Category: 2022

Në vitet ndërmjet dy luftrave botërore një numër i konsiderueshëm i artistëve e kishte vërejtur rrezikun e mungesës së idesë dhe vlerave reale për artbërje dhe si reagim apo protestë ndaj një gjendjeje të tillë ishte përqëndruar në hudhjen e ngjyrave dhe në ironizimin e veprës artistike pa paraqitur ndonjë ide të caktuar. Më vonë, pas luftës së dytë botërore, një pljejadë e veçuar e filozofëve e ka diskutuar dhe polemizuar krizën e mendimit modern dhe krizën e vetëdijes perëndimore. Si rrjedhojë, janë dhënë shumë mendime në lidhje me atë se si duhet të vazhdojë të jetojë njeriu në rruzullin tokësor. Në këtë korpus të ideve bëjnë pjesë edhe mendimet për rendin e ri botëror të viteve të nëntëdhjeta, mendimet për “përplasje” dhe “ fund” të Huntingtonit dhe Fukujamës dhe zhvillimet në kundërshtim me teoritë e shfaqura nga to në hapësirën botnore. Duke filluar nga vitet e nëntëdhjeta përpjekjet për një botë dhe rend të ri botëror kanë qenë të përqëndruara në eliminimin e vlerave tradicionale të përjetshme, apo, të bazuara në urtësinë perenniale dhe zëvendësimin e tyre me një imagjinatë që është në kundërshtim me natyrshmërinë e njeriut. Mirëpo, kjo imagjinatë u tregua shumë e pasukseshme dhe shterpe në skenën shoqërore dhe shërbeu më tepër për shkatërrim dhe rrënim të gjinisë njerëzore, si nga aspekti lëndor ashtu edhe tejlëndor. Në vitin 2019 si kurorë e kësaj teorie të mbrapshtë u përballëm me një sëmundje/virus që askush nuk arriti të merr vesh, madje as edhe ekspertët më të sofistikuar të botës “përparimtare në aspekt teknologjik” se për çka bëhet fjalë, kush është fajtor për të dhe si do të përfundojë. Kjo gjendje ishte edhe një sulm i tërbuar ndaj të gjitha vlerave tradicionale dhe virtyteve cilësore të përjetshme të gjinisë njerëzore. Njeriut iu rrezikua liria, iu mbjell frika, iu atakua guximi, iu fut në palcë droja nga vdekja, u bë përpjekje për izolim dhe shlyerje të festave dhe takimeve tradicionale, madje edhe të atyre fetare. Dhe ja në fund të krejt kësaj sërish pa asnjë sqarim jemi dëshmitarë se do të duhet të përfundojë e tërë kjo katrahurë duke mos patur asnjë sqarim se çka ishte dhe çka ndodhi!? Nejse, duke shpresuar se përfundoi dhe do të qetësohemi sado pak, në skenë doli Putini dhe brenda natës në “habi të çdokujt”, madje edhe të atyre që thonë se kanë informata për çdo lëvizje të vogël të individëve, e sulmoi Ukrainën dhe e frikëson botën e përparuar dhe progresive se nëse do ta shtrëngojnë diku në qosh, do të aktivizojë edhe armët nukleare… Si ndodhi që ata që kanë informata për çdo gjë nuk patën informata për faktin që Putini do ta sulmojë Ukrainën dhe do ta rrezikojë botën dhe gjininë njerëzore… Unë, ta them të drejtën nuk e kam të qartë! Si rrjedhojë e krejt kësaj e gjithë bota është e përqëndruar në çështjen e Ukrainës, që në fakt është e rëndësishme, dhe pjesa dërmuese me plot të drejtë e sulmojnë mendësinë putiniane të sulmit dhe agresionit të paligjshëm ndaj integritetit të një shteti fqinj. Pajtohem plotësisht dhe çdo njeri i mençur gjithsesi se duhet të dënojë ashpër mënyrat barbare dhe agresive të pushtimit dhe dhunës. Mirëpo, ajo që më habit shumë është fakti se çka ndodhi me mendësinë globale që për një moment u aktivizua për të dënuar një sulm dhe agresion ndaj një shteti dhe shoqërie, ndërsa dekada me rradhë në viset tjera të botës, po i njëjti ky sistem i agresionit dhe dhunës është duke ndodhur në vazhdimësi dhe askujt nuk i shkonte në mend që të intervenojë dhe të ngre zërin kundër cënimit të integritetit të shteteve, dhunës ndaj fëmijëve, ndaj grave dhe ndaj të gjitha vlerave civilizuese? A mos vallë ndryshoi diçka në mendësinë e gjinisë njerëzore brenda një nate!? Jo, nuk jam aq naiv sa që të mendoj se ka ndryshuar për një natë diçka shumë e madhe, por përkundrazi zjarri i është afruar bishtit edhe atë nga një superfuqi ushtarake planetare dhe tash më duhet të jemi shumë më të kujdesshëm se mund të digjemi edhe ne. Po, problemi nuk është se është sulmuar Ukraina, pasi Ukraina u sulmua edhe në vitin 2014 dhe iu morr Krimeja, por nuk dëgjuam asgjë, madje në vende të shumta të botës as edhe lajm nuk u bë, por është se tash kërcënohet njeriu i hapësirës perëndimore dhe aty duhet të ndalemi se kjo klasë është diçka tjetër. Nëse është kështu atëherë ku mbeten teoritë e dialogut, të altruizmit, të ndjeshmërisë, madje edhe për kafshët, të dëshirës për ngritjen dhe zhvillimin e të “pazhvilluarve” dhe vendosjes së vlerave perëndimore!?

Për të mos e zgjatur shumë me analiza të ngjashme të kaloj në pjesën kryesore. Unë mendoj Covid 19 dhe Putin 22 janë dy viruse të cilat e atakojnë njeriun transhuman dhe postpostmodern se ecuria e tij ideore dhe lëndore nuk është në ujdi me identitetin dhe gjenin e tij të mirëfilltë. Gjithashtu ata na e bëjnë me dije se njeriu nuk është shablon dhe llojllojshmëria si dhe koloriti qytetërimor janë elemente të natyrshmërisë njerëzore, ndërsa përplasjet nuk ndodhin për shkak të dallimeve por për shkak egocentrizmit dhe narcizmit që nuk kanë të bëjnë me dallimet lëndore por kanë të bëjnë me ndjenjën për superioritetin e vetes në relacion me të tjerët. Covidi dhe Putini i sulmuan të gjithë, jo vetëm ata që janë diku atje dhe nuk kanë të bëjnë me ne dhe për t’u mbrojtur prej tyre nuk mjafton që ne të votojmë në parlament ligjet që janë në kundërshtim me natyrshmërinë tonë njerëzore! Në diskursin e presidentit të Ukrainës pandërprerë dhe në vazhdimësi jemi duke dëgjuar fjalët që kanë të bëjnë me vlerat tradicionale dhe të përjetshme. Ai flet për atdhedashurinë, flet për mbrojtjen e vendit, madje edhe duke e dhënë jetën, flet për ruajtjen e lirisë duke mos i theksuar dallimet, pra flet për bashkëjetesën e dallimeve. Po, plotësisht pajtohem dhe kjo duhet të jetë diskursi i njerëzimit, këta janë temat që duhet nxjerrur në plan të parë dhe jo promovimi i degjenerimeve shoqërore dhe “shtypja” e të tjerëve për të jetuar mirë ne dhe për t’i imponuar vetëm imagjinatën tonë të mbrapshtë. Përndryshe, për çdo ditë do të përballemi me kriza të ndryshme globale që nuk do t’i lenë rahat edhe të pasurit dhe të fortët.

Mendësia moderne është e domosdoshme që të investojë në rindërtimin e konceptit njeri duke u bazuar në vlerat e përjetshme të urtësisë perenniale. Në këtë rrugëtim, gjithsesi, duhet të ketë parasysh zbulesën hyjnore dhe praktikumin e arketipeve të prezantuara në zbulesën hyjnore. Zbulesa hyjnore flet për disa ngjarje të popujve të mëparshëm që janë ballafaquar me vetëshkatërrim për shkak të sjelljeve të tyre të gabuara dhe në kundërshtim me natyrshmërinë njerëzore. Rrëfenjat dhe personazhet e tyre të paraqitura në zbulesën hyjnore nuk kanë karakter historik por ata paraqesin narrativ figurativ dhe simbolik të përjetshëm dhe universal. Në çdo periudhë mund të hasim në Nuhun a.s. dhe birin e tij, në Lutin a.s. dhe zonjën e tij, në Jusufin a.s. dhe vëllezërit e tij, në Musain, Isain, Muhammedin a.s.  dhe ngjarjet që paraqiten nga koha e tyre. Gjithashtu, gjithmonë mund të përballemi edhe me pasojat me të cilat u përballën popujt e tyre si rrjedhojë e veprimit të tyre shoqëror. Kjo është shumë e rëndësishme dhe e pashmangshme për mendësinë e moderne nëse ka dëshirë të lirohet nga ankthi i vetëshkatërrimit.

Ta them të drejtën ende nuk jam duke e kuptuar se pse kur është në pyetje zbulesa hyjnore diskursi i mendësisë së tashme ka frikë dhe as që dëshiron ta merr si alternativë për rileximin e vlerave të përgjithshme njerëzore. Është në gjendje të analizojë epopejat dhe sagat e margjinalizuara të popujve të ndryshëm dhe në ujdi me to të ndërtojë perspektiva, ndërsa nuk është në gjendje të analizojë konceptin themelor të zbulesës hyjnore. Mirëpo qëndrimi paragjykues ndaj të vërtetave të natyrshmërisë tonë, të cilat janë të paraqitura në zbulesën hyjnore, neve është duke na përballur me sfida të reja të cilat dita ditës shtohen dhe janë duke na e vështirësuar jetën.

Nuk ka dyshim se shkaku i  krizës aktuale botërore është kriza e madhe morale në botë. Kjo krizë vlen për të gjitha kombet botërore, të cilat sot janë në një luftë të ashpër me njëri-tjetrin dhe vetëm entuziazmi i verbër mund të shohë një përjashtim në këtërast.Ndërgjegjja e të gjithë popujve është e rënduar nga një ndjenjë e paqartë e pamjaftueshmërisë së tyre të brendshme krahas “mjaftueshmërisë dhe superioritetit” teknologjik, luftarak dhe të ngjashme. Peticioni i mëposhtëm, i nënshkruar nga 30 guvernatorët e SHBA-së, u lexua në një asamble të madhe në Hollywood ku morën pjesë përfaqësues të 25 vendeve për të kërkuar mënyrën e shpëtimit nga ankthi shpirtëror  dhe moral: “Ne jemi të bindur se shkaku më i thellë i krizës së sotme qëndron në rënien e moralit, dhe për këtë arsye ne besojmë se armët morale dhe shpirtërore janë rruga e vetme e  duhur që duhet të marrim”. Një nga ambasadorët, ai zvicëran, në këtë konferencë kishte thënë: “Ne e dimë se demokracitë tona do të jenë të qëndrueshme vetëm nëse vlerat morale dhe shpirtërore janë sërish të parat. Armët morale dhe shpirtërore janë forca drejtuese e çdo lëvizjeje popullore. Fuqia e shpirtit dhe moralit u mposht nga frika, lakmiadhe urrejtja. Armët morale çojnë mbi të gjitha në një ndryshim në zemrat e njerëzve.”

Një nga arsyet kryesore për të  bërë përpjekje për rishpirtërimin e organizimit shoqëror është zhgënjimi i madh, i cili është duke u përjetuar nga njerëzimi  pas viteve të nëntëdhjeta të shekullit të kaluar. Vitet e nëntëdhjeta dhe mendësia për rendin e ri botëror i zhgënjeu një pjesë të madhe të njerëzve për një kthim themelor drejt të mirës dhe vlerave të përgjithshme njerëzore. Sidomos tash kur jemi përballë me mundësi për shkatërrim dhe rrënim planetar, njeriuduhet të kuptojë se vlerat e përjetshme shpirtërore, të cilat për shekuj kishin mundur të ruanin integritetin e kulturës dhe qytetërimit në baza të të njerëzishmes, e kanë humbur forcën e tyre dhe nuk mund të parandalonin më shpërbërjen e popujve dhe shteteve, madje edhe të atyre perëndimore, prandaj edhe duhet të ripërtrihen. As aleancat e mëdha, as konferencat për çarmatimin dhe konferencat e ekonomisë botërore, as paktet e ndryshme rajonale, organizatat për prodhimin dhe shkëmbimin e mallrave, nuk mundën ta pengojnë shkëputjen nga brenda. Sotkolapsi i kulturës dhe mirëqenies botërore është një fakt. Dhe i verbëri do të shohë tanise nevojiten burime më të forta dhe më të thella nëse dëshirohet të rivendosen vlerat.

Oswald Spenglernë veprën e tij Der Untergang des Abendlandes thotë se rrënimi i kulturave nuk është pasojë e kulturës shpirtërore, por e proceseve biologjike, të tilla si procesi i plakjes në një krijesë individuale dhe sipas tij, mendësia moderne nuk ka mjete për ta ndalur këtë proces. Kështu që mbetetvetëm dorëheqje stoike nga konceptet e gabuara. Zbinden, nga ana tjetër, paralajmëron faktin se pothuajse gjithmonë kulturat e mëdha, pas rënies së tyreua lanë trashëgiminë forcave të reja, të cilat do t’i kishin ripërtrirë dhe zhvilluar deri në plotësi; kështu antikiteti mori përsipër trashëgiminë kulturore të Azisë dhe Egjiptit, dhe kultura e krishterë romake mori përsipër arritjet e helenizmit, mbi të cilat bazohet në të vërtetë jeta shpirtërore e Perëndimit dhe prej nga e nxjerrin prejardhjen idealet e lirisë dhe humanizmit. Si ndodhi që sot jemi duke përjetuar një periudhë mohimi të plotë të këtyre idealeve? Zbinden thotë se kjo ishte për faktin se këto ideale, nga konceptimi dhe baza e tyre, nuk ishin në gjendje të shtypnin mizorinë dhe kafshërinë te njeriu. Për këtë arsye, u zhvillua një dëshirë e pamatur për pushtet dhe terrorizmi mendor i të tjerëve, i cili vërehet njëlloj si në jetën e individëve ashtu edhe në kombet e tëra. Ky proces u intensifikua dhe u mbështet më tej nga fakti se vetë shpirti filloi të degjenerohet. “Ka kohë që shpirti nuk është shenjë dhe garanci e një prosperiteti në botë, siç ishte në kohërat e lashtësisë. Imazhi që masat dhe shumë përfaqësues të botës mendore po krijojnë sot për “shpirtëroren ” është vërtet i zbehtë, i paqartë, i grisur dhe i pasigurt. A nuk mendojnë shumë njerëz se “përshpirtshmëria ” është e njëjtëme estetizimin e pavendosur, dekadencën, dobësinë, e cila e paaftëson atë për jetën si njeri?. . . Imazhi që një njeri modern krijon për shpirtin e tij është shumë i vogël për madhësinë që i takon shpirtit.” Dhe kështu,fundi i një disponimi të tillë shpirtëror i rrënoi edhe ato idealemë të pastra, qëjanë etikisht të pakundërshtueshëm dhe e futi në ankth njeriun e sotëm.

Si rrjedhojë, mendoj se morali si forcë me qëllim të mbrojtjes dhe ruajtjes së vlerave më të larta shpirtërore është shumë më i frytshëm për të shpëtuar njerëzit nga lufta sesa predikimet moralepër paqen e atyre pacifistëve, të cilëve – në fakt – jemi duke u  “falënderuar” sot për gjendjen e botës. Ringjallja morale shpirtërore e njerëzimit mund të arrihet përmes organizimit dhe edukimit të planifikuar në ujdi me urtësinë e përjetshme, përndryshe do të na paraqitet për çdo ditë nga një “virus” i ri.

Ne sot jemi dëshmitarë të ndryshimeve rrënjësore dhe të shpejta në kulturë; postmodernizëm, pluralizëm radikal, ndryshime në vlera dhe qëndrime që përcaktojnë ndjeshëm jetën e njerëzve, si individualizimi, shembja e mjedisit social konfesional e të ngjashme.

Shkruan: Metin IZETI

Marrëdhënia e Islamit me kulturën është po aq e vjetër sa edhe vetë njeriu. Marrëdhëniet midis kulturës dhe Islamit mund të vendosen në platforma të ndryshme. Nga njëra anë mund të flasim për ndikimin e Islamit dhe zbulesës hyjnore në kulturën, ndërsa nga ana tjetër mund të flasim edhe për ndikimin e kulturës, në kontekst të arsyes praktike, në fenë islame. Gjithashtu, mund të flitet edhe për vështirësitë që hasen në relacionin midis zbulesës hyjnore, më drejt Kur’anit, dhe trashëgimisë kulturore e cila është zhvilluar përreth tij, por me rëndësi të veçantë është edhe rivlerësimi i kulturës, duke pasur parasysh Islamin dhe zbulesën hyjnore. Kjo është kështu veçanërisht në periudhën në të cilën jemi duke jetuar, kur nga njëra anë kemi akulturim të Islamit, ndërsa nga ana tjetër kemi ateizim të kulturës. Zbulesa hyjnore dhe interpretimi i saj, si dhe praktika fetare e Islamit, i referohet domosdoshmërisht një kulture të caktuar si presupozim i saj, si mjet shprehës dhe mbështetje. Ky kontekst i fesë është një traditë konstituive e papërfunduar, e cila vazhdon të ndërtohet deri në ditën e fundit të kësaj bote, andaj gjithnjë duhet ta kemi parasysh se takimet e njëpasnjëshme të porosisë kur’anore me kulturën janë të patjetërsuseshme.

Gjatë gjithë historisë, pra edhe deri më tani, Islami ka kaluar disa faza të ndryshme në lidhje me kulturat me të cilat është takuar. Pas dy shekujve të parë të kundërshtimit ndaj kulturës antike, ka pasuar një periudhë bashkëjetese dhe, më pas, edhe simbiozë të interpretimeve kuranore me hapësirën kulturore postantike, veçanërisht me Plotinin. Kultura antike ka qëndruar shumë më afër konceptit kulturor islam sesa kultura e krishterë dhe ajo hebraike, pasi këto dy kultura konsideroheshin si dy shfaqje të një degjenerimi besimor dhe kishte polemika që ishin gjithnjë e më shumë në rritje. Në mesjetë, kultura islame u bë forca kryesore që u përhap në të gjitha segmentet e kulturës së asaj kohe, pra kishte një lloj të identifikimit të kulturës me Islamin. Kjo vlente jo vetëm për hapësirat lindore, por edhe për ato perëndimore. Në mesjetë, kultura islame, e ndërtuar në kuadër të konceptit të Kur’anit dhe traditës konstituive të ndërtuar përreth tij, ka qenë brend kryesor i mesjetës së krishterë, por edhe i institucionalizimit fetaro-kulturor të hebrenjve, veçanërisht në Spanjë.

Me ardhjen e shekullarizimit në epokën e re fillon një proces kompleks në marrëdhëniet midis fesë dhe kulturës, i cili së pari çon në ndarjen dhe tjetërsimin gradual të kulturës nga mbulesa deri në thyerjen radikale të Kur’anit me kulturën në botën e sotme të laicizuar. Por, nga ana tjetër, ne jemi dëshmitarë të faktit se ndërmjet laicizimit modern hapësira islame gradualisht u mbyll në relacion me botën e kulturës.

Ne sot jemi dëshmitarë të ndryshimeve rrënjësore dhe të shpejta në kulturë; postmodernizëm, pluralizëm radikal, ndryshime në vlera dhe qëndrime që përcaktojnë ndjeshëm jetën e njerëzve, si individualizimi, shembja e mjedisit social konfesional e të ngjashme. Nga aspekti i fesë islame dhe Kur’anit, ndryshimet e përmendura kanë pasoja të mëdha, sepse koncepti fetar nuk gjen më mbështetje dhe shprehje shoqërore në përcaktuesit e saj të rëndësishëm të kulturës së sotme për misionin e saj. Besimi fetar, si në fjalë, ashtu edhe në jetë, po bëhet gjithnjë e më i vështirë. Në këtë gjendje përballemi me dy opinione kryesore të kundërta nga njëri-tjetri. I pari pohon se afrimi i fesë me kulturën ekzistuese është i domosdoshëm dhe feja duhet t’u përshtatet, aq sa ka hapësirë, lëvizjeve të reja kulturore, ndërsa përkrahësit e opinionit të dytë janë të mendimit se vetëdija moderne nuk ka asnjë prekje me Kur’anin dhe Islamin. Përderisa të parët e analizojnë kulturën dhe dëshirojnë të gjejnë pika të përbashkëta, ndoshta edhe për të ndryshuar diçka në lëvizjet kulturore duke u bazuar në traditën e interpretimit kulturor të tekstit hyjnor, të tjerët janë të ngurtë dhe janë mbështetës të konceptit për besim dhe praktikë fetare pa u takuar me kulturën moderne.

Si pasojë, lindin shumë pyetje: A duhet t’i braktisë feja islame marrëdhëniet dialoguese midis Kur’anit dhe botës për shkak të problemeve të sipërpërmendura?; Në çfarë mënyre Kur’ani do ta përcaktojë afërsinë dhe distancën nga kultura dhe shoqëria në të ardhmen?; A do ta përcaktojë Islami identitetin e tij duke theksuar dallimet nga bota?; A do të këmbëngulë ai për ‘inkulturim’ në botën laike?; Si do të arrijë myslimani sot ta ruajë besnikërinë e dyfishtë: besnikërinë ndaj Kur’anit dhe besnikërinë ndaj njeriut të sotëm?; A mund të interpretohet dhe a mund të mendohet ndonjë hermeneutikë në një ‘kulturë të pastër dhe të izoluar’, përtej botës moderne?

Kur’ani nuk rrëfen mite johistorike dhe as nuk ofron ndonjë mundësi veprimi krejtësisht në një botë tjetër, jashtë kësaj në të cilën jemi duke jetuar Përkundrazi, është rezultat i një realiteti në të cilën vullneti i Zotit, nëpërmjet praktikës shoqërore të Pejgamberit a.s., u bë një përvojë historike. Prandaj, interpretimi real i Kur’anit është thirrur për të treguar se çfarë pasojash ka në jetën fetare në kontekstin politik, ekonomik dhe kulturor. Thelbi i interpretimit fetar islam në botën moderne duhet të niset nga besimi se të gjitha artikulimet e ndjenjave fetare janë, në një farë mënyre, të varura nga kuadri socio-historik dhe kulturor në të cilin çdoherë kërkohet shprehja e parimeve fetare. Feja pa ose kundër kulturës ushqen izolim dhe getoizim fetar. Islami nuk e ka refuzuar kurrë në historinë e tij kategorikisht një kulturë dhe nuk konsideronte se nuk mund ta pastronte dhe fisnikëronte atë duke e takuar me Kur’anin. Në çdo kulturë njerëzore ai ka gjetur elemente si mbështetje dhe pika kontakti për shfaqjen e porosisë së Allahut xh.sh..

Kultura është e rrënjosur në thelb te njeriu dhe, përmes kulturës, tregohet se njeriu është në gjendje ta kapërcejë vetveten duke e formësuar veten dhe natyrën në një akt krijues dhe kështu të marrë pjesë në realitetin ekzistues dhe këtë ta bëjë duke komunikuar me njerëzimin në tërësi. Disa nga veprat kulturore më të vlefshme në historinë e njerëzimit e kanë origjinën në kulturën islame.

Edhe sot gjendja është identike si në të kaluarën. Ne qëndrojmë para disa sfidave që, deshëm apo nuk deshëm, duhet t’i sqarojmë në kuptimin e kthimit të Islamit drejt së tashmes. Gjithsesi nevojiten vizione të reja për të menduar për fenomenet brenda traditës dhe modernes. Ky proces nuk e duron dhunën e mendimit, duke e mbyllur natyrën e fenomenit në koncepte kulturore të “vjetra” ose të “reja”. Myslimani nuk guxon të krijojë “burgjet” e veta dhe të shikojë vetëm në katër muret e ngjyrosura me bojë të njëjtë. Kjo ndodhë atëherë kur feja dhe kultura devijojnë nga çështja e përcaktimit të tyre ontologjik dhe në raport me realitetin formohet një qasje autoritative ndaj realitetit. Si kultura, ashtu edhe mendimi fetar, duhet ta sjellin lirinë metafizike, e cila nuk arrihet me braktisje të asaj që ishte në të kaluarën ose që është në të tashmen në tërësi, por kjo liri arrihet me depërtim brenda faktit dhe me modifikim sipas epiqendrave të intervenimit hyjnor, pra të zbulesës. Ikja nga ky element nuk paraqet fetari dhe as mbrojtje të kulturës origjinale fetare, por paraqet pamundësi të përballjes me sfidat e ndryshimit dhe zhvillimit të intervenimit hyjnor në Gjithësi. Ky ndryshim dhe zhvillim është trashëgimi e përbashkët e gjinisë njerëzore, pra edhe i yni, dhe ne gjithsesi se duhet ta gjejmë dhe ta bëjmë strukturën e strehimores sonë kulturore në hapësirë.

Siç kanë paralajmëruar shumë poetë sufinj dhe evlija, poezia e tyre fillon në një nivel metaforik, për të treguar kuptimet e mirëfillta që nuk janë ato që na vijnë për herë të parë në mendje kur i lexojmë dhe se që të gjitha rrotullohen rreth Hyjnores.

Shkruan: Metin IZETI, Tetovë

Tesavvufi është rruga e dashurisë, e dijes dhe e përkushtimit ndaj Zotit dhe, në të njëjtën kohë, rruga e njohjes së esencës të vet Qenies. Urtësia e tesavvufit mund të gjendet në poezi, rrëfenja, kaligrafi, filozofi, gjeometri, stërvitje shpirtërore, muzikë dhe art. Në tesavvuf, simbolizmi luan një rol shumë të rëndësishëm. Ai është ura ndërmjet ekzoterizmit dhe ezoterizmit, dimensionit të jashtëm dhe të brendshëm, të njohur dhe të panjohur, lëndores dhe tejlëndores, burimit dhe destinacionit, njeriut dhe Zotit. Në mësimet sufiste, simbolet janë të rëndësishme pikërisht sepse doktrina ezoterike mund të transmetohet vetëm nëpërmjet tyre. Përvoja sufiste mund të ndahet me të tjerët vetëm përmes aludimeve, imazheve dhe simboleve. Kuptimi i simbolit bëhet më kompleks sa më shumë që objekti largohet nga e njohura e përgjithshme. Nevojitet një simbol për të kapërcyer iluzionin e botës së dukshme si të vetmen reale. Bota e simboleve hyn ngadalë në brendinë e njeriut. Njeriu, fillimisht, duhet të hyjë në vetvete dhe të zbulojë brendësinë e qenies së tij, që është krijuar sipas kriterit të Zotit. Duke e njohur veten, njeriu mëson të njohë gjërat dhe të distancohet nga ata që i sheh si pengesë në rrugën e tij. Ky udhëtim konsiston me të mësuarit rreth mundësive të trupit, zemrës dhe shpirtit. Me çdo kthim të ri tek vetja, njeriu e ndjen praninë e Zotit gjithnjë e më shumë. Te çdo njeri ekziston një element hyjnor që fshihet dhe që është pjesë e tij. Duke u bërë i vetëdijshëm për thellësinë e tij, ai zbulon një pjesë të vetes që nuk e ka origjinën prej tij. Kur ia del mbanë për të heshtur zhurmën e botës së jashtme, ai fillon ta dëgjojë zhurmën e heshtjes. Në një mori idesh, mendimesh dhe qëndrimesh, ai do të anojë tek Njëshi. Duke u fokusuar te Zoti, bota e jashtme do të bëhet e parëndësishme për të.

Si rrjedhojë e këtij konteksti të poezisë sufiste, shpeshherë ajo është keqkuptuar në periudhën bashkëkohore, me dëshirë ose pa vetëdije, nga kultura e kabaresë. Kur lexoni poezinë e Xhelaluddin Rumiut ose poezitë e ndonjë figure tjetër sufiste, duhet të dini se kur përmendet vera nuk është fjala për verën dhe kur përmendet Lejla nuk është fjala për një femër. Është mjaft dëshpëruese të thuash ose të mendosh se si sufinjtë e mëdhenj, si Mevlana, kthehen në të dehur dhe tërbohen për partnerët e tyre të dashurisë ose që nuk mund të kapërcejnë humbjen e dashnoreve të tyre. Kjo është pikërisht ajo që ka bërë përvetësimi keqdashës i poezisë sufiste për dashurinë nga koncepti kabare i kulturës moderne.

Arsyeja që ne e duam kaq shumë poezinë është se ajo është një hapësirë ku ne e lëmë imagjinatën tonë të hapërojë lirshëm. Poetët më të mirë janë ata me të cilët shumica e njerëzve mund të identifikohen në një farë mënyre. Poezitë që flasin për kuptime universale mund të jenë fleksibile në zbatim, në kontekste të ndryshme, duke u bërë kështu një vend ngushëllimi për lexuesit. Megjithatë, ky aktivitet bëhet i pandershëm kur poeti dhe konteksti në të cilin ai ka shkruar manipulohen për t’iu përshtatur projeksioneve të grupeve të caktuara. Për shembull, poezia e Mevlanas mund të përmblidhet në një rresht: “Vërtet, çdo gjë përveç Zotit është gënjeshtër”. Por sot, thëniet e tij duket se citohen në kontekst: “Në të vërtetë, çdo gjë përveç të dashurës ose të dashurit tim është gënjeshtër”!!!

Abuzimi me poezinë sufiste është simptomë e një kombinimi të materializmit dhe vetëshpirtërisë në kulturën moderne. Tema që përshkon lëvizjet e kohës së re ka të bëjë me përjetimin e “Unit” sepse është një mënyrë për të përjetuar “Perëndinë” brenda vetes. Theksi i kohës së re në vetë-shpirtërinë është i rrënjosur në okultizmin e modernizimit të mbrapshtë. Është një formë besimi i detradicionalizuar, që përvetëson fenë, duke e transformuar mbështetjen e një individi në “zërat e brendshëm” dhe duke hedhur poshtë çdo autoritet të jashtëm. Vetja sundon në vendin e gjithçkaje që është jashtë tij. Është ironike, pra, që simbolika fetare sufiste, e cila përdorej për të shprehur shkrirjen e Vetes në prani të Hyjnores, tani të përdoret për të shprehur kënaqësinë e vetes në praninë e tjetrit.

Siç kanë paralajmëruar shumë poetë sufinj dhe evlija, poezia e tyre fillon në një nivel metaforik, për të treguar kuptimet e mirëfillta që nuk janë ato që na vijnë për herë të parë në mendje kur i lexojmë dhe se që të gjitha rrotullohen rreth Hyjnores.

Duke adhuruar Veten, lëvizjet e kohës së re inkurajojnë një formë neopaganizmi, i cili mbijeton duke përvetësuar dhe konsumuar simbolikën fetare. Duke pasur parasysh natyrën individuale të procesit të konsumit, kuptimet përfundimtare të destinuara për simbolet fetare shkëmbehen me përvoja relative të adhurimit të vetvetes, gjë që për ironi i bën simbolet përfundimisht të pakuptimta.

Për më tepër, duke pasur parasysh zhvillimin e njëpasnjëshëm të lëvizjeve në kohën e re në kontekst të kulturës popullore, krahas fesë, mund të pritet që abuzimi popullor i simbolizmit fetar të ketë ndikim edhe në fe. Ndërkaq, simbolet fetare, që paraqiten jashtë kontekstit në të cilin janë krijuar për të shërbyer në ideologjinë e tyre, fillojnë të humbasin kuptimin e tyre për fetarin në një mënyrë tinëzare që përdhos të shenjtën dhe i jep shenjtëri laikes.

Kundërpërvetësimi i poezisë sufiste mund të shihet si rezultat i mosnjohjes së mënyrës në të cilën sufinjtë i dhanë indikacionet e tyre. Për shembull, dehja e verës i referohet humbjes së ndjenjës së vetvetes racionale në një det dashurie hyjnore. Një tavernë (mejhane) është një përvojë e të qenit i mbingarkuar nga të qenit i rrethuar nga Prania Hyjnore. Lejla është një emër femëror arab që nga ana gjuhësore i referohet natës më të errët të muajit dhe në poezinë sufiste i referohet zonës së fshehur, që fshihet pas dukurive të jashtme të kësaj bote. Vargu sufist i poezisë që flet për dehjen nga një gllënjkë vere e servirur në një tavernë para se Lejla të shfaqet e zhveshur, nuk flet assesi për dehjen dhe humbjen e mendjes nga dashuria për një grua përpara se të kënaqë dëshirën e saj epshore për të.

Në poezinë sufiste hasim shpesh simbolin e femrës. Sufinjtë u frymëzuan nga bukuria e fytyrës femërore që për ta është një paraqitje e vetë bukurisë hyjnore. Ibn Arabiu thotë: “Gruaja është një formë, nga më të lartat, e bukurisë tokësore, por bukuria femërore është e parëndësishme, përveç nëse është një fenomen dhe një reflektim i cilësive hyjnore. … Ne e dimë se nuk mund ta konsiderojmë të Lartësuarin si diçka konkrete, por atë, femrën, e shoh si një bukuri ku është vatërzuar bukuria e cilësisë Xhemal/E bukura e Allahut xh.sh. Sytë e një gruaje janë një fole drite dhe goja e saj është instrumenti më i bukur për të përkujtuar emrat hyjnorë”. “Pika poshtë shkronjës arabe bā’ simbolizon thelbin hyjnor, një errësirë ​​e fshehtë, e thellë. Është unike, por përfshin të gjitha fenomenet. Sufinjtë mendojnë kështu dhe thonë se pika nën këtë shkronjë korrespondon me qendrën e zemrës. Aty drejtohet dëshira. Rinia simbolizon hyjnoren, më drejt thelbin në pamjen e tij të jashtme. Flokët simbolizojnë thelbin hyjnor në fshehtësinë e Tij si fenomen i brendshëm. Ashtu si fytyra, flokët janë të mbuluara për shkak të fuqisë së shenjtë që zotërojnë.”

Përdorimi i bollshëm i metaforave dhe mjeteve të ndryshme retorike në poezinë sufiste i ka polarizuar që në fillim teologët myslimanë. Disa nga deklaratat e tyre, të marra fjalë për fjale, janë në kontrast të drejtpërdrejtë me besimet dhe praktikat themelore në Islam. Ky polarizim u përkeqësua nga simbolika sufiste, e cila në mënyrë të pashmangshme do të çonte në keqinterpretime nëse dikush nuk njihej me të.

Vera, taverna (mejhania) dhe Lejla janë ndër simbolet e përsëritura që fillimisht kuptohen në një nivel të mirëfilltë në kulturën popullore përpara se të kuptohen si metafora. Megjithatë, siç kanë paralajmëruar shumë poetë sufinj dhe evlija, poezia e tyre fillon në një nivel metaforik për të treguar kuptimet e mirëfillta që nuk janë ato që të vijnë në mendje për herë të parë sapo t’i lexosh, por, përkundrazi, që të gjitha rrotullohen rreth Hyjnores. Është interesante të theksohet se nga frika e keqpërdorimit të simboleve të tyre, autorë të ndryshëm sufinj kanë paralajmëruar të mos lexohen veprat e tyre pa udhëzimin e një mësuesi.

Një nga lajtmotivet më të rëndësishme dhe më të përmendura që përshkon të gjitha veprat dhe në të gjithë letërsinë sufiste është dashuria për Zotin. Sufiu, për shkak të ndjenjës së kësaj dashurie heq dorë nga gjithçka që zotëron dhe nga vetja. Një nga poetët sufi më pjellorë i temave të dashurisë është sigurisht Mensur Hallaxhi, shehidi i dashurisë metafizike, i cili ka kënduar si më poshtë:

“Unë e kam ndarë zemrën time nga kjo botë –

 Zemra ime dhe Ti nuk janë ndarë.

 Dhe kur ëndrra më mbyll sytë,

 Të gjej mes syrit dhe qepallës »

Nuk është e pazakontë të gjesh në traditën sufiste fraza të tilla si: “Ne jemi një popull i metaforave, jo literaliteteve” dhe “Metaforat janë për ne ajo që literaliteti është për të tjerët”. Për këtë arsye Gazaliu (1056-1111) ka thënë se askush nuk u përpoq të shpjegonte thelbin e asaj që sufinjtë po flisnin, prandaj shumica e atyre që shpjegonin në trajtë literare kanë bërë një gabim të qartë. Ai gjithashtu ka thënë: “Dije se mrekullitë e zemrës janë përtej përvojës shqisore”.

Prandaj, nëse dikush dëshiron të kuptojë më mirë se për çfarë kanë folur Hafizi, Mevlana, Senaiu, Ibn Faridi dhe poetët e tjerë sufinj, duhet të ndalojë projeksionet e veta materiale dhe laike dhe ta vendosë këtë poezi në kontekstin e saj të vërtetë metafizik.

Në kulturën e materializmit dhe dukurive iluzore, veprat e Mevlanas dhe të poetëve të tjerë sufinj shërbejnë si tregues se ka diçka më shumë se ajo që përjetojmë me shqisat tona. Poezia e tyre nuk ka të bëjë fare me arratisjen përmes dehjes ose humbjes së vetëdijes për hir të një qenieje tjetër materiale. Në vend të kësaj, mesazhi i tyre shërben si përkujtues i Qenies pa formë, nga e cila krijohen të gjitha format.

Kur Mevlana flet për dashurinë e një dashnori, ai nënkupton jo vetëm dashurinë që njerëzit ndajnë me njëri-tjetrin, por edhe dashurinë që të dy ndajnë për një Qenie që i kapërcen qeniet e tyre. Në këtë rast, të dashuruarit bashkohen sepse ndajnë një dëshirë të përbashkët për të kapërcyer ndjenjën e ndërsjellë të Vetes dhe adhurimit të vetvetes. Nëse kjo nuk vlerësohet, thellësia e fjalëve të Mevlanas nuk do të dihet ashtu siç duhet dhe do të rrezikojmë ta humbasim plotësisht rëndësinë e tyre.

Hapësira poetike sufiste, gjatë historisë, por edhe në analizën e hijerognozës në të tashmen e përhershme, bie në sferën e gjuhës dhe shndërrohet në “përmbajtje” vetëm si element përbërës i dikotomisë përmbajtje-shprehje. Poezia sufiste, në realitet, flet për të pashprehurën e përmbajtjes. Këtu fjala nuk është për marrëdhëniet e përmbajtjes dhe shprehjes, porse për pamundësinë e sferës së gjuhës me përmbajtjen dhe shprehjen e saj jashtë gjuhës që i takon tejfizikes.

Fjalët dhe vargjet e poezisë sufiste janë në gjuhën pereniale e cila e krijon botën e vet. Ajo i diskuton edhe çështjet e përshtatshmërisë së botës së krijuar me gjuhë dhe të botës që ekziston jashtë lidhjeve me gjuhën. “Ndjekësit e shpirtit (ehl-i hal) ndiejnë kënaqësi dhe gëzohen vetëm prej poezisë së shkruar nga ndjekësit e rrugës së tyre dhe pikërisht për këtë edhe nuk e kuptojnë gjuhën e ekzoterikëve (zahirëve). Si të mahniten këta poetë të lartë të dashurisë hyjnore, prej njerëzve që i kopjojnë të tjerët?”, thotë një prej autorëve sufinj dhe me këtë e bart poezinë e sufinjve në relacion të drejtë me origjinën e ekzistencës dhe duke e baraspeshuar shtresën e ekzistencës me atë të shprehjes. Sufiu nuk mund të pajtohet assesi se imitimi pa ndjesi mund ta ketë përmasën estetike dhe me guxim e refuzon çdo lloj të poezisë që nuk është shkruar në kuadër të përjetimit të autorit për të padukshmen, imagjinativen, ezoteriken.

Poezia sufiste është melodi e të qenësishmes. Autori, në të, e përjeton ritmin dhe ledhatimin e qetë të gjithësisë. Ndërkaq ajo nuk bazohet në soditjen e dëgjuesve ose lexuesve të mundshëm, për shkak se është përplot me sensin e krijimit. Kjo poezi në moment e heq vëmendjen e arsyes nga çdo analizë e gjërave jashtë nesh, por edhe nga koha dhe hapësira ekzistente, si rrjedhojë nga lëndorja, dhe e koncentron vëmendjen vetëm nga bërthama e të qenit dhe esenca e ekzistentes. Si rrjedhojë, kjo na mundëson të përqendrohemi në të pastërtën dhe qenësinë e zhveshur nga forma. Është fakt se poezia, në veçanti ajo shpirtërore, është krejtësisht diçka tjetër nga shkrimet tjera. Poezia nuk mund të përkthehet në asnjë shprehje tjetër. Ajo e thith nga jeta harmoninë dhe qëllimin.

Poezia sufiste, nëpërmjet mendësisë së shumanshme, gojëtarisë sugjestive dhe dhuntisë intelektuale na shtron një literaturë të mirë për përjetimin e brendisë dhe esencës:

”… Me dëshirë që të arrij deri te e vërteta, u nisa në rrugën e alegorisë dhe i sqarova fshehtësitë, gjoja jam duke rrëfyer ndonjë tregim; O Zot, fillova që nëpërmjet Lejlës t’i sqaroj atributet Tua, ndërsa me gjuhën e Mexhnunit e shpreha nevojën time ndaj Teje dhe pandërprerë u luta… O Zot! Lejla e sekretit të Realitetit, u desh që të shihet prej pas perdes së njëshmërisë (vahdetit), të zbukurojë gjithësinë lëndore me pasqyrimin e bukurisë dhe shpirti i Mexhnunit duke shëtitur nëpër shkretëtirë, ta shohë këtë bukuri dhe ta nënshtrojë vullnetin e tij para kësaj bukurie …”. Janë këto fjalë të Fuzuliut, që më së miri e shprehin qëllimin e vërtetë të poezisë sufiste…