit dhe koncentrimit bëhet për të entuziazmuar ezoterikën njerëzore që ajo të marrë rrugën e largimit prej unit që urdhëron të keqen (nefs-i emmare) dhe afrimit drejtë unit i cili do të jetë i kënaqur me përjetimin e Realitetit Absolut të ekzistencës (nefs-i mutmainne). Për pasojë kjo është gjendja që i ngjanë krijesës më të ndershme, njeriut. Gjendja e këtillë ndryshe emërtohet edhe si zbulim, gjetje e vetes.

Njëri prej poetëve sufi më me emër, Nijazi Misriu, realitetin e mësipërm e ka shprehur me këto fjalë:

“ Fytyra që e sheh esencën e zbuluar

S’ka dëshirë të shohë tjetër fytyrë

I entuziazmuari prej Zotit dhe i takuari me Të

E humb mendjen dhe s’kthehet dot në veten

Dashurohu e bëhu i sinqertë

Ai që nuk përpiqet nuk ec dot në këtë rrugë”.

Sufiu i njohur Abdullah el Ensari   në veprën e tij ka prezentuar qindra burime të rrugës së vërtetë dhe veprën e tij e ka emërtuar si “ Platformat e udhëtimit” (Menazilu’s-Sairin). Platforma e parë e udhëtimit për njohjen e vetes , thotë Ensariu, është zgjimi (jakadha). Personi që nuk është i zgjuar dhe syçelë nuk mund të ngjitet në platformat e rugës dhe nuk mund të ngritet në miraxhin e realitetit. Poeti Gajbi thotë kështu:

“Kuptimi i këtyre fjalëve është

personi të njohë veten

atij që e njeh vetveten

realiteti i bëhet miraxh”

Zbulimi i vetes ose njohja e vetes është bërë edhe një prej çështjeve kryesore të psikologjisë dhe pedagogjisë bashkëkohore. Në këto diciplina përdoren sintagma të ndryshme për shprehjen e këtij realiteti. P.sh. “Të jesh i pajtuar me veten”. Gjegjësisht njeriu i përsosur, në të gjitha diciplinat është individi i cili është i pajtuar me veten, familjen, rrethin dhe si shkallë më me rëndësi , scala perfekcionis, me Krijuesin.

Po, nga një aspekt qëllimi i jetës është në të qenurit i vetëdishëm dhe në gjetjen e vetes. A thua vallë kush do ti mundësojë njeriut të gjejë veten e tij? Ndonjëherë njeriu e gjen veten prej një fjale, ndonjëherë prej një zëri të brendshëm, ndonjëherë prej një libri, ndonjëherë prej një ëndërre, prej fatkeqësie. Ndonjëherë njeriu zgjohet prej gjumit të pakujdesisë me mëshirën e bollshme të Zotit e cila zbret në netët e mëdha , në Ramazanin e kështu me rradhë. Por kusht për të gjitha këto është që njeriu të ketë dëshirë dhe brengë për realitetin dhe përjetimin e tij.

Njeriu i cili do ta gjejë veten dhe duke gërryer në thellësitë e ndërgjegjes dhe vetëdijes së shëndoshë do të edukojë si duhet unin e tij do të përfitojë një platformë të artë të lumturisë. Do të përfitojë platformën e ëmbël të shijes së besimit dhe nënshtrimit më të Madhit. Do ti kuptojë prej fillimit njeriun, gjërat dhe do të njohtohet me komentin metakozmik të tyre. Thënë shkurtë do të qëndrojë karshi Realitetit të urtë të ekzistencës.