Analiza e problemit në kontekst të lidhjes midis kuptimit artistik të përvojës së të shenjtës është një vazhdimësi e pandërprerë në historinë e artit por njëkohësisht edhe në historinë e përjetim it të të shenjtës deri në shekullin e XX. Fillimi i shekullit të XX i stërngarkuar me probleme sociale e ka margjinalizuar këtë çështje por ama nuk e ka hedhur në harresë. Fundi i këtij shekulli dhe fillimi i mijëvjeçarit të tretë sërish me të madhe e ka aktualizuar çështjen e përvojës së të shenjtës dhe formësimin artistik të saj në kuadër të disiplinave të ndryshme kontemplative por edhe në prapavijën artistike si kontekst i të shenjtës. Hotizonti i problemit nuk deduktohet nga vetja, por bën një shpërndarje të pytjeve dhe temave, po aq aktuale, sa edhe vetë përmasa e idesë për pamundësinë e vazhdimit të krizës në hapësirën mendore. Si rrjedhojë, krahas shpirtërisë së artit është futur në krizë edhe vetë shpirtëria pa dimensionin  e artit dhe nëse do ta kishim parafrazuar këtë situatë do të kishim thënë: A ka vallë ende art të mirëfilltë në këtë kohë të ngushtë? Dhe vallë kjo krizë e paraqitur në art a mos është për shkak të mosbartjes së përvojëstë të shenjtës në art? Gjithashtu nga ana tjetër arroganca në prezentimin e fesë, që nuk ka dyshim se është në krizë, a mos vallë është krizë e ndikuar prej mosprezencës së artit në fenë?

Pasi që nga njëra anë është pranuar si shprehje relative thënia: “ Zoti është i vdekur”, ndërsa nga ana tjetër çdo gjë në botë është skientifikuar dhe përmasa e të shenjtës është konsideruar se i takon hapësirës së transhedencës dhe nuk ka pjesë aspak në horizontin bashkëkohor as të artit dhe as të dijes, kujdesi i vetëm që i është kushtuar të shenjtës, edhe nga fetarët edhe nga jofetarët, është pasqyrimi psikologjiko-socilogjik dhe çdo gjë tjetër nga përvoja e të shenjtës është ekskomunikuar në geto dhe rezervat të teologjisë, rrjedhimisht të dijes për fenë dhe jo të përvojës së fetarisë. Në të gjitha segmentet është reflektuar konteksti se kjo pyetje nuk është aktuale,  bashkëkohore dhe i takon të kaluarës. Modernistët, ose më mirë thënë “ përparimtarët”, “progresistët” pra na thonë se problemi është i vjetëruar! E shenjta, rrjedhimisht feja është e drejtë demokratike e çdo individi dhe i botëkuptimi i tij i lirë, por ama nuk ka asgjë të përbashkët me artin ose nëse e përgjithësojmë, me bashkëkohoren. Ndërsa problemi thellohet edhe më për shkak se edhe përfaqësuesit e të shenjtës nuk i japin legjitimitet teorik prezentimit artistik të të shenjtës. Por ama nëse i kthehemi realitetit dhe fakteve atëherë e shohim se relacioni midis përvojës së të shenjtës dhe pasqyrimit artistik ka qenë i pranishëm dhe është fakt historik.

Tash nëse vazhdimësia historike na imponon që problemi i relacionit të artit me përvojën e të shenjtës të kuptohet dhe analizohet si imanente, legjitime dhe aktuale, atëherë nga spektri i kritikave konsekuente, siç veprohet në racionalizimin e përgjithshëm, rrjedhimisht në skientificimin e botës dhe jetës, do të identifikohet qartë  problemi i krizës së kulturës artistike si dhe krizës së përshpirtshmërisë. Si rrjedhojë e kësaj shumë lehtë mund të arrimë në konkluzën se problematizimi i çështjes së të shenjtës dhe kuptimit artistik është legjitim dhe  as njëra as tjetra nuk mund të qëndrojë i gjallë pa kategoritë: kuptim, shpirtëri dhe frymëzim. Fenomeni i të shenjtës i përmban në vete konceptet themeltare të kuptimit, shpirtërisë dhe frymëzimit, krahas termeve që janë të përmendura, është e kuptimtë nga vetja, madje edhe në variantet e botëvështrimeveFeuerbach-Niietzchiane, ku bota transhedencale është projekcion i njeriut dhe i kësaj bote, projekcion në të cilën njeriu e humb vetëdijen dhe virtytet i bart përtej kësaj bote. Por ama situata nuk është e tillë në artin, për shkak se reduktimi i artit në “brumin material”, më pas skientifikimi i estetikës, si dhe qasja në fenomenet e artit përmes reduktimeve, madje edhe mohimeve të tradicionales përmes “-izmave” “avangardiste” të modernizmit, e ka mjegulluar tej mase kuptimin e artit si diç i kuptimtë, i përshpirtshëm dhe i frymëzuar.

Përvoja e të shenjtës në kontekst të kuptimit të artit është margjinalizuar nga njëra anë si pasojë e formave të imponuara masovikisht nga materializmi dhe marksizmi doktrinar, do të thotë nga sistemet totalitare shoqërore, por nga ana tjetër edhe nga kriza e thellë dhe e gjatë e kulturës perëndimore ose më mirë thënur, krizës në të gjitha degët e artit. Një pjesë e madhe e hermeneutëve perëndimorë, si Heideggeri, Gadameri, Sprengleri, Guneoni, janë të mendimit se kriza në artin bashkëkohor manifestohet si pasojë e shuarjes ose të anulimit të qëllimshëm të hapësirave kategoriale të shpirtërisë, frymëzimit, rrjedhimisht kuptimit.

Korespodenca e sferave të sipërpërmendura, të përvojës së të shenjtës dhe kuptimit të artit në horizontin e botës bashkëkohore, në trajtë të frymëzimit, shpirtërisë dhe kuptimit e ka provën e qartë dhe ajo është gjurma historike e saj. Pikërisht për këtë mendoj se është shumë e rëndësishme vendosja e segmenteve të analizës për njohjen e relacionit historik midis artit dhe përvojës së të shenjtës në përgjithësi, më pas refleksionet e tyre në estetikë si formë teorike e hapësirës artistike dhe fetare. Këtu nuk e kam qëllimin vetëm në formimin e një aspekti të thjeshtë teorik estetik, por edhe i një senzibiliteti konkret kritik historiko gjeografik, pra të të kaluarës, të tashmes dhe ardhmërisë.

Para së gjithash duhet të kihet parasysh se njeriu nuk është vetëm qenie materiale por edhe shpirtërore, pra njeriu nuk është i gjallë vetëm pse ha bukë por edhe për shkak se merr frymë përmes të cilës përpiqet realitetin që e rrethon ta ndërlidhë me diç më të lartë, më të pastër dhe më të përkryer. Sfera e shpirtërirsë e farefisnon hapësirën e të shenjtës me artin dhe si rrjedhojë arti është më i afërm me të shenjtën se të gjitha diciplinat tjera njerëzore. Është fakt se e shenjta dhe arti e lartëson, e ngazëllen dhe e bën të lumtur njeriun. Duke u nisur nga ky efekt i përbashkët, e shenjta dhe arti, është shumë e qartë, se janë të përafërta edhe nga aspekti i burimit të tyre.

Gjatë veprimit në trajtë artistike njeriu në imagjinatën e tij mund të shprehë paqartësitë e të vërtetës dhe ta formësojë edhe përvojën e tij të të shenjtës. Ai mund të bëjë besëlidhje me njerëz të hapësirave dhe kohrave të ndryshme. Në një mënyrë ai lidhet me zinxhirin e të reflektuarës nga prania hyjnore dhe ekzaltohet nga kjo pozitë shpirtërore. Një nga përfaqësuesit kryesor të këtij konteksti ka qenë Goethe edhe atë për shkak se konkluzat shkencore nuk e kanë kënaqur. Goethe jetën e njeriut e ka konsideruar si çështje estetike. Sipas tij arti duhet të dhurojë një ideal të ri të jetës në të cilin ndihmës kryesor do ta ketë përvojën e të shenjtës. Ky ideal në një mënyrë është si “mbinjeriu” i Nietzches, një kombinim i forcës të pakufishme të vullnetit dhe lirisë absolute në kontekst të daljes përtej lëndores. Koncepti që në kohën e re në Europë është përfaqësuar përmes personaliteteve të lartëpërmendura në Lindje ka qenë një nga diskurset kryesore të kuptimit të realitetit.

SadreddinShirazi (vd.1640), i njohur si Molla Sadra, është një nga filozofët më të spikatur të mendimit islam të periudhës së vonshme. Sadra ishte bashkëkohas i Dekartit dhe është përpjekur që animet kryesore të mendimit klasik t’i bashkojë në shkollën e re të tij që e kishte emërtuar si “Urti transcedentale/ Hikmet-I Mutealije). Përkufizimi i qenieve, ashtu si ka vepruar Kanti, vetëm me përmasën e tyre të dukshme, domethënë si fenomene, është vendosje e vetvetes para qenësisë. Për një mendimtar klasik, siç është Sadra, është nga gabimet më të mëdha prej të cilave duhet të qëndrojë larg një filozof i mençur. Qeniet, sipas mendimtarëve klasikë, i bën të kuptimta jo dukja e tyre për ne ose për të tjerët, por kuptimi dhe grada që përfaqësohet nga esenca e tyre dhe të cilën Kanti e emërton si nomen. Ky është dallimi kryesor që filozofin artist  që rend pas njohjes universale e dallon nga shkencëtari që i hulumton vetëm vetitë specifike të lëndëve fizike. Sipas këtij përkufizimi të filozofisë dhe artit , njohja e drejtë për realitetin e qenieve është parakusht për plotninë e unit. Aty ku nuk ka realitet aty nuk ka edhe plotni. Sipas kësaj, epistemologjia dhe etika, e shenjta dhe arti janë pjesë të një tërësie. Përkundër konceptit individ atomistik të filozofisë moderne, Sadra njeriun e vendos brenda sferës së madhe ontologjike. Njeriu brenda kësaj sfere është i obliguar që të dalë në katër udhëtime. Katër udhëtimet racionale të Sadras janë të mbështetura në një trajtë të mendimit dydimensional. I pari është nisje në rrugë nga të qenat dhe vajtje përtej të qenës, ndërsa i dyti, nisje nga parimi kuptimdhënës i të qenës dhe vajtje në të qenat. Udhëtimi nga bota e krijuar në të Vërtetën përputhet me të parin, ndërsa udhëtimi nga e Vërteta në botën e krijuar përputhet me të dytën.

Farabiu është nisur nga kjo pikë dhe si pasojë i ka kushtuar rëndësi të madhe “fuqisë imagjinative” në ndërtimin e një epistemologjie dhe strukture politike të fortë. Të pritet se realiteti i të gjithë njerëzve, thotë Farabiu, do të mund të kuptohet si një parim dhe vlerë e pastër është jokorrekte. Pjesa dërrmuese e njerëzve realitetin e fesë, metafizikës, matematikës ose artit e perceptojnë përmes simboleve, aluzioneve dhe metaforave të ndryshme. Format dhe gradët e ndryshme të perceptimit nuk mangësojnë asgjë nga esenca e realitetit. Përkundrazi, referohen në pasqyrimet dhe fenomenet e ndryshme të tij.

Kjo domethënie që Farabiu dhe Sadra i ka dhënë filozofisë dhe artit sërish është zbuluar në filozofinë dhe artin bashkëkohorë perëndimore nga mendimtarët dhe historianët, si Heideggeri, Derrida, Kingsley dhe Hadoti. Një përpjekje filozofike e abstraguar nga banesa e qenies dhe nga gjuha e gjithësisë na detyron të bëjmë vetëm se gjimnastikë logjike. Abstragimi shndërrohet në qëllim për veten dhe midis nesh e qenies e inkuadron tëhuajësiminepistemik. Çdo aktivitet i dijes që nuk e merr në epiqendër qenien na largon ne nga realiteti i qenësisë. Pikërisht për këtë, Heideggeri e mbron tezën se lajthitja themelore e metafizikës perëndimore është në faktin se e ka harruar “pyetjen e qenësisë”. Shkaku i mekanizimit, kalkulimit dhe njëdimensionalitetit të përsiatjes moderne është në varfërimin dhe cekëtinë e vizionit për qenien (Dasein). Subjekti kartezian përpiqet të dominojë me çdokënd dhe me çdo gjë, si pasojë, jo vetëm që vetmohet vetë por e varfëron edhe qenësinë. Tragjedia e mendimit modern, sipas Heideggerit, fillon në këtë pikë.

Vepra Diskursi mbi të përsiaturit, përkatësisht traktati, DieGelassenheit, është ndër studimet e rëndësishme që e rezymon mendimin e periudhës së fundit të tij. Libri është i përbërë nga një ligjëratë e mbajtur në një manifestim me rastin e njëqind vjetorit të vdekjes së muzicienit të njohur gjerman ConradinKreuzter (1780-1849) dhe dialogut të bërë midis një profesori, shkencëtari dhe student, që është shkruar më vonë nga Heideggeri. Heideggeri në vend që të flasë për jetën dhe veprën e kompozitorit gjerman e ka provuar të mendojë rreth të persiaturit. Edhe të pranishmit i fton në një aktivitet të tillë. Në të kundërtën edhe manifestimi i tyre si edhe të gjitha manifestimet e tjera, do të jetë vetëm se një zbavitje pa kuptim dhe pa të menduar.

Të gjitha festimet, sipas Heideggerit janë pasazhe të shkujdesjes (pamendimësisë). Për shkak se në manifestimet nuk bëhet persiatje në lidhje me çështjen që festohet, por argëtohet në bashkëvajtje të fjalëve që thuhen. Aktivitetet e tilla na largojnë ne nga përsiatja e vërtetë. Por ngjallin në ne ndjenjën e besimit artificial për shkak se duken sikur janë veprime serioze. Në këtë kuptim, për Heideggerin edhe njerëzit të cilët ai i quan “mendimtarë profesionalë” janë fukarenj të mendimit. Ata na thonë disa fjalë në lidhje me mendimin; por puna e tyre nuk është përsiatje. Ndërsa njeriu pasi është qenie e obliguar me të menduar e ka domosdoshmëri që edhe të menduarit mbi mendimin ta shndërrojë në aktivitet të vetëdijshëm.

Njeriu modern, sipas Heideggerit është njeri që ikën nga persiatja. Bota e tij është një botë ku ai mendon se përsiat, mirë po në realitet në të ka përzier dijen me informatat, përsiatjen me diskursin, urtinë me pragmatizmin, lirinë e mendimit me sipërfaqësinë, racionalizimin me tregtinë logjike; që është më e keqja, ka krijuar një botë logjike në të cilën ua ka ndërruar vendet të sipërpërmendurave, madje edhe njërën e ka vendosur në vendin e tjetrës. Për ta legjtimuar ikjen nga persiatja e vërtetë, njeriu modern ka prodhuar instrumente të mrekullueshme: shkencën, teknologjinë, kulturën e masve, konsumin, tregtinë, argëtimin, sportin, politikën, mediumet, lojrat kompjuterike që konsiderohen si të vërteta, etj. Përderisa secila nga ato ka mundësi të bëhet temë e përsiatjes janë shndëruar në instrumente për ikje nga persiatja. Varfëria e mendimit, që jemi duke përjetuar, buron nga kjo ikje. Por bota modern nuk afrohet aspak që ta pranojë këtë realitet. Madje, nga ana tjetër, supozon se ka dendësi të mendimit dhe përsiatjes, si asnjëherë në historinë e njerëzimit.

Kuptimi i artit përmes përvojës së të shenjtës kërkon prej njeriut që të del në udhëtim persiatës dhe më pas atë përvojë persiatëse ta reflektojë në pëlhurë, nota ose skenë me aluzione, metafora, figura stilistike. Ja si Molla Sadra e ka shprehur udhëtimin e vet personal:

“ Unë merrem shumë me hulumtim dhe përsëritje; shfletoj librat e filozofëve që i kushtojnë rëndësi teorisë. Për rrjedhojë, mendoja se kam përfituar diçka me to… Deri sa pak m’u hapën sytë dhe fillova ta shikoj gjendjen time individuale. Pra, në këtë kohë, e pashë sa larg jam nga dija e realitetit dhe kuptimi i vërtetë. (Këto realitete) mund të përvetësohen vetëm dhe vetëm përmes emocionimit shpirtëror të bazuar në përvojën dhe përmes perceptimit të drejtpërdrejtë…”.

Së fundmi, përsiatja është dalje në udhëtim drejt realitetit. Relacioni dinamik midis rrugës, udhëtarit dhe cakut, është burim i gjallërisë së përsiatjes. Qëllimi i udhëtarit nuk është obsesionimi me shenjat, tabelat, pengesat që do të paraqiten në rrugë, por vajtja në cak. Obligim parësor i udhëtarit të realitetit është të tregojë mençurinë intelektuale dhe aftësinë artistike për t’i tejkaluar pengesat që do t’i dalin në rrugë. Siç thotë edhe Heideggeri, “përsiatja është rrugë në vete. Atë rrugë mund ta ndjekim vetëm nëse qëndrojmë në të….

Marrëdhëniet e shëndetshme karakterizohen nga respekti, ndershmëria dhe harmonia.
Nëse marrëdhëniet nuk janë të tilla, nëse konfliktet janë të shpeshta, nëse neve ose personin tjetër shpesh e shqetëson diçka, nëse vuajmë rregullisht, nëse dikush na trajton në mënyrë të papërshtatshme vazhdimisht dhe e shkel kufirin e të drejtave tona si individë, si dhe nëse ne këtë e bëjmë vazhdimisht ndaj të tjerëve, këto janë shenja që ekziston një aspekt i pazgjidhur brenda asaj marrëdhënie, dhe natyrisht, brenda vetes. Të punosh në veten tënde përfshin rikthimin e vetvetes në thelb. Paraqet një kujtesë se kush jemi ne vërtet. Një kujtesë e asaj qe dikur e dinim.Si rrjedhoje serish ta kthejmë integritetin, individualitetin dhe pjekurinë.Ne nuk jemi krijuar të jemi të tensionuar, të zemëruar, nervozë, të trishtuar. Ky nuk është thelbi ynë. Thelbi është paqja, harmonia, mirënjohja. Qenia jonë parësore, është shpirti ynë, është ajo që ne jemi vërtet.

Kur ka qenë hera e fundit që kemi bërë diçka për shpirtin tonë ? Jo vetëm diçka që na pëlqen ta bëjmë ,por diçka që na mbush vërtet? E lehtë është tu japim të tjerëve, të ndajmë me të tjerët … Por shumë shpesh harrojmë t’i japim personit që ka më shumë rëndësi – vetvetes! Ne harrojmë të pyesim veten se çfarë kemi nevojë, si jemi ..

Për shkak të dinamikës dhe shpejtësisë së jetës, ne jemi mësuar t’i japim vetes gjëra “të vogla” … Te pimë  një kafe me një mik, te ndajmë kohën për të lexuar një libër që na pëlqen … Por, sa shpesh bëjmë diçka që na mbush vërtet shpirtin, që na bën të plotë, na rigjeneron? Diçka që na bën të shkëlqejmë, te rrezatojmë nga brenda!

Sa herë që eci drejt Teje, hapi im është dukshëm më i lehtë. Sepse heq barrën e padukshme nga shpatullat e mia; dhe i liroj këmbët nga prangat e padukshme…

Mund të jemi fizikisht dhe mendërisht plotësisht të shëndetshëm, por shpirtërisht të vdekur. Ne trajtohemi gjithnjë e më shumë, dhe gjithnjë e më shumë na dalin sëmundje të ndryshme. Sa më shumë trajtohemi, aq më të sëmurë jemi. Krejtësisht kontradiktore. Farëdo që bëjmë është sipërfaqësore, sepse ne trajtojmë pasojën, jo shkakun dhe rrënjën e problemit…

Shqetësimet e kësaj bote na bëjnë që të mos gjejmë rrugën drejt shëndetit shpirtëror dhe një jetë të lumtur. Dhe për të jetuar sot lumturisht dhe me cilësi, është e nevojshme të gjejmë paqe shpirtërore, e cila arrihet vetëm nëse jetojmë thjesht dhe në bashkësi me njerëz të mirë.

Pendesa me lutje formon kulmin e piramidës së shëndetit shpirtëror të njeriut. Pendesa është përgjigjja ndaj së keqes! Duhet të kihet parasysh se njeriu nuk është një makinë falëse dhe është i paaftë të falë në kohën e dhimbjes. Por ka një nevojë dhe dëshirë të madhe në shpirtin e një njeriu për një akt të veçantë te pendesës dhe faljes.Prandaj, pendesa dhe falja vijnë nga thellësitë e shpirtit si një lloj njohjeje. Kur pendesa piqet në shpirtin e një njeriu të plagosur, urrejtja dhe vetë-keqardhja zhduken. Për të falur të tjerët, së pari duhet të dimë se si ta falim veten. Dhe kjo është gjëja më e vështirë…

Brenga paraqitet që të paralajmërojë një person që diçka e rëndësishme duhet të ndryshojë në jetën e tij. Ajo që e brengos një person në të vërtetë e shëron dhe e motivon atë të bëjë diçka urgjente për ta bërë dhimbjen të zhduket. Dhimbja zhduket kur një person e kupton mesazhin e saj dhe ndryshon modelin negativ të jetës dhe sjelljes së tij…

Falënderimi/Mirënjohja është një mënyrë e vlefshme për t’u kujdesur për shëndetin tone fizik, mendor dhe shpirtëror. Shkalla e lumturisë dhe kënaqësisë në jetë varet nga sasia e falënderimit dhe mirënjohjes që ne ushqejmë. Nëse jemi mosmirënjohës e shkatërrojmë veten dhe jo tjetrin…

Arritja e më te mirës se mundshme nuk është detyrë e lehtë. Është një proces i kërkimit, është arsyeja pse kemi lindur, por kërkon këmbëngulje, durim dhe një vizion të qartë të asaj që duam të jemi, duke e kuptuar veten dhe duke mos gjykuar veten ose të tjerët. Për shumë prej nesh, kjo gjithashtu do të thotë të lutesh, të dëgjosh thirrjen e jetës, të njohësh misionin e jetës, ta shtosh dashurinë. Është e rëndësishme që të mos përpiqemi të krijojmë nga vetja atë që nuk jemi, të mos krijojmë një vetvete të rreme. Kur aktivizohet vetja jonë autentike, atëherë ne gjithashtu njohim vendin tonë të vërtetë në botë, kuptimin tonë të vërtetë të ekzistencës…

Urtësia është njohuri e nevojshme për një jetë të mirë. Është rezultat i një kuptimi objektiv të përvojës së jetës. Urtësia na mëson se ku gjenden vlerat reale në jetë. Një njeri i urte respekton natyrën dhe ligjet që ekzistojnë në të. Ai ka një orientim produktiv, duke përmirësuar vazhdimisht veten dhe rrethinën e tij dhe për këtë arsye jeton mirë…

Është shumë e vështirë për njerëzit të shohin urtësinë kur bëhet fjalë për fuqinë e tyre në shoqëri, sepse kjo fuqi mbart iluzionin e tejkalimit të pafuqisë në natyrë. Nëse lumturia qëndron në pushtet mbi njerëzit, atëherë njerëzit më të pasur dhe më të famshëm në botë duhet të jenë njerëzit më të lumtur. A janë valle? Sa më e madhe të jetë fuqia në shoqëri, aq më të mëdha do të jenë iluzionet pershoqërinë dhe aq më shumë bien ndesh me ligjet objektive të natyrës…

Urtësia është një virtyt i zemrës njerëzore, e karakterizuar nga njohuri të thella, shikimi depërtues dhe aftësi për arsyeshmëri…

Aliu (Allahu ia fisnikëroftë fytyrën) përcolli se Pejgamberi (paqja dhe mëshira e Zotit qofshin mbi të) ka thënë: “Dy gjërave u druhem për ju mbi gjithçka tjetër: rendja pas epshit dhe shpresat jetëgjata. Sepse rendja pas epshit e ndan njeriun nga e Vërteta, kurse shpresat jetëgjata janë dashuri për këtë botë.” Pastaj ai tha: “Vërtet, Zoti (i Lartësuar është Ai) ia dhuron dynjanë atij njeriu që Ai do dhe njeriut që Ai e urren; dhe kur Ai e do robin e Tij, ai i jep atij besim. Dhe vërtet, feja ka bijtë e saj, ashtu siç i ka dhe dynjaja; prandaj, qëndroni me bijtë e fesë, dhe mos qëndroni me bijtë e kësaj bote. Dhe vërtet, dynjaja ka kaluar dhe ka sosur, ndërkohë që Jeta e Amshuar është avitur dhe ka ardhur afër. Dhe vërtet, ju jeni në një ditë në të cilën ka veprim pa llogari, por pothuajse u jeni afruar një dite në të cilën ka për të patur llogari por jo veprim.”.

Ummel-Mundhiri thotë: “i Dërguari i Allahut (paqja dhe mëshira e Allahut qofshin mbi të) doli përpara njerëzisë një mbrëmje dhe tha: “O njerëz! A nuk ju vjen turp përpara Allahut?” “Si qenka kjo punë, o i Dërguari i Allahut?” e pyetën ata, dhe ai iu përgjigj: “Ju grumbulloni atë që nuk keni për ta ngrënë, ju shpresoni për atë që nuk keni për ta arritur kurrë, dhe ndërtoni atë ku ju nuk do të rroni kurrë.”

Abdullah [ibnMes’udi] thotë: “I Dërguari i Zotit (paqja dhe mëshira e Zotit qofshin mbi të) vizatoi një herë një katror para nesh, duke hequr një vizë nga lart poshtë në qendër dhe mandej duke hequr të tjera vija në anë dhe një tjetër që shpiente jashtë tij. “A e dini se çfarë është kjo?” pyeti ai, dhe ne ia kthyem: “Allahu dhe i Dërguari i Tij e dinë më mirë!” Ai tregoi me gisht vijën që shtrihej në qendër dhe tha: “Ky është njeriu, dhe kjo është jetëgjatësia e tij që e rrethon atë. Këto” – duke treguar me gisht vijat që shtriheshin përreth tij – “janë ndodhitë e rastit, të cilat e këpusin atë; kur njëra nuk e zë atë, ai këputet nga një tjetër. Dhe kjo” – duke treguar vijën që shpiente jashtë – “është shpresa e tij”. Një njeri që dëshiron të bëhet i urtë nuk duhet të lejojë që dijet e imponuara ta udhëheqin atë. Ai duhet të ndjekë rrugën e tij. Që një njeri të jetë i urte ai duhet të ketë kohë për veten e tij. Një kohë për të analizuar botën përreth tij dhe veprimet e tij, një kohë për të zbuluar se ku janë vlerat e vërteta, për të zbuluar se çfarë është më e mira për të dhe shoqërinë. Ai duhet të jetë kritik ndaj çdo forme të njohurive të imponuara. Sa më shumë ai fillon ta bëjë atë, aq më i saktë është ai. Kjo nuk është e lehtë për t’u realizuar, por vetëm në këtë mënyrë mund të zhvillohet aftësia për të gjetur vlerat e vërteta të jetës dhe për të shmangur ato të gabuara. Kështu ndërtohet objektiviteti. Objektiviteti është një kusht i mjaftueshëm për zhvillimin e urtësisë.

Shërbëtor I Kur’anit jam, gjersa xhani të m’jetë shuar

Pluhur pragu mbetem, për Muhammedin e nderuar

N’përcjelltë ndokush diç tjetër nga kjo që kam pohuar

Kam hequr dorë prej tij dhe asaj që do të ketë shkruar”

                                                                                                            Mevlana Xhelaluddin Rumi

Mevlana Xhelaluddin Rumiu ka lindur në qytetin e Belhit, në Avganistanin e sotshëm, ndërsa ka ndërruar jetë në vitin 1273 në Konya të Turqisë. Mendimet e Mevlanasë, përgjithësisht, janë të shprehura përmes vargjeve dhe përmasës artistike. Para se të kalonte në botën e amshueshme, ai I ka lajmëruar ndjekësit e vet për datëvdekjen e tij në natën e 17 dhjetorit të vitit 1273 dhe këtë natë e ka emërtuar si Sheb-i Arus që do të thotë natë e gjerdekut apo natë e takimit me të Dashurin. Pra, Hazreti Mevlana, vdekjen e ka konsideruar si takim me Krijuesin dhe ngjashëm si edhe shumë të ndritur më parë, shpirti I tij ka pasur mallëngjim për takimin me të Dashurin. Shpirti I tij ka vuajtur nga ndarja prej origjinës dhe gjatë tërë jetës I ka kënduar bashkimit me Shpirtin absolut.

Çdo gjë kthehet në origjinën e vet, çdo gjë ka përmallim për origjinën. Kjo mund të shihet edhe në relacionet e kësaj bote. Njeriu përmallohet për vendin ku ka lindur, përmallohet për fëmijërinë e tij… Sado që të ktheheni prapa,  keni veçse  përmallim. Në disa rryma metafizike ka hulumtime të përmallimit për të kaluarën. Ato e studiojnë njeriun deri në momentin kur ka lindur, deri në barkun e nënës. Kësisoj, të gjitha kërkimet në faqen e dheut janë kërkime të orientuara drejt Tij. Të gjithë sufitë  këtë e bëjnë.   Në lidhje me këtë Hazreti Mevlana  thotë:

Nga momenti kur në zemër më lindi dashuria

U dogj çdo gjë që kisha, mbeti vetëm dashuria

Arsyen, mësimin, librin, çdo gjë në raft e vendosa

Por, ama, poezi, gazelë, rubaia mësova.

“Unë dashurinë nga plotënia  Jote  e mësova

Bejtet dhe gazelat t’i thuri,  nga Bukuria  Jote  kopjova

Në perden e shpirtit imagjinata për Ty vallëzon

Nga momenti që në shpirt imagjinata për Ty më vallëzon

Unë vallëzimin më të bukur nga imagjinata për Ty e mësova.”

“Unë jam ndjekës i mënyrës së besimit të Ibrahimit a.s., thotë Mevlana Xhelaluddin Rumiu, ai nuk i donte gjërat që perëndojnë e që humben”(En’am, 6:76). Personaliteti dhe filozofia e tij kuptimore ishin të orientuara drejtë amshueshmërisë dhe eternitetit. Për te jeta e kësaj bote, begatitë e saj si dhe çdo gjë që ngjanë në të ishte e përkohshme, ndërsa shpirti dhe rrethimi i tij ishin të përhershme dhe me vlerë reale. Pikërisht për këtë njeriu jetën e tij nuk duhet ta harxhojë në ndjekje të hamendjeve kalimtare, thotë Mevlana, por duhet të koncentrohet në shpirtin dhe në vlerat eterne.

Hazreti Mevlana në letërsinë dhe veprimtarinë e tij praktike e tregon rrugën e dashurisë së përjetshme dhe i hap dyert e zemrës së tij bujare në praninë e tërë njerëzimit duke thënë: Nëse ti e don veten duhet ta dashurosh edhe Krijuesin tënd, ndërsa kur të dashurohesh në Krijuesin do ti duash edhe krijesat e Tij. Ja pra ky ishte caku përfundimtar të cilin e dëshironte inkuadrimi hyjnor në gjithësi. Nëse dija dhe besimi ynë na kahëzojnë drejtë këtij realiteti atëherë jemi të denjë dhe me dinjitet i përkushtohemi Zotit.

Zhvillimi marramendës i teknologjisë dhe zbulimi i përditshëm i çështjeve të reja materiale nga njëra anë ia lehtëson jetën njeriut brenda kufijve botërore, mirëpo nga ana tjetër ia harron dhe ia neglizhon veten e tij. Njeriu përballë makinave të llojllojshme dita ditës zvogëlohet dhe e humb peshën e tij. Për pasojë e tërë filozofia jetësore e njeriut është e koncentruar në përkapjen dhe mësimin e drejtë të drejtimit të makinerisë fizike për kontrollin e botës. Vlerat, pa të cilat dikur as që mund të mendohej jeta dhe të cilat e stolisnin shpirtin dhe etikën e njeriut, siç janë: feja, poezia, etika, muzika, u hodhën në plan të dytë dhe të pakta janë zërat të cilët pëshpëritin për to. Një praktikë e tillë shoqërinë njerëzore e shndërroi në vend të padurueshëm për jetë, ia humbi karakterin humanitetit dhe dashurisë ndërnjerëzore.

Në këtë situatë njeriut i nevojitet të mësojë deshifrimin e topografisë së brendshme të tij dhe duke fituar forcën prej brendie ta rikthejë vetëbesimin dhe të bëhet zotërues i unit të vet. Hazreti Mevlana njeriut ia tregon rrugën drejtë origjinës së tij dhe nëpërmjet të saj e afron në dashurinë ndaj Zotit. Nëpërmjet dashurisë së vërtetë i mundëson të shohë tërësinë dhe të mos humbet në pjesën. Ai si një mjeshtër i mirë e jep planin e bashkimit të pjesëve të ndara, dhe i pajton “un”-ët e ndara. Ai në veprën e tij në mënyrë mahnitëse i paraqet pikat e përbashkëta të njerëzve dhe nëpërmjet të stërvitjes kuptimore u mundëson të mos mendojnë për dallimet dhe mangësitë e tjetrit. Një botëvështrim i tillë përgatit fushën e mirëkuptimit të ndërsjellë në shoqërinë e gjithëmbarshme njerëzore.

Nëse shëtitim në faqet e veprave të shkruara nga ana e Mevlanës do të shohim se secila prej tyre paraqet një disiplinë ose art në vete, ndërsa ajo që i bashkon të gjitha është sfondi i shëndoshë filozofik-teologjik dhe sistematik. Vet ai në Mesnevi thotë kështu:

“Sekreti im, nuk është larg prej rënkimit tim

Mirëpo nevojitet dritë në sy që ta sheh, aftësi në vesh që ta dëgjojë”.

D.t.th. se ai në veprimtarinë e tij ka të fshehur një sfond mendor dhe artistik që në vargjet e mësipërme është e shprehur me simbolet e syrit dhe të veshit. Mirëpo kuptimi dhe pranimi i këtij sekreti, mesazhi ose ndjenje është i kushtëzuar me aftësinë e shikimit dhe dëgjimit të shëndoshë.

Në brendinë e shprehjeve të Mevlanës ka një kuadro mjaft të pasur të mendimtarëve të cilët janë të prezentuar në role të ndryshme por në hijen e sistemeve të tyre filozofike. Ai Pitagorën, Platonin, Galenin, Feriduddin Attarin, Raziun dhe fytyra tjera të perëndimit e të lindjes i përmend si personalitete mjaft të njohura për të. Ndërsa numri i filozofëve, poetëve dhe dijetarëve që ua ka prezentuar vetëm mendimet është shumë i madh. Thënë shkurt ai veten e prezanton brenda brumit teleologjik artistik-filozofik të kohës kur ka jetuar dhe më parë. Ai thotë kështu:

“Mu si kompasi, ne njërën këmbë e kemi të ngulur në fe

ndërsa këmba tjetër i shetit shtatëdhjetë e dy besime e mendime”.

Krahas kësaj nuk duhet të harrohet se Mevlana padyshim në veprat e tij frymëzimin më të thellë e ka marrë prej shpalljes. Djali i tij Sulltan Veledi për Mevlanën dhe mistikët e ngjashëm me të thotë: “Poezia e miqve të Zotit nuk është asgjë tjetër përveç se sqarim i sekreteve të shpalljes. Ata e shkrijnë unin e tyre dhe ekzistojnë me Zotin”. Shpallja në poezinë dhe veprën e Mevlanës gjithmonë e ruan dydimensionalitetin e saj. Ai asnjë shtresë të qenësisë nuk e nxjerr jashtë kapshmërisë së revelatës. Në veprën e tij Fihi Ma Fih në lidhje me shpalljen ai thotë: “Kur’ani ka dy anë. Disa e diskutojnë njërën kurse disa të tjerë tjetrën. Që të dyja janë të vërteta dhe të drejta, meqë Zoti i Lartë ka dëshirë që të dyja palët të shfrytëzojnë atë. Për shembull, nëse një grua ka burrin dhe një foshnje në gji, gruaja prej të dyve ndjen kënaqësi por në forma të ndryshme. Kënaqësia e foshnjës është në qumshtin e nënës, ndërsa kënaqësia e burrit në bashkëshortësinë. Njerëzit janë ithtarë të një rruge. Secili ka mundësi të kënaqet me dukshmërinë e Kur’anit dhe të pijë qumësht prej tij. Vetëm për të pjekurit në kuptimet e Kur’anit ka një kënaqësi të posaçme dhe atë e kuptojnë vetëm ata”.

Simbolet e prezantuara në veprën e Mevlanës i përfaqësojnë pothuajse të gjitha traditat intelektuale dhe religjioze të kohës së tij dhe më parë. Si pasojë Mevlana në veprën e tij tregon në mënyrë mjaft artistike se të menduarit nuk është tubim i diturive prej vendeve të ndryshme dhe prezantim i tyre në letër, me vërejtje se bleta nuk ka mundësi të bëjë mjaltën pa i shëtitur disa kopshte me lule të ndryshme. Njëlloj siç bleta nektarin e tubuar prej luleve të ndryshme e transformon në mjaltë, ashtu edhe mendimtari atë e bën me mendimet, thotë Mevlana.

Kopshtet me lule të shëtitura nga ana e Mevlanës janë shumë, por edhe lulet brenda tyre janë të shumëllojshme. Mevlana si bleta e tubon nektarin prej luleve të ndryshme dhe njerëzimin i paraqet mjaltën shëruese dhe të këndshme të humanizmit teocentrik.Jetës së ashikut i vjen era e Zotit, për arsyen se fjalët  e ashikut janë komentar i Kuranit, qetësi për shpirtin dhe dri­të besimi.

Brenga e njeriut të sotëm të shekullarizuar është brengë para të zbrazëtës dhe absurdes, me të cilat bota e ka pritur njeriun gjatë ekspeditës së tij nga transcendenca e Zotit në mbretërinë shekullare. Shkallmimi dhe ndarja, vetë-vetmia, pakuptimësia dhe dyshimi në të gjitha sferat e jetës grumbullohen gjithnjë e më shumë në indin e njeriut të shekullarizuar. Sot njeriu nuk e shtron çështjen për kalueshmërinë dhe vdekjen ashtu siç e ka parashtruar atë në periudhën medinase, e as çështjen e Zotit të mëshirshëm dhe faljen ashtu siç është shtruar ajo në periudhën mekkase; as çështjen për jetën religjioze personale siç është shtruar në kohën e misticizmit; as çështjen e “islamizimit” të shoqërisë dhe kulturës ashtu siç është shtruar kjo çështje në periudhën e reformatorëve dhe racionalistëve. Ai sot e shtron çështjen për realitetin që do të mund ta çlironte nga jetërsimi nga ekzistenca e tij. Ai sot shtron çështjen për pajtimin dhe bashkimin e sërishëm të vetes me vetveten. Ai sot shtron çështjen për fuqinë krijuese, për kuptimin dhe shpresën, që do ta kryente atë pajtim dhe bashkim.

Me fjalë të tjera, njeriu i shekullarizuar nuk vuan nga gjynahu, ndonëse është gjynahqar, por nga absurditeti dhe zbrazëtia e ekzistencës së tij. Atë nuk e tremb mllefi i Zotit, por “mungesa” e Zotit. Ai nuk vuan për falje, por për “konsolidimin e forcimin e vetvetes” (Heinz Zahrnt). Në vetmi dhe mërgim njeriu i shekullarizuar e kalon rrugën, të cilën e ka përshkruar Nietzsche: Larg nga të gjithë diejt, duke rënë pandërprerë prapa, para, anash, në të gjitha anët, pa pasur tashmë pika orientimi “lart” “poshtë” “majtas” “djathtas”, duke u futur në ftohtësi gjithnjë e më të madhe, në natën gjithnjë e më të errët, dhe duke ndezur dritat edhe ditën. Bashkudhëtari i tij i vetëm në këtë rrugëtimin e tij janë zbrazëtia dhe absurditeti.

Derisa njeriu mbyll veshët para klithjeve të cilësive të larta shpirtërore që gjenden në brendinë e tij, lumturia dhe qetësia do të jenë në njërin skaj të rrugës e njeriu në skajin tjetër të saj. Xhelaluddin Rumi  në momentin kur fillon fjalën për “naj”-in , prezenton vajin e tij për shkak të ndarjes prej kallamishtes, ku e kishte vatanin e vërtetë. Gjithmonë fryma e cila hyn në “naj” e nxjerr zërin e ujit që prezenton mallin e tij për ushqimin e vërtetë.

“Naj”-i në poezinë e Rumit është simbol i njeriut të përsosur, i cili gjithnjë është i vetëdishëm për origjinën e tij dhe ndien mall për ushqimin dhe vatanin e vet origjinal. Origjinaliteti I njeriut është në shpirtin e tij kurse vatani I vërtetë I shpirtit është Hyjnia. Shpirti për të arritur në vatanin e vërtetë ka nevojë për rrugë, dimensionet e të cilës janë të vënduara nga ana e Planifikuesit absolut.

Në ditët e para të dhjetorit të vitit 1273, ditë këto të ftohta kur Rumi ndahej prej kësaj bote, I lumtur nisej drejtë vatanit të vërtetë, kurse shokët e tij përreth i ngushëllonte me këto fjalë:

“ Be ruz-i merk çu tabut-i men revan bashed

   Guman neber ki mera derd- in xhihan bashed”.

“ Në ditën e vdekjes kur tabuti do të ecë, mos mendo se kam derdin e kësaj bote. Kur të shohësh xhenazen time mos e përkujto ndarjen. Kjo është koha e takimit dhe prezentimit pranë më të Madhit”.

            Ndjekja e rrugës drejtë vatanit të vërtetë nga na e njeriut është më me pengesa se kodra të cilën orvatej ta shpojë Ferhati për të arritur te Shirini, ose Talati te Fitneteja. Kjo rrugë përveç disa fjalëve dhe punëve të shumëngjyrshme në vete përmban edhe një meditim dhe kthim nga vetvetja .

            Është e domosdoshme që kokën tonë ta shtrydhim si limonin që prej saj të mund të dalin disa pika të fizionomisë së hakikatit. Hakikat i cili gjithmonë është kundër botëkuptimit “ Naksh ber ab”, shkrimit mbi uj, i inspiruar prej brendie për “naksh ber haxher” shkrim mbi gurë. Që prej ditës së parë kur kemi filluar të përdorim fjalët gjegjësisht prej momentit kur kemi filluar të mendojmë, secili prej nesh ka një mallëngjim të definuar ose në hamendje. Në të shumtën e rasteve ky mallëngjim edhe nuk mund të definohet. Por, herë pas here, prej brenda një zë na thotë se jemi të mashtruar dhe thellohemi në pashpresi.             Lumturia do të paraqitet në momentin kur do të jemi gati të bartim në sup mundin e një Ideje të Lartë, që është mbë librin dhe raftet e tij. Nëse përqëndrohemi më tepër,  Lindja, ngjyrën e vete origjinale e mer me lidhjen e librit për rrugën që shpie drejtë qiellit. Si duket optimizmi në kushtet më të rënda fizike jetësore i Lindjes rrjedh nga ky botëkuptim. Kurse ana tjetër gjithmonë brohoritë: Libër, libër, libër. Obligim parësor i njeriut është që të merr këshilla prej shpirtit të librit dhe konceptit libër respektivisht prej Librit Hyjnor. Në këtë mënyrë libri do të fillojë të ngjitet rrugës së Lartësisë dhe të përgaditë njeriun për bartjen e Idesë së Lartë Hyjnore dhe ta ulë atë në postin për të cilin është krijuar.