Category: Shenja

METIN IZETI

ARTI DHE PËRGJEGJËSIA

Kontakti i problemeve të disiplinave filozofike siç janë estetika ose filozofia e artit, nga njëra anë, dhe etika ose filozofia e moralit, më drejtë etika metafizike nga ana tjetër janë të rralla në periudhën e postrevolucionit francez. Si rrjedhojë edhe mendësia e kohës nuk arrinë të vendosë ekuilibrin shpirtëror të analizës së drejtë të lidhshmërisë komplekse që gjatë historisë, por edhe sot krahas asaj se në vokabular nuk është e pranishme, i kanë patur këta disiplina midis vetes.

Ndryshimi i pandërprerë i paradigmave vlerore ka ndikuar në proceset e përgjithshme shpirtërore dhe praxisin shoqëror dhe në këtë mënyrë ka krijuar një kulturë të teknikës, apo më  mirë të them të lojës artistike në kuadër të formalizmit estetik. Në këtë periudhë u margjinalizuan tej mase teoritë që lejojnë paradigmat e përmendura të analizohen në tog dhe të mos jenë në konkurencë midis tyre. Kjo ka ndikuar që epoka në të cilën jetojmë të na sfidojë me shumë rryma të ndryshme por gjithnjë nën kontrolin e konfuzioneve, paradoksit dhe krizës të sistemeve vlerore ekzistuese, për të cilat disa nga ne janë fajtorë, disa kritikë ndërsa disa të tretë janë vetëm vëzhgues  dhe dëshmitar “kompetent”.

Vepra artistike në periudhën kur jemi duke jetuar e ka humbur shenjtërinë e saj për shkak se në asnjë mënyrë nuk është në proporcion të drejtë me përgjegjësinë që e ka. Fenomeni i veprës artistike, do të thotë Valter Benjamin, në epokën bashkëkohore, për shkak të teknikës së reprodukcionit, do të gjejë strehimin vetëm nën krahët e interpretimeve estetike të modernizmit. Teoria e çbërthamizimit të artit bashkëkohorë, në realitet, e regjistron çastin kur vepra artistike  e humb bërthamën  e saj, më drejtë atributet e mospërsëritjes dhe origjinilatitetit dhe në këtë mënyrë transferohet në “tjetërsinë teknike”, rrjedhimisht në medium të reprodukimit masiv. Por ama teknika nuk mund ta lozë rolin e mediatorit në çështjen e përgjegjësisë, që në realitet ka qenë imanente për veprën artistike në ndërtimin e bërthamës etike-estetike. Me këtë vepra artistike profanizohet dhe teknika e loz rolin e bartësit të këtij transmisioni të sferës së përgjegjësisë, por asnjëherë nuk përgjigjet për të.

Teknika dhe fuqia e reprodukimit që e ka, veprës artistike ia vjedhin kontekstin e tradicionit, ose ia humbin vendzënien në një epokë të caktuar historike. Gjymtimi i bërthamës së veprës artistike i ka tejkaluar kufijtë e estetikës dhe është bërë pjesë përbërëse edhe e sferës së moralit dhe kategorive themelore të tij.

Teknicizmi i patrajtësuar, krahas çbërthamizimit të veprës artistike, ia vjedh artit edhe atributin e diskutimit të tij në kuadër të kategorive tradicionale mendore: të drejtës, të mirës dhe të bukurës.  Bërthama e veprës artistike kërkon nga autori dhe auditori që ta ketë parasysh çështjen e përgjegjësisë, jo vetëm nga aspekti i përmbajtjes por edhe në kontekst të formave të prezantuara me të cilat pasqyrohet një vepër e caktuar artistike.

Shembujt e ndryshëm historik të veprës artistike, që në një mënyrë janë përfaqësues të relacionit midis artit dhe përgjegjësisë, si nga përmbajtja ashtu edhe nga forma e prezantimit, duhet të analizohen pak më thellë për të nxjerrur konkluzën e duhur në lidhje me kontekstin e vërtetë të veprës artistike. Tragjedia greke sugjeron pyetje praktike në lidhje me “ fajin e tragjikes” dhe përgjegjësinë abstrakte, më pas gjeometrizmi dhe abstragimi në artin islam, ikonografia kishtare mund të konsiderohen shembuj të denjë ku përmes ideve gjenerative është përfaqësuar lidhja etiko-estetike dhe konteksti i përgjegjësisë së prodhimit artistik. Jo më pak ilustrative janë edhe veprat bashkëkohore “Krimi dhe Ndëshkimi” ose “ Vëllezërit Karamazov” të Dostojevskit, filmat e regjisorit francez Erik Rohmer si dhe veprimtaria e bujshme e regjisorit suedez Ingmar Bergman, në veçanti filmi i tij “ Turpi”.

Për pasojë, arti na jep të dimë se ka mjete të sofistikuara përmes të cilave mund të problematizohet çështja e përgjegjësisë. Në një intervsitë Ingmar Bergman në lidhje me artin bashkëkohor do të thotë: “ Pa marrë parasysh besimet dhe dyshimet e mia, mendoj se arti e ka humbur instiktin themlor të krijimit atëherë kur është ndarë prej fesë. Që nga kjo periudhë është si kërthizë e cila atëherë e tash ka jetë sterile dhe është e degjeneruar. Më herët , ndoshta njerëzit nuk dinin shumë për artistin, por ama vepra e tij përfitonte shenjtëri. Aftësia krijuese artistike ishte dhunti. Në atë botë lulëzonte siguria e pathyer dhe modestia e natyrshme”.

Nëse e analizojmë nga ky prizëm, që nuk do të thotë se nuk janë bërë edhe analiza që në tërësi e margjinalizojnë këtë qasje, në veçanti në periudhën e kohës së re, atëherë para nesh paraqitet fotografia e një segmenti pak më të thellë që artin e lidh me përgjegjësinë, ndërsa përmes saj edhe me Qenien. Realiteti në këtë nivel duket sikur  përbën objekte të fshehta, të përshkruara dhe të pavarura. Por ka edhe nivel më të thellë, i cili do të mund të lidhej me një lloj sfond të padukshëm të cilën si zakonisht ne nuk e shohim nga shkaku se është gjithkund, ose më mirë nga shkaku se ne shohim me të, dhe përfundimisht sepse në të vërtetë jemi në të. Ky `Sfond i Qenies` gjithmonë përfshinë dhe mban nivelin e eksperiencës sonë të zakonshme. Qeniaështë Një dhe e qartë dhe njëherësh është e manifestuar në infinitetin e refleksionit të asaj Tërësie: `Tërësia është tërësisht dhe pakohësisht prezente në çdo manifestim të saj`.

Le të marrim për shembull  një mal, ai është i ndryshëm nga tavolina, ose nga çdo gjë tjetër në këtë botë, për arsye se ka bërthamën e vet (malësinë); kjo është pra esenca e malit, duke patur parasysh se prezenca aktuale e malit ndaj nesh tani dhe këtu është `ekzistencë`. Mali ekzistues është kombinim i bërthamës të tij dhe prezencës. Sidoqoftë, ky distinksion ka të bëjë me strukturën konceptuale të gjërave. Gjërat, në nivelin eksluziv të analizës konceptuale, janë të përbëra nga dy komponente: bërthama dhe ekzistenca, e cila analizë nuk shpreh asgjë në lidhje me strukturën paratrajtësore të realitetit. Pra, këtu mund të ndalemi dhe të marrin qëndrim mbi nivelin paratrajtësor të gjërave, e cila në të vërtetë është ekzistencë. Ekzistenca është tabani absolut, pra i gjithë Realitetit të dukshëm, i cili i përrethon gjërat në tërësinë e universit. Ndërsa bërthamat, nuk janë vetëm se hije të derdhura nga ky Realitet Absolut, ashtu siç edhe e evoluon veten; ato janë `modifikime interne` ose forma fenomenale, në të cilat Realiteti absolut e shfaq veten në dimensionin empirik të ekzistencës njerëzore, të karakterizuar me kufizimet e kohë-hapësirës. Të thuhet pra se `mali është i bukur`  nuk d.t.th që (siç edhe në botëkuptimin Aristotelian) ajo gjë, `substanca primare` e së cilës quhet mal, duke patur bërthamën saj, ekziston tani dhe këtu, por është Realiteti i fundit dhe Indeterminati Absolut që është duke manifestuar veten tani dhe këtu por në formë të pjesërishme të vetë-kufizimit të quajtur `mal`.  Së këndëjmi, çdo gjë është modifikim intern i pjesërishëm i Realitetit Absolut`. Në terminologjinë artistike metafizike , mali është pasqyrim, dhe gjithë ekzistencat ose më mirë gjërat ekzistente janë pasqyrimet  e Hyjit të  fshehur. Ky botëvështrim i realitetit artistik, përderisa mbetet në nivel të eksperiencës së zakonshme, nuk mund të kuptohet nga vetëdija njerëzore. Ndryshe nga koncepti formalist,  që është vetëm një elaborim filozofik i këtij aspekti të zakonshëm të perceptimit të gjërave, botëvështrimi gnostik i Artit të madh i zbulohet vetëdijes njerëzore vetëm `kur është i fascinuar me sensin e eksepriencës dhe kulturës shpirtërore.  Ky ideal, i ndjekur në mënyrë të vetëdijshme, paraqet  unifikim organik të stërvitjes  shpirtërore dhe mendim konceptual i cili do të kulminon në eksepriencën kontemplative  të Qenies.

Në botëkuptimin e përgjegjësisë artistike çdo individ, në kulmin e përsosurisë intelektuale dhe shpirtërore, bëhet specie në vetvete, cak i ripërtrirjes, por edhe realizim konkret dhe shpirtëror i vetvetes, ose i trupit shpirtëror. Pavarësisht se Ekzistenca është bazament i njejtë i gjitha sendeve, megjithatë , në çdo rast është diferente dhe sui generis : “Ekzistentët nuk janë si qepët, të cilët me të zhvoshkur cipët nuk ju mbetet asgjë, por si `fytyra të një familjeje` të cilët duke patur ngjasime, prap se prap secila është unike në vete.”

Objektet e jashtme, të perceptuara nga sfera ndijuese e jona, janë vetëm rrethanë e krijuar për krijesën nga shpirti, për qëllim të formës se re përkapëse nga brendia e shpirtit. Forma e re përmban karakter shpirtëror, një formë e lartësuar brenda shpirtit. Objektet materiale s`janë gjë tjetër vetëm se objekte të perceptuara nga aksidenca; që në fakt është forma e jashtme mimetike, ose shembull i formës prezente në shpirt , dhe e cila është esencialisht objekti i perceptimit të tij. Esencialisht, ne shohim dhe perceptojmë atë çka jemi.

Këtu mund të vërehet se një konceptim i tillë mundësisht është shumë i larguar nga gjitha teoritë e artit modern dhe mondialist, si p.sh nga ai i “ art për hirë të artit” i cili në thelb sikur të thotë se arti mund të jetë art vetëm atëherë kur ai nuk ka kuptim, ose  nga arti “moralizues” i cili nga pikpamja e njohjes mesaduket është pa vlera të mëdha. Konepti i artit që i ka rrënjët në përhershmërinë e tradicionit padyshim nuk është lojë për të përdorur ndonjë shprehje të ëmbël ose të hijshme për t’i bindur psikologët, madje as  mjet që dikujt t’i shkaktojë një lloj satisfakcioni  special, të kualifikuar si “superior”,  ndonëse askush në fakt nuk e di pse, që posa bëhet çështje kënaqsie, çdo gjë nis e reduktohet në preferenca pastër individuale, përreth së cilës, logjikisht, nuk mund të vendoset asnjë hierarki. Vec kësaj, as që është një deklamim sentimental dhe filoristik, për të cilën gjuha e rëndomtë padyshim është më tepër se sa e mjaftueshme pa mos qenë nevoja e riklasifikimit të formave në më pak apo më shumë misterioze ose enigmatike, ku në çdo rast format, nga largësia, më shumë mund të komplikojnë se sa mund të shprehin atë që kanë për të thënë. Kjo na jepë ne një shans që kalimthi të rikujtojmë kotësitë e përsosura të interpretimeve mbi moralin ku popuj të caktuar synojnë t’ia mveshin gjith simbolizmit, përfshirë dhe simbolizmin plotësisht të dukshëm. Nëse kjo me të vërtetë është një çështje me aq banalitete, është  për shkak se arsyeja diskursive nuk ka mundësi ta kuptojë se pse, ose si, ndonjëherë, mund të ketë patur për qëllim  “mbulimin” e tyre në ndonjë mënyrë, në vend që ata të funksionojnë si më mirë jashtë asaj  kur shprehen nga filozofia pozitiviste.

Sic edhe u përmend më lart, arti është diç që gjindet pa e kërkuar, `thjeshtë` përmes kontemplimit. `Kontemplimi i thjeshtë` është në të vërtetë projekti i ndjekur nga formalistët rus, të cilët brenda rrymës së anti-idealistëve të përgjithshëm, u kthyen kundër cdo gjëje që i ngjante filozofisë së empatisë. Ato nisën, p.sh. duke i vendosur objektet në kontekste të pazakonshme partikulare, me qëllim që kundërshtojnë spektatorin në mënyra provokuese dhe shokante. Efekti `brutal` që u arrit, u supozua se do t`i komunikon sendet në mënyrën plotësish imediate. Sikur të vendosim gurin në një mjedis grotesk apo të pazakonshëm (si psh. në pjatë supe) ai do të duket edhe më `gurë` sesa që është. Sipas kësaj teorie perceptive, problemi që u zbulua gradualisht ishte që, sidoqoftë, nuk do të zhvillohet në asgjë tjetër përveç materializmit të pastër. D.t.th. se përmes natyrës së vet, formalizmi me zhvillimin e vet iu largua kontemplimit estetik. Ishte Tarkovski ai që e zgjodhi për vete  të rizbatojë idenë themelore të `efektit tëhuajësues` në cështjet që vërtetësisht lidhen me teorinë dhe praktikën estetike.Tarkovski, kinemanë dhe muzikën, i ka konsideruar si forma `imediate` artistike. Ai thekson bindjen e Gogolit se funksioni i imazhit nuk është të shpreh ide për jetën porse jetën vetë. `Shprehja e pikturës nuk është simbolike, bile as edhe `domëthënëse`, thënë më saktë, ajo fton një pranues `shpirtëror` i aftë të unifikon veten më këtë shprehje me anë të kontemplimit të `thjeshtë`. `Shprehja` nuk është e interpretuar këtu, por rezulton nga studimi  që do mund t`i bëhej filozofisë Plotiniane, me qëllim që të nxirret kuptimi i vërtetë; `Nëse natyra i krijon këta organizma, atëherë kjo është një art imediat.

Për t`i bërë jetës një vështrim të pastër do të duhej vetëm kontemplim, dhe jo intelektualizëm, qoftë lëndor  apo subjektiv, nuk ka të drejtën të ndërhyjë. Për këtë shkak, koncepti i Tarkovskit akoma mund të duket si `mistik`. Petr Krali, në lidhje me `filozofinë Tarkovskiane` ka shkruajtur: `Gjithë do të ishin të bashkuar sikur të pranonin të qenurit e huaj në këtë botë bile as pa e braktisur atë, dhe nëse e gjithë bota do t`i përjetonte këta imazhe, atëherë njeriu do të ri-unifikohej me bërthamën  e vet.

Sipas Heideggerit, relacioni përmes artit dhe përgjegjësisë ka ekzistuar qëkur Platoni dhe Aristoteli kanë shërbyer `si skema konceptuale par excellence për cilën do teori të artit apo estetikës, dhe qëkur Plotini dhe Tarkovski i kanë ndërlidhur ata  me estetikën mistike. ` Bukuria`, në kuptimin tradicional si dhe estetika në formën e jashtme, bëhen sinonime të përgjegjësisë mbarënjerëzore vetëm me anë të shkëlqimit të Hirit Qiellor.

Ibn Arabi në vepërn Fususu’l-Hikem do të thellohet pak më tepër në analizën e kësaj çështjeje estetike dhe do ta lidhë atë ngushtë me Qenien: “Çdonjëra nga këta forca (që gjinden në gjithësi por edhe në njeriun) janë të mbuluara me veten dhe për këtë shkak nuk kanë mundësi t’i shohin gjërat me cilësi më të lartë se vetja e tyre.  Secili, nga forcat, kujton se ka aftësi për gradë të lartë dhe pozitë cilësore në audiencën e Zotit. Arsye për këtë është cilësia bashkuese që u është dhuruar atyre nga ana e Zotit. Një pjesë e kësaj cilësie bashkuese është e orientuar drejt gradëve hyjnore, ndërsa pjesa tjetër drejt realitetit mbi realitetet dhe qenies ,e cila me ngërthimin e këtyre atributeve, do të thotë të aftësive të larta dhe të ulta në gjithësi, është e orientuar nga Natyra Universale”.

Cilësia e bashkimit dhe përfshirjes që nga njëra anë është e përfaqësuar me forcat të emërtuara si engjuj, ndërsa nga ana tjetër me arsyen dhe ndjenjat e njeriut, i ngërthen tre çështje:

1. Niveli hyjnor; çdo qenie e ka hisen e tij në këtë nivel dhe ai është sqaruar me përmasën që qeniet në përgjithësi e kanë të kthyer drejt Zotit.

2. Niveli i natyrës dhe esencës së qenies  së mundshme.

3. Niveli i realitetit të realiteteve, që do të thotë orientimi drejt realitetit të realiteteve ekzistuese. 

“Natyra universale” e paraqet forcën univerzale pranuese,matricën e kozmosit. Natyra në kozmologjinë helenistike është e reduktuar në parim trajtësues të botës shqisore, e bazuar në katër elementet dhe katër cilësitë shqisore që ndikojnë në të gjitha ndryshimet në botën fizike. Muhjuddin Ibn Arabiu duke i transferuar elementet në rregullin e përgjithshëm kozmik e zgjeron fushëveprimin e Natyrës dhe ai zgjatet deri në veprimtarinë e engjujve. Në këtë mënyrë Natyra është analoge me atë që Indusët e emërtojnë si Mayu ose si Shakti Universal, rrjedhimisht si Substancë ose Materia Prima.

Për fund lirisht mund të themi se përgjegjësia artistike është e pamundshme nëse nuk ndërlidhemi me idetë universale. Idetë universale janë gjërat e arsyeshme dhe distinktive që nuk duken por kanë ekzistencë intelektuale në mendjen e njeriut. Relacioni midis artit dhe përgjegjësisë është në lidhshmërinë midis ideve partikulare dhe atyre univerzale. Në fillim duhet sqaruar relacionin midis ideve univerzale dhe fenomeneve natyrore, ndërsa më pas të diskutohen  relacionet midis manifestimeve të ndryshme në dukshmëri.

METIN IZETI

AROMA ESTETIKE E QENIES

Çdo bisedë pak më e sofistikuar në lidhje me njohjen e realitetit të qenies e inkuadron brengën e shpirtit i cili nuk pajtohet me të natyrshmen dhe të zakonshmen. Hapësira e gnosisit të qenies është greminë, ndërsa zhytësi pandërprerë ec në skaj të humnerës me frikë për të mos rënë brenda në të. Kërkuesi i realitetit nuk ka rrugëdalje tjetër, ai domosdoshmërisht duhet të vazhdojë të ecë në këtë rrugë. Shpeshehrë rruga nëpër të cilën ec ai është e errët, nuk i ka shumë të njohura shtigjet e ecjes, por është i domosdoshëm të hapërojë përpara dhe në asnjë mënyrë nuk ka mundësi të kthejë as edhe një hap prapa.

Para së gjithash duhet të kemi kujdes se problemi gnoseologjik i artit në korniza të estetikës është ngushtë i lidhur me problematikën ontologjike, pasi çështja e realitetit të artit është e pandashme nga esenca dhe qenia e saj. Në këtë kontekst mund të kuptohet edhe thënia e Adornos: “ Veprat e mëdha artistike nuk mund të gënjejnë” dhe se “ vetëm veprat e pasukseshme nuk janë reale”. Kjo, siç shihet qartë, është problemi ontologjik i estetikës i cili e ngërthen në vete edhe aksiologjinë e veprës artistike. Por, kur bëhet fjalë për përmasat epistemologjike të artit, më drejtë në lidhje me çështjen se sa arti si formë e shpirtit ka mundësi të shprehë realitetin i cili është shprehur në format tjera të shpirtit: në gnoseologji, filozofi, etikë, politikë, religjion, atëherë pashmangshmërisht përballemi me analizat antropologjike të prezencës së fenomenit artistik në shoqëritë e ndryshme të historisë së njerëzimit.  Ndoshta kjo çështje pak më ngushtë është e lidhur me zbulesën dhe poezinë, pasi ata në mënyrë më të drejtë janë të lidhura me gjuhën e cila është shprehje e bisedës së trajtësuar dhe për dallim nga interakcioni i arteve tjera është forma më e sukseshme e prezantimit të idesë  artistikisht të konceptuar.

Është më se e sigurtë se në zbulesën, pasi bisedohet për pranishmërinë e realitetit dhe njohjes, mund të hasen më së tepërmi shembuj të mendimeve estetike në lidhje me qenien. Shumica e estetëve me theks të veçantë e kanë theksuar përmasën e bisedës së zbulesës ku “ rrëfenjat, krahas përmasës artistike dhe estetike e ngërthejnë edhe kontekstin e pohimeve të vërteta logjike”. Pra, ky kontekstualitet i zbulesës, në këtë rast nga aspekti estetik, shërben si ndërmjetësues midis vizionit kolektiv  ende të patrajtësuar të botës dhe individit, ose si formë prej të cilës, përveç realitetit, emanojnë edhe dëshirat, besimet, emocionet.

Në historinë e filozofisë së artit relacioni midis realitetit dhe artit është diskutuar në kaudër të mendimeve dhe ideve të ndryshme filozofike. Estetika gnoseologjike artin e ka kuptuar si teknikë, si një lloj të pasqyrimit (mimezis) të realitetit racional të qenies. Por ama në të shumtën e rasteve kjo qasje e ka cenuar autonominë e artit dhe qasjen estetike ndaj qenies. Ndërsa estetika ontologjike esencën e artit e sheh në përmasën e krijimit filozofik, në poesis’in si fuqi metafizike e prodhimit e cila më së tepërmi mund të vërshojë përmes veprës artistike. Pikërisht për shkak se estetika ontologjike intuitën e konsideron si kategori themelore njohëse edhe arti e merr statusin e prezantuesit të vetë qenies. Forca e këtij orientimi më së miri mund të shihet në spektrin ndaj aisthesis’it: pasi ndërmjet intuitës dhe soditjes ka një relacion të brendshëm i cili ndikon që të theksohet më tepër ana ontologjike e konceptit të aisthesis’it.

Kundërshtitë dhe antinomet të cilat ekzistojnë në dukjen e natyrës nuk mund të evitohen në asnjë mënyrë tjetër përveç se përmes përmasës estetike. Vetëm qasja estetike dhe artistike ka mundësi që prej kundërshtive dhe llojllojshmërisë të krijojë tërësi koherente dhe harmonike. Për tu kuptuar më mirë relacioni i vetëdijes njerëzore me absolutin, jo vetëm nga aspekti i idesë por edhe i vetë realitetit, gjithsesi se duhet të soditen krijimet e kësaj vetëdijeje dhe mundësitë e tyre me qëllim që të vendoset përsëri uniteti.

Kohëve të fundit organizmat shoqërore, që konsiderohen si forma të fundit të shpirtit objektiv, nuk arrinë që ta sigurojnë shpirtin e njeriut, pasi ai ka mundësi t’i pranojë ato por të sillet me pasivitet maksimal ndaj tyre. Një ambivalencë e tillë e fut shqetësimin ekzistencial brenda në njeriun e cila doemos do ta inicojë përmasën shpirtërore që e  bën më transcedente shoqërinë dhe organizmat vepruese në të. Si rrjedhojë e kësaj situate Un’i e humb aktivitetin shoqëror dhe tërhiqet në vete, ose më drejtë në jetën kontemplative.

Vetëdija në trajtën e jetës kontemplative kundërshtohet me dëshirat dhe aktivitetet utilitare. Depërtimi i Un’it në botën kontemplative qëllim final e ka gjetjen e Zotit, por siç është rasti në shumë shembuj të historisë, jo vetëm në ide por edhe në intuitë dhe përjetime të qenies. Pra kërkuesi në këtë rast ec në vijën më të skajshme të fizikusit të tij me dëshirë që të ngjitet në njërën prej hallkave reale të ekzistencës. Në të gjitha format e jetës kontemplative, që janë të pashmangshme për autorët e mëdhenj artistik, subjekti dhe objekti janë të shkrirë në njëri tjetrin. Përmasa lëndore e objektit ose e subjektit është shumë relative dhe aspak nuk ndikon në bërjet dhe krijimet e artistit.

Për të arritur deri tek kjo platformë kërkuesi kalon nëpër disa pozita të intuitës së tij. Platforma e parë është përkushtimi i tij esencial në të cilën Un’i e zhdukë lëndoren dhe kalon në vetëharresë, ose shkrihet në realitetin e qenies. Pozita e dytë është shprehja e përkushtimit, gjë që realizohet përmes artit dhe veprës estetike. Në të kërkuesi përjetimin e unitetit e shpreh përmes metaforave dhe figurave stilistike që i ka përjetuar në rrugëtimin e tij drejt qenies.

Pra, kjo çështje që ka qenë edhe një ndër mosmarrëveshjet kryesore midis filozofisë së Hegelit dhe Shellingut, në filozofinë e artit islam është shprehur përmes veprave artistike, qoftë në arkitekturë, dekorime murale, zbukurime të kopertinave, etj., në të cilat është bërë pasqyrimi i rrugëtimit të qenies midis përkohshmërisë/fena dhe përhershmërisë/beka. Përhershmëria me idenë për Qenien reale ndikon në prodhimin e veprës artistike të njeriut. Pra vetëm artisti i shkrirë në qenien ka mundësi që “ në veprën e tij t’i tubojë dhe unifikojë paharmanonitë dhe antinomet dhe t’i lidhë ata midis vetes”. Kjo lidhje në vete e ngërthen edhe çështjen e takimit/vuslat me Zotin, që në rastin konkret e ka kuptimin e të qenurit tek burimi ose në esencën e vetë Qenies.

Eflakiu në veprën e tij e ka përcjellur një bisedë të Sejjid Burhanuddin Tirmidhiut në lidhje me këtë temë ku thuhet:

“Një ditë, e pyetën Sejjid Burhanuddin Tirmidhiun: “A ka kufi rruga e Zotit?” Ai u përgjigj: “Rruga ka një kufi, porse nuk ka ndalesa, sepse ky marsh i më shtënë dy lloje: marshimi drejt Zotit dhe marshimi te Zoti; i pari ka njëkufi, sepse ka të bëjë me kalimin përtej ekzistencës dhe për tej kësaj bote të ulët, si dhe me lirimin nga personaliteti i tij; e gjithë kjo ka një fund dhe një kufi. Mirëpo kur ju e keni arritur Zotin, kjo do të thotë se ju po marshoni në shkencën dhe në dijen e Qenies Supreme dhe ato janë pa kufi: gjurmët e hapave janë deri në breg të detit, dhe më pas, ato humbasin në det. Vend qëndrimet në tokë, nga përkujdesja hyjnore, janë fshatrat, banesat, karvansarajet. Mirëpo, kur dallgët ngrihen, vendqëndrimet në det nuk kanë as tokë dhe as çati, për të strehuaru dhëtarin. Këto ndalesa në det nuk kanë një shfaqje të dukshme, ato nuk kanë as shenja dhe as emër”.

Ndërsa kur bisedohet për veprën artistike ajo që duhet të kemi parasysh në këtë rast është përmasa unike e realitetit, domethënë se qenia e veprës është një dhe se parimi i perspektivës ontologjike nuk e lejon analizën e realitetit të qenies në bazë të qëndrimeve të pjesërishme. Pra temat e pjesërishme dhe përmbajtjet e tyre si orientime të grupeve të ndryshme të krijuesve ose të shkollave, krahas përmasës direkte e përfitojnë edhe atë simbolike, indirekte e cila kërkon krijimin e një sistemi estetik të deshifrimit të kuptimeve dhe domethënieve komplekse. Krahas kuptimit, siç do të kishte thënë edhe Goldmann, nevojitet edhe sqarimi apo komentimi I tekstit apo veprës së caktuar në kuadër të kontekstit dhe në lidhshmërinë e gjerë të totalitetit. Si rrjedhojë edhe hermeneutika, si shkathtësi e komentimit, e kaparasysh se prodhimi I shpirtit, në këtë rast mund të jetë shprehja gjuhësore, piktura, metafora, tema, duhet të kuptohet dhe komentohet në korniza të strukturave përfshirëse shpirtërore.

METIN IZETI

ALKIMIA E NJOHJES NJË PLATFORMË E HARRUAR E ARTIT

Zoti i ka dhënë formën njeriut dhe i ka fryrë prej shpirtit të Tij , Ai e ka bërë njeriun mëkëmbës të Tij në tokë , Ai i ka mësuar atij emrat e të gjitha gjërave , Ai i ka besuar atij këtë “mandat” apo këtë “amanet”, të përgjegjësisë që dinjiteti i vet i jep atij . Tek Ai është kthimi ynë . Gjatë paktit (mithak) përpara përjetësisë me shpirtërat e njerëzve që nuk kishin lindur akoma, kur Zoti nxori nga kurrizi i bijve të Ademit pasardhësite tyre dhe i bëri të dëshmojnë kundër vetes së tyre, u tha: “A nuk jam Unë Zoti juaj?” Ata u përgjigjën: “Po, dëshmojmë se Ti je. ” Prandaj, çdo qenie njerëzore, nga natyra, aspiron të njohë Zotin. Në sekretin më të madh të tij, ai është i vetëdijshëm për këtë nostalgji të rikthimit, sepse, ashtu siç thotë edhe Gazaliu, në thellësinë e qenies së tij, ai ka dëgjuar pyetjen: “A nuk jam Unë Zoti juaj?” dhe ai është përgjigjur: “Po, dëshmoj se Ti je. ”

            Nëse shpirti është dërguar në këtë botë në gjendjen e tij trupore, kjo është bërë për ta lejuar atë që të përmbushë këtë “mandat ”, që në fakt është fati i tij i vërtetë. Gjithashtu, ashtu siç thotë edhe Kurani,  Zoti urdhëroi: “Zbritni të gjithë prej Xhenetit! Kur t’ju vijëudhërrëfimi Ynë, ata që do t’i përmbahen atij, nuk do të kenë frikë dhe nuk do të dëshpërohen .” “Njeriu, thotë përsëri Gazaliu, në fakt duhet të fitojë në këtë botë, me anë të përdorimit të ndjenjave të tij trupore, një farë njohje të veprave të Zotit dhe, me këtë ndërmjetës, të fitojë vetë Zotin .” Përse kjo “rënie” në një nivel të ulët të ekzistencës, vetëm sepse njohja që njeriu mund të ketë për Zotin mbasi ka jetuar në këtë botë, është më e pasur sesa në rastin kur ai nuk do të kishte ardhur në këtë botë. Misteri i jetës njerëzore rrjedh nga ky tension midis dëshirës për “rikthim” dhe pamundësisë për ta bërë atë pa njohjen e Zotit. Pra, rendja drejt të vërtetës së fundit, kërkon në të njëjtën kohë, të qenët i vetëdijshëm për botën e jashtëzakonshme, ku në veçanti pasqyrohet theksi që Islami vendos mbi nevojën e dijes: “Boja e dijetarëve, thoshte profeti, është po aq e çmuar sa gjaku i dëshmorëve”, duke shtuar se “për të kërkuar dijen, duhet shkuar deri në Kinë.” Mirëpo, nëse bëhet fjalë për të dhëna profane, ky nivel duhet kapërcyer. Zemra duhet larë nga mënyrat ekzoterike (vulgare) të dijes, sepse nivele të tilla nuk e njohin të vërtetën . E gjithë teoria e dijes në tesavvuf mbështetet mbi superioritetin e urtësisë ezoterike  –ma’rife- dhe mbi shkencën që mbështetet mbi një arsyetim. Kjo dije, kjo gnosë, përfaqëson në krahasim me të gjithë atë që e ka paraprirë, një prishje niveli të vërtetë, që ka nevojë për ndërhyrjen e faljes hyjnore.

Si duket asgjë nuk është më larg nesh, në këto ditë të brengave bashkëkohore, të problemeve filozofike dhe psikologjike, sa që është gjetja e të vërtetës brenda në ne. Ndërsa ky Art i Madh ka qenë pararendës i rrymave më aktuale që e kanë ndërtuar mendimin bashkëkohor; duke filluar nga vizioni ekologjik i botës, njeriut dhe gjithësisë e deri në zhveshjen e këmishës marrëzore të logjikës aristoteliane të shtangur në parimin e kauzalitetit; nga teoria e sistemit deri tek teoria e strukturës së materies; nga mjekësia psikosomatike  e deri në ngritjet e niveleve të dashurisë reale. Tre mjetet kryesore që na e mundësojnë sadopak kuptimin e botës fizike- teoria e relativitetit, mekanika statistike dhe ajo kuantike-, në realitet vetëm e vërtetojnë dhe e përvetësojnë modelin alkimik të njohjes intuitive të botës së jashtme. Ky model i afrohet realitetit në trajtë sintetike dhe holistike, ndërsa mendësia që jemi duke e ndjekur është vetëm se analitike dhe e copëzuar.

Por, nëse arsyeja është një burim i ndarë dhe referencat intuitive thjesht vërtetojnë atë që ne tashmë e njohim si arsye, atëherë kjo ngre pyetjen se si e dimë ne këtë? Në masë të madhe bota natyrore e jep intuitën për veprat e Fuqisë Krijuese. Zoti i jep gjithnjë njerëzve mënyra dhe shenja përgjatë rrugës së njohjes së Tij. Hapësira e parë që e mirëpret njeriun në kërkim është vetë qenia e tij (krijesa). Si i tillë ai është një libër, dhe të gjithë elementet që e formësojnë atë janë shenja që duhet t’i lënë gjurmë në vetëdije për të kuptuar ekzistencën “përtej” tij. Kjo Zbulesë në hapësirë dhe përgjatë saj i bashkangjitet Zbulesave të historisë, të cilat, nëpër intervale të parregullta kujtojnë origjinën dhe fundin e universit dhe të njerëzimit.

Krijimi dhe tekstet burimore tradicionale na japin dy qasje për të kuptuar vullnetin e ekzistencës. Të dyja këto janë tekste që duhet të lexohen dhe të meditohen. Nëse vërejmë së afërmi, bota e krijuar nga Zoti është shenjë e vullnetit të Tij. Po ashtu,  në krijim janë të bashkuara fakti me vlerën, ashtu që kjo e fundit  shndërrohet në themel për autoritetin ontologjik të arsyes. Kjo është qasja më reale por e haruar ka kohë e  autoritetit ontologjik të arsyes, që mund të pajtohet me ligjin natyror. Por përshkrimi i ngjashëm i botës natyrale me atë të një teksti, pikture, ose skulpture ngre pyetje të rëndësishme hermeneutike për objektivitetin dhe përcaktueshmërinë e gjykimit.

Përsa i përket disa prej mendimtarëve pozitivistë, ata i besojnë shume arsyes, duke e konsideruar si burim autoritar të njohjes. Ata i pozicionojnë argumentet e tyre në spektrin e mundësive, ku secili ka disa baza në fjalorin dhe doktrinën e traditës racionaliste. Qëndrimet e tyre janë formësuar nga tradita e debatit  mbi autoritetin e arsyes në njohjen. Po ashtu, qasjet e tyre reflektojnë çaste të caktuara historike, që disa i quajnë krizë e modernitetit.  Pozitivistët mbështeten te tradita historike për t’i dhënë përgjigje kuptimplota kontekstit të tanishëm. Por, sjellja e të shkuarës, qoftë edhe e afërme, në kontekstin e tanishëm ngre pikëpyetjen se sa e përkthyeshme mund të jetë kjo e shkuar në kontekstin e atyre që duan ta aplikojnë në kushtet e sotme. Megjithatë, racionalistët kanë shqetësime të tjera. Ata kanë probleme me mbështetjen në traditat e përjetshme perenniale me të cilat ushqehet arti dhe filozofia. Mosmbështetja në traditat që e kanë ndërtuar identitetin e vërtetë të njeriut dhe mosnjohja e tyre fare, tregon injorim të kontekstit historik dhe të mënyrës se si ai kontekst mund të ketë zgjuar një interes të caktuar në relacion me ndërtimin e karakterit njerëzor.

Ekziston një organizëm i diturisë në traditën islame i cili, ndonëse intelektualisht i ngritur, në kuptimin e vet origjinal të termit nuk është as teologji (kelam) e as filozofi (felsefeh), ndërsa nga ana tjetër është tepër i lidhur me shumë subjekte të fushave të tyre, por nga një persepktivë tjetër. Hulumtuesit dhe mësuesit e mëdhenj  të këtij organizmi të diturisë e kanë konsideruar se ajo duhet të quhet Dituri e lartë (ilmu’l- a’la), ku parë nga këndi islamik korespondon me atë që në dituritë tradicionale është  quajtur si  “scientia sacra”. Gjithsesi, kjo Dituri e lartë përherë ka qenë e lidhur me urtinë, ashtu si edhe do të jetë në të ardhmen, por ajo ka pranuar distinktime formulative në strukturën e vet nga tradita të ndryshme në zemrat e të cilave është që të gjetet urtia rreth natyrës  së realitetit (vërtetës). Në traditën Islame kjo dituri në mënyrë parimore ka kaluar nga Pejgamberi  tek një numër i shokëve të tij   dhe në gjeneratat e më vonshme gjer tek mësuesit (shejhët) sufist. Krahas kësaj që është e transmetuar gojarisht,  kjo dituri është shprehur në forma alegorike, shprehje eliptike, poezi simbolike, dhe ngjajshëm me këto dhe si e tillë ka ndërtuar një trashëgimi të bujshme artistike.

Ashtu sic ka thënë Frithjof Schuon (njëri nga shpjeguesit bashkëkorhorë të gnozës dhe metafizikës): `Substanca e diturisë është Dituria e substancës `. Kjo dituri është e përfshirë thellë në zemër/intelekt, ndërsa arritja e saj është më shumë kthim se sa zbulim. Kjo na asocon menjëherë me idënë anamnesis-it te Platoni. Fusha kognitive e cila lidhet me këtë dituri është intelekti (al-`akl), pra nous-i, i cili nuk duhet të ngatërrohet me arsyen. Funksionimi i drejtë i intelektit brenda njeriut, në shumicën e rasteve është i mvarur nga manifestimi objektiv i intelektit, që është pra, revelata . Sidoqoftë, të fituarit e kësaj diturie bëhet me anë të intuitës intelektuale, e cila është vetëmse dhuratë Hyjnore, si dhe mundësi për të `shijuar` të vërtetën. Në traditën Islame, kjo dituri supreme ose gnoza, është e lidhur me ca kualitete si: dhevk (shijimi), hads (intuita), ishrak (iluminacioni) dhe hudur (prania). Ata të cilët e kanë kuptuar gnozën, janë të pajisur me dituri të sigurtë intelektuale, të cilën dituri nuk e përziejnë në asnjë mënyrë me arsyen, ose racionalizimin.

Alkimia e njohjes,  gnoza pra, merret edhe me manifestimet e Parimit primordial në të gjitha nivelet e ekzistencës univerzale: që nga forma më e lartë engjëllore deri te ajo materiale, por të gjitha ekzistencat e rendit kozmik, alkimia e njohjes i sheh nën dritën e Parimit. Pra, zbret nga Parimi drejt manifestimit dhe e trajton kozmologjinë si shkencë e kozmosit në raport me vetë Parimin, nga shkaku se, Parimi primordial është dituria e cila jep skemat e orientimit të qenies njerëzore, e cila qenie është e vendosur në kufijtë e ekzistencës kozmike të Realitetit Metakozmik. Alkimia e njohjes trajton poaq edhe domosdoshmërinë e gjendjes njerëzore, më gjith gjërësinë, gjatësinë, thellësinë dhe lartësinë. Pra, studjon në thellësi `artin e njeriut`, të cilin art dikush do të mund ta quaj pikturë, skulpturë, dramë ose muzikë,  por vetëm nëse ky term do të lidhej me sensin tradicional e jo modern, mu si `shkencë e shpirtit` brenda njeriut. Përfundimisht, alkimia e njohjes merret me Parimin dhe të gjitha nivelet e manifestimit, në kuptimin e unitetit, i cili dominon mbi gjith atë që ekziston dhe e cila është një veçantësi qendrore në perspektivën Islame. Mund të thuhet edhe kjo se, metafizika Islame dhe alkimia e njohjes është e dominuar nga dy doktrina bazë: `Njëshmërisë Transcedentale të Qenies` (vahdetu’l-vuxhud) dhe Njeriut Univerzal të Plotë (Insanu’l-kamil), që në vete inkuadron jo vetëm antropologjinë gnostike, por edhe kozmologjinë simbolike nën hijen e relacionit mes mikrokozmosit dhe makrokozmosit.

Në të gjitha religjionet tradicionale dhe klimat kulturore, alkimia e njohjes e  vëndos themelin e artit së formave duke përfshirë edhe format artistike, dhe me këtë bën të kuptueshëm gjuhën e simbolizmit.  Duke qenë se trajton amorfen në nivelin më të lartë, alkimia e njohjes dhe metafizika me këtë, formojnë bazamentin e shkencës së simboleve, vecënarisht në botën ku `shpirti i simbolit` është humbur . Në trajtesat Islame mbi alkiminëe njohjes zakonisht nuk i ndajnë analizat në forma dhe simbole por më së shumti i zbërthejnë principet e kësaj shkence, të cilën shkencë e aplikojnë edhe kur është e domosdoshme. Shkrimet e Ibni Arabiut dhe Rumiut janë të mbushura plot me kësisoj shembujsh.

Format tregojnë kuptimin e thellë dhe e shpjegojnë atë, sepse jo çdokush arrin të kuptojë dhe të shohë bukurinë e këtij kuptimi përara syve të tij. Forma sheh formën dhe shpirti sheh shpirtin. Pra, është e nevojshme që kuptimit t’i japim një formë, në mënyrë që ata që njohin vetëm formën, të zbulojnë ekzistencën e kuptimit dhe të besojnë pak në këtë kuptim. Qiejt janë krijuar në një aspekt shumë të lartë, me qëllim që të mundësojnë kuptimin e lartësive të shpirtit.

            Në mbretërinë e shpirtit gjenden qiej

            që sundojnë qiellin e kësaj bote këtej.  

            Pra, meqënëse ngritja e qiejve i është dhënë si atribut shpirtit, dhe është pa cilësime, lartësia e tij është përtej masave të hapësirës. Ajo është shpirtërore. Ajo është po ashtu kur ti thua: “Ky njeri është më i mirë se ai tjetri.” Kjo epërsi nuk varet nga pamja, ajo varet nga vlerësimi, nga vlera dhe nga grada e përsosurisë. Prandaj, ngritja e qiejve simbolizon këto lartësi, me qëllim që të dihet se çfarë është lartësia. Po kështu, kur  ndodh një situatë shpirtërore –hal-,personi e  bën shpjegimin e saj përmes artit me qëllim që ajo të kuptohet. Nëse kjo gjendje shpirtërore nuk të ka ndodhur, atëherë nuk mund ta përshkruash atë. Po kështu, ngjarjet e jashtëzakonshem dhe mrekullitë paraqiten në një formë të caktuar. Ato janë caktuar për ata që mohojnë dhe që i injorojnë mrekullitë dhe ngjarjet e jashtëzakonshme, që janë tërësisht shpirtërore. Kështu, kur një mësues kryen një transformim tek një nxënës i tij, i cili e kthen përsëri në jetë zemrën e tij dhe i kthen shkimin syve të tij të verbuara, me qëllim që paqartësitë e tij të ndriçohen tërësisht, ai shndërron në ar zemrën e tij prej bakri; ai rrit në veten e tij njëqind lloje kopshtesh urtësie dhe trëndafilishtesh njohjeje, diturie dhe shikimi, si dhe bën që tek ai të shfaqen hyri dhe pallate. Pra ai bën një akt alkimik dfrejt lumturisë.  Atëherë, një nxënës i tillë që ka parë mësuesin e tij të bëjë në çdo çast mrekulli të tilla, çfarë interesi do të ketë ai për mrekullinë që ka të bëjë me parashikimin se çfarë ai ka ngrënë në mëngjes apo në mbrëmje, se çfarë ai do të bëjë nesër.

            Kështu, përmbytja që u bë në kohën e Nuhut, simbolizon një nga përmbytjet e shpirtit; transformimi dhe gëlltitja në tokë, të provokuara nga Zoti, simbolizojnë fenomene në botën e shpirtrave. Shpirtrat e njëqind mijë personave, harbutë dhe që silleshin keq, të cilët i kundërshtonin urdhërat e Zotit dhe nuk i bindeshin Atij, u transformuan. Transformimi i formës është bërë i dukshëm, me qëllim që ata që kanë një shikim të dobët dhe që nuk shohin veçse formën, të kuptojnë nga pak dhe të dinë se çfarë është transformimi i shpirtit. Pra, çdo gjë që ka marrë formë, qoftë kjo e mirë apo e keqe, është bërë për këto abstraksione që ekzistojnë në botën e padukshme, në mënyrë të atillë që njerëzit që janë të lidhur me formën, të perceptojnë një pjesë të këtyre abstraksioneve. Pemët, kopshtet, burimet e ujit, janë si një kundërmim i parajsës shpirtërore.

Origjina e ekzistencës është dëgjimi ynë i urdhërit të Tij –Bëhu . Gjëja e parë që ne kemi dëgjuar nga i Vërteti, është fjala e Tij, dhe prej saj ka ndodhur edhe ekzistenca. Kështu është edhe në rrugët sufike; kur ka një sema/dëgjim, nëse s’ka një ekstazë ndaj këtij dëgjimi dhe nëse kjo ekstazë nuk sendërton unitetin thelbësor, nuk është një sema’ e vërtetë, nga kategoria e së cilës i referohen njerëzit e Zotit. Kur Zoti i thotë një gjëje që nuk ekziston akoma: “Kun! Bëhu!”, atë e realizojnë njerëzit e sema’-së. Fjala që ata dëgjojnë dhe që prodhon ekstazën unifikuese e që mbush zemrat e tyre me diturinë hyjnore, i korespondon urdhërit që ka krijuar ekzistencën e tyre. Për ata, ekstaza paraprin ekzistencën. Sema’ja  e “ përgjithshme”, e përkryer, mund të jetë hyjnore, shpirtërore apo natyrore. E para është ajo e simboleve. Për ata, çdo gjë që ekziston vjen nga fjalët hyjnore dhe fjalët hyjnore nuk mund të kapërcehen. Ato i korespondojnë dëgjimeve që nuk mund të ndalojnë më. Këto dëgjime kanë ndodhur në “simbolin” e tyre, pika e çmuar e shpirtit, nga vetë ekzistenca e këtyre fjalëve. Zoti ka thënë: “Çdo herë që atyre u vjen një fjalë nga ana e Zotit të tyre, ata e dëgjojnë atë.” Ky “qëndrim” i sema’-së, të cilën nuk e arrijnë të gjithë dhe që të tjerë e kalojnë atë, i korespondon Emrave të Zotit, që janë të panumërta. Për secilin Emër, ka një gjuhë dhe për secilën gjuhë, ka një fjalë. Dhe qenësia është një, i thënësit dhe i dëgjuesit. Kur ka një thirrje, ne i përgjigjemi. Kështu, Ai ka thënë: “Kërkoni prej Meje dhe Unë do t’ua plotësoj.” Ai na dëgjon, dhe mbas përkuljes në namaz, thuhet: “Zoti e dëgjon atë që e lavdëron.”

Sema’-ja shpirtërore ka të bëjë me veprimin e penëve hyjnore mbi librin e ekzistencës. Ekzistenca është një fletë e shpalosur dhe bota është një libër; penët flasin, njerëzit dëgjojnë, fjalët shkruhen dhe bëhen të vërtetueshme; qenësia e vërtetimit është qenësia e kuptimit…

Sema’-ja natyrore bazohet mbi katër realitete. Natyra është katërsore me temat e objektet, me aktivet e pasivet; ekzistojnë katër drejtime, katër natyra të cilëve iu korespondojnë katër tinguj muzikorë thelbësorë, që i vendosin ato në lëvizje dhe që sigurojnë kënaqësinë muzikore. Kënaqësia e këtyre tingujve dhe efektet e tyre mbi karakteret, e kanë rrënjën tek fjala hyjnore. Ai që dëgjon një tingull që i përshtatet temperamentit që ka, nuk mund t’i shpëtojë ndikimit të tij.

Një nga problemet më të mëdha të nivelit intelektual dhe artistik  me të cilat ballafqohet sot njeriu bashkëkohorë janë: invazioni i botëkuptimeve dhe filozofive sekulare, përhapja e shkencës dhe e teknologjisë e bazuar në botëkuptime sekulare ndaj natyrës, krizat ambientale që padyshim lidhen ngushtë me teknologjinë moderne. Roli i alkimisë së njohjes është më se qendror për zgjidhjen e gjith këtyre problemeve. Pikërish vetëm gnoza është, që i unifikon principet e shpirtit dhe arsyes. Për më shumë, alkimia njohëse nuk është e thurrur në formën silogjisitke të mendimit që gjejmë në filozofinë aristoteliane, formë-mendimi e cila i ka tëhuajësuar nga vetja shumë njerëz sot. Si pasojë, ajo  është në një aspekt më e kapshme për intuitat intelektuale sesa shkollat racionaliste, të cilat goxha e kanë lënduar fushën e artit.