Category: Shenja

Lloji më i përhapur dhe më i thjeshtë i fetarisë në shoqërinë njerëzore është fetaria që e pret kundërvlerën e veprave morale me shpërblime të kësaj dhe botës tjetër. Logjika e kësaj fetarie është e njohur për të gjithë.

Shkruan: Metin IZETI

Një nga dëshirat kryesore të njeriut është të jetojë dhe të komunikojë me njerëz të mirë dhe, gjithsesi, të qëndrojë sa më larg nga njerëzit e ligë dhe të këqijat shoqërore. Kjo karakteristikë është e lindur tek njeriu. Si rrjedhojë, gjithnjë gjatë historisë së mendimit dhe veprimit shoqëror të njeriut në faqen e dheut janë parashtruar dhe analizuar pyetjet: Çfarë është një “njeri i mirë”?; Cilat janë kriteret morale sipas të cilave e bëjmë vlerësimin e njerëzve në shoqëri?.

Çdo brez i ri kërkon përgjigje për këto pyetje, duke ndërtuar vlerat në të cilat individi zhvillohet dhe ndihet në harmoni dhe paqe me shoqërinë. Nuk ka dyshim se klasifikimet të cilat janë bërë gjatë periudhave të ndryshme nuk janë absolute. Ata i kanë avantazhet dhe disavantazhete tyre. Por, ama, të gjitha i kanë të ngërthyera në vetë natyrën dhe motivimin e kohës dhe mendimit zotërues në të.

Në antropologjinë kulturore, të kultivuar në veprat e mendimit Islam të spektreve të ndryshme, si filozofike, sociologjike, hermeneutike, etike, estetike, paraqitet një pasqyrë e tipologjisë së fetarisë të njerëzve dhe trajta e veprimit të tyre shoqëror. Qëllimi, në analizën e fundit, i të gjitha këtyre qasjeve është arritja deri tek qenia morale, si pasojë e ndjekjes së rregullit hyjnor në shoqëri. Është fakt se tipat e ndryshëm të njerëzve fetarë i ngërthejnë në vete karakteristikat e llojeve të ndryshme të fetarisë dhe ata nuk mund të ndahen në trajtë shumë të prerë. Por, ama, diversiteti i manifestimeve të fetarisë tek njerëzit dhe përvetësimi i një strukture të caktuar hap mundësinë e rritjes së një personi në drejtim të adoptimit të vetëdijshëm të manifestimeve të caktuara, gjë që ndikon në zhvillimin e mirëkuptimit dhe, në raste të caktuara, edhe të refuzimit të vetëdijshëm ose të papranueshmërisë së tjetrit. Vetëdija dhe kuptimi real i tipologjisë fetare dhe i njerëzve me koncepte të ndryshme e zhvillon aftësinë për të ndihmuar një fetar të jetë fleksibil në botën bashkëkohore, që cilësohet me ritëm të shpejtë, t’i kthejë konfliktet e padiskutueshme në dialog, të gjejë harmoni me botën dhe në veten.

Fetaria harxhuese

Lloji më i përhapur dhe më i thjeshtë i fetarisë në shoqërinë njerëzore është fetaria që e pret kundërvlerën e veprave morale me shpërblime të kësaj dhe botës tjetër. Logjika e kësaj fetarie është e njohur për të gjithë. Koncepti moral i fetarisë harxhuese është krijimi i një shoqërie që i mundëson individit lumturinë. Kjo lumturi është e këndshme dhe e dobishme nga aspekti i përgjithshëm i harmonisë shoqërore, por, ama, ndërtimi i gjenit religjioz në këtë përmasë është i vështirë. Kjo ide e fetarisë është e padurueshme për ndërtimin e tipit moral, pasi një person i tillë shpreson të gjejë një kundërvlerë për çdo veprim të tij dhe kjo i shkakton siklete në rastet kur nuk takohet me shpërblimet e dëshiruara. Pikërisht për këtë ky koncept, veçanërisht në filozofinë morale islame, konsiderohet si “fetari me kusht”, pasi një person i tillë beson se avantazhet janë kryesore dhe ata janë më të rëndësishmet dhe motivi i vetëm për sjellje morale. Krahas përmasës së dobët ideore, fetaria harxhuese i ka edhe avantazhet e veta, pasi ajo çon në një qëllim, sukses dhe në lumturi të individit. Lumturia e këtij personi është e bazuar në arritjen e famës, pasurisë, mirëqenies familjare dhe është fakt se të gjitha këto janë vlera shoqërore. Fetari i tillë dëshiron të fitojë sa më shumë për veten e tij, por ama në shoqërinë ku jeton përpiqet t’i prodhojë lehtësimet ku mund të realizohen këto dëshira të tij. Si pasojë, një person i tillë mund të jetë i dobishëm shoqërisht, i këndshëm në komunikim dhe një familjar i mrekullueshëm i cili është aktiv në shoqëri. Këto cilësi të tij mund të jenë shkak për transformime progresive dhe ide të ndritura, pasi vendosmëria e tij bazohet në besimin se koncepti i tij është i drejtë.

Problemi kryesor i fetarisë harxhuese është (mos)zbatimi i rregullave morale në ndryshimet shoqërore dhe në situata të reja. Fetari i tillë është i ngurtë në formën zbatuese të rregullave dhe nuk është në gjendje ta ndryshojë veten në kuadër të ndryshimeve pozitive shoqërore. Koha është e vetmja gjë që nuk mund ta kontrollojmë, nuk mund ta ndalojmë ose ndryshojmë. Rrjedh në rrjedhën e saj dhe kalon pa marrë parasysh se çfarë qasje kemi ne për të. Nëse e shikojmë në mënyrë objektive, koha është një sasi e matshme. Ne mund ta shohim atë si të kaluar, të tashme dhe të ardhme, ndërsa ritmi i saj është gjithmonë i njëjtë. Por, nëse kohën e shikojmë në mënyrë subjektive, gjithmonë mund ta modifikojmë ndryshe – në varësi të asaj që bëjmë, ku jemi dhe me kë jemi. Pikërisht për këtë tradita perenniale dhe universale e Islamit na mundëson qe rrjedhën e zakonshme të kohës ta vendosim në shtratin e rregullit të preferuar nga Krijuesi. Kryemjeshtri i këtij shtrati të lumit të kohës është personi universal dhe metafizik i Pejgamberit a.s.. Ai duhet të jetë heroi kryesor i personit, familjes dhe komunitetit.

Fatkeqësisht, në kohën dhe shoqërinë në të cilën jetojmë, si pasojë e konceptit harxhues fetar, po tentohet që vlerat e përgjithshme islame të interpretohen si vlera private ose si vlera të bazuara në ekskluzivitet ndaj të tjerëve, gjë që nuk është e vërtetë. Vlerat që Islami i ka dëshmuar në botë nuk kanë të bëjnë vetëm me ne dhe as që ne si myslimanë nuk kërkojmë ndonjë privilegj nëpërmjet tyre, por dëshira është që t’i paraqesim si mundësi për rindërtimin e personalitetit të mirëfilltë të njeriut në botë. Pikërisht kjo është bukuria dhe fuqia e Islamit. Pra, çdo gjë që është e mirë dhe e ndershme, e bukur dhe fisnike, është e vlefshme për ne dhe ne e mbështesim atë me të gjitha forcat tona, pavarësisht se kush është pas saj. E pra, kushdo që e ka bërë, nëse e ka bërë mirë, nuk duhet të hezitojmë ta themi, por gjithsesi se kemi të drejtë të shprehim edhe qëndrimet tona fetare islame se si mund të bëhet mirë ajo që nuk është mirë. Ne nuk jemi për të mirën private. As nuk duhet të mbrojmë vlerat që jetojmë dhe të shpallim marrëdhënie të tjera sikur të ishin vlera dhe interesa private për një grup të kufizuar njerëzish. Është shtrembërim i realitetit nëse mendohet se ne besimtarët përfaqësojmë diçka që nuk ka të bëjë me të mirën e gjithë shoqërisë dhe të gjithë qytetarëve, gjë që është krejtësisht e gabuar. Ose të supozohet se vlerat fetare islame i dëshmojmë si vlera private ose si vlera të bazuara në ekskluzivitet ndaj të tjerëve, gjë që nuk është e vërtetë.

Përkundrazi, myslimani duhet të jetojë në të tashmen, por duke e rindërtuar realitetin e qetësisë shpirtërore sipas paradigmës së traditës konstituive pejgamberike. Kjo nuk do të thotë ta injorosh të tashmen ose të harrosh jetësimet e traditës në të kaluarën, por do të thotë të jetosh si mysliman duke e analizuar pa paragjykime të kaluarën, por edhe të tashmen. Mendja jonë është programuar për të menduar dhe vepruar në një mënyrë të caktuar dhe na mundëson që të sjellim të gjitha në jetën tonë tani dhe ne jemi ata që mund të lejojmë dhe të kontribuojmë që tradita konstituive pejgamberike të rindërtohet përsëri tani dhe duke e ruajtur konceptin e përgjithshëm për të tashmen.

Zbatimi i rregullave të përgjithshme nuk varet nga situata relative. Meqenëse situatat janë pafundësisht të ndryshme, rregullat e moralit janë të përjetshme dhe nuk e durojnë relativitetin. Kjo është kështu, pasi në praktikë një relativizëm i tillë mund të çojë në imoralitet të plotë. Si pasojë, koncepti kryesor i fetarisë harxhuese, që është pritja e kundërvlerës, mund të çojë në harrimin e të gjitha llojeve të mirësjelljes dhe, si pasojë, situata dhe përfitimet personale të lejojnë lehtësisht të shkelë të drejtat e të tjerëve. Si pasojë, rregullat ideale janë të lartësuara dhe mund të mishërohen; nuk lejojnë rënien në ekstreme antisociale dhe e dëbojnë egoizmin që të mos shqetësohemi me kërkesa të pamundura.

Nëse fetaria është e orientuar nga filozofia konsumeriste, dëmtohet imazhi i personit aktiv fetar, natyra reale e veprimtarisë shpirtërore dhe pragmatika shoqërore shndërrohet në arsyetim për veprimet e gabuara, që mund të rezymohen si lumturi personale, individualizëm, relativizëm dhe vetëpërqëndrim ekstrem.

Fetaria konformiste

Konformizmi, në përgjithësi, por edhe në fetari, është një ves i cili është i gatshëm të bëjë marrëveshje me padrejtësitë e botës. Konformizmi fetar synon që fetaria të mos përplaset në mjedisin dhe rrethin, i cili në rastet më ekstreme mund të jetë edhe antifetar dhe pengues i vlerave fetare. Nëse njerëzit e tillë lihen pa mbështetjen e opinionit të gjerë publik, ata janë në gjendje ta tradhtojnë edhe veten. Shembull tipik i një fetarie të tillë është personi i cili dëshiron të futet ose të shoqërohet me një elitë të caktuar shoqërore, krahas asaj që idetë mbështetëse të asaj elite përplasen me rregullat bazike fetare. Morali i konformistit fetar varet nga miratimi dhe dënimi i të tjerëve dhe është shumë i lehtë për t’u ndikuar. Ai nuk ka autonomi morale dhe bindja e brendshme, ndjenja e përgjegjësisë së tij, është e konstruktuar keq. Grupi shoqëror, që ka fuqi udhëheqëse ose materiale, është burim normash dhe idesh morale, ndërsa ai vetë përpiqet që parimet e fetarisë t’i përshtatë me idetë dhe sjelljet e tyre. Frika kryesore e këtij koncepti është mospjesëmarrja në eventet udhëheqëse ose edhe zbavitëse të shoqërisë. Shkeljet, që në këtë rast i bëhen parimit fetar, i konsideron si ngjitje në hapësirën e dukshme të shoqërisë dhe krijim i publicitetit. Ky lloj i fetarisë mund të konsiderohet edhe si “fetari e kabaresë”. Kjo frikë është qesharake për një njeri që ka personalitet të zhvilluar, pasi të kërkosh një vetë-mjaftueshmëri të tillë nga të gjithë dhe gjithçka është shumë jopjellore në të gjitha aspektet, kjo pasi që lumturia personale preferohet nga marrëveshja universale; përshtatja me vlerat dominuese konsiderohet mënyra më e mirë e përmirësimit të pozitës shoqërore dhe motivi kryesor është të pranohet gjithçka që del në plan të parë në shoqëri.

Sa i përket ndërgjegjes fetare, ky person është pasiv, sepse të gjitha rregullat e sjelljes së tij janë të përshtatshme për tëhuajësim dhe tjetërsim nga gjeni real njerëzor dhe fetar. Kriteri i tij është veprim për hatër ose për t’ia bërë qefin dikujt. Nëse fetari harxhues beson se të gjithë njerëzit janë të ngjashëm me të, konformisti fetar dëshiron që ai të jetë i ngjashëm me të gjithë. Konformizmi fetar i rrënon motivet për thellësi morale dhe i hap greminat e degjenerimit fetar dhe shoqëror të njeriut.

Vlera kryesore morale e konformistit fetar është koncepti i “tolerancës” dhe “bashkëjetesës » së rrejshme. Tolerancë dhe bashkëjetesë në dëm të parimeve personale dhe zëvendësim me të tilla që janë në kundërshtim me gjenin origjinal fetar. Në kohët e fundit ne jemi të përballur shumë shpesh me një tip të tillë fetar, i cili në emër të tolerancës dhe bashkëjetesës është në gjendje t’i sakrifikojë parimet bazike fetare, por edhe degjenerimet t’i shikojë si të përshtatshme.

Islami e preferon dhe e mbështet fuqishëm mirëkuptimin dhe respektin ndaj tjetrit, veçanërisht kur bëhet fjalë për bashkëjetesën, por kjo nuk do të thotë që me këtë veprim të shkelen parimet dhe rregullat fetare vetëm e vetëm për të qenë joshës për jofetarët ose për shtresën e pushtetarëve, pasanikëve, madje edhe të një pjese të «intelektualëve» që fenë e shohin si «koncept të prapambetur» ose si çështje individuale. Koncepti i laicitetit të sforcuar dhe ndjekësit e tij kërkojnë një fetari të tillë konformiste, e cila do t’i arsyetojë sjelljet shoqërore edhe nëse janë në kundërshtim të plotë me parimet fetare. Unë mund ta kuptoj që personi të ketë një mendim të tillë për fenë, por assesi nuk mund ta kuptoj dhe ta arsyetoj ta bëjë këtë në emër të fesë. Feja i ka parimet e veta morale dhe ata nuk e durojnë dhunën e arsyes praktike të një periudhe të caktuar.

Fetaria fisnike

Feja, në esencë, është një fisnikëri e trashëguar nga e përtejmja. Dinjiteti fetar është trashëgimi në të cilën ne kemi hisen tonë si fëmijë të Ademit a.s. dhe Havasë. Ndryshimet shoqërore nuk duhet të jenë shkak që ne ta mohojmë këtë trashëgimi të pastër nga babai jonë. Fetaria fisnike e ngërthen në vete sjelljen morale si domosdoshmëri të gjenit njerëzor. Njeriu është fetar dhe, si rrjedhojë e fetarësisë së tij, i moralshëm dhe ky është predestinim i tij që nga shkelja në tokë. Ky koncept i fetarisë është paqëdashës, ka synime për mirëqenie në shoqëri, por nga ana tjetër është pak i mbyllur në vete. Në një mënyrë e kundërshton, për veten, rregullin publik në rastet kur nuk pajtohet me ndërgjegjen e tij. Si rrjedhojë, paraqiten fenomene antisociale dhe ata janë të pashmangshme në këtë koncept. Një orientim i tillë është individualist ose grupor. Çështjet fetare i shikon vetëm nga aspekti i tij dhe i grupit që i takon dhe të njëjtat i përjashton nga morali i përgjithshëm. Në këtë rast feja e humb dinamikën shoqërore dhe bëhet “pronë private” e një familjeje ose individi të caktuar. Këtu është edhe problemi kryesor i fetarisë fisnike. Pra, krijohet një grup i “fisnikëve fetarë”, që gjithnjë duhet të konsiderohet mbi të tjerët dhe njëkohësisht me të drejtën për të konstatuar për çështjet fetare. Shikuar nga aspekti i trashëgimisë kulturore shpirtërore, është fakt se një shtresë e tillë krijon kulturë, qytetërim dhe e mban të gjallë elementin e trashëgimisë fetare, por për shkak se është shumë i përshtatshëm për manipulime dhe sjellje të ngurta, e pengon zgjerimin e moralit fetar në shtresat e gjera shoqërore. Në rastet kur morali i përgjithshëm shoqëror është në rënie, personi i tillë nuk e prish rehatinë e tij dhe, në të shumtën e rasteve, qëndron indiferent. Ky koncept fetar është pasiv sa i përket dinamikës shoqërore. Ai e adhuron botën e tij të brendshme morale dhe vepron sipas bindjeve të tij, pa u interesuar për pasojat praktike. Fetari fisnik moral kërkon dinjitetin e personave të caktuar, që i konsideron si njerëz me shpirt fisnik. Motivet e tij nuk paraqiten si rrjedhojë e rregullave të mesit, por nga “morali në përgjithësi”, i cili në një mënyrë është i mbyllur. Zëri i brendshëm i ndërgjegjes është një burim i besueshëm i rregullave morale. Por, nuk duhet harruar se kjo mund të jetë mashtruese, pasi qëndron larg përvojave dhe kërkesave shoqërore, andaj si pasojë e individëve të caktuar mund të duket irracional. Vlera kryesore morale e fetarisë fisnike është liria për të qenë vetvetja, sepse ajo është e përqendruar individualisht në botën e brendshme, motivet e sjelljes, pastërtinë e idealeve, ndjekjen e traditave shpirtërore. Prandaj, me orientimin e zakonshëm antisocial, ai është pasiv ndaj mjedisit publik, ndonjëherë edhe indiferent.

Fetaria avangardiste

Avangardisti, sipas përkufizimit, është gjithmonë në luftë me rrethanat. Mund të jenë këto ngjarje historike, njerëz, ide. Fakti që në sytë e avangardistit ata nuk janë morale, ai dëshiron që ato rrethana të transformohen. Avangardisti fetar zhytet në sfondin e mjedisit social, por ai nuk kundërshton në mënyrë pasive, por në mënyrë aktive. Ai nuk pajtohet me botën ashtu si është, jo sepse i preken interesat e tij personale, por për shkak se ka dëshirë të ndryshojë për të mirë botën. Avangardisti fetar e kundërshton shumicën e sjelljeve të pranishme fetare dhe shoqërore për shkak se i krahason me idealin dhe me idenë e së mirës absolute. Koncepti i tij moral është në mendimin „nëse i kam rezistuar të keqes, atëherë jam i sjellshëm“. Në këtë çështje qëndron rreziku i parë i personalitetit avangardist fetar – ta duash fenë për të qenë kundër çdo gjëje në shoqëri. Ai është kryesisht një person ideologjik. Ndryshe nga të gjitha llojet tjera, teoritë i nxjerr për ta justifikuar një pozicion jetësor të pushtuar në mënyrë intuitive. Këtu argumentimi personal është motivi kryesor i sjelljes.

Vlera morale e fetarisë avangardiste është në kërkimin e vazhdueshëm të drejtësisë. Drejtësia është vlera kryesore morale e tij. Lumturia dhe kuptimi i jetës janë bashkangjitur në përpjekjen për të dhe liria e individit është të vihet në shërbim të kësaj ideje. Pavarësisht si e kupton ai, është e qartë se ky koncept nuk vlen aq shumë për botën e brendshme të një personi sa për marrëdhëniet me publikun. Prandaj, personaliteti i avangardistit fetar është i orientuar nga shoqëria. Ideja kryesore është për t’i shërbyer shoqërisë. Por, problemi kryesor paraqitet për shkak se ai kërkon një shoqëri të tillë që duhet të jetë në përputhje me idealin e drejtësisë së tij dhe e kundërshton çdonjërin që nuk pajtohet me konceptin moral të tij. Ideja e tij morale është ekskluzive dhe diskualifikuese dhe, si e tillë, bëhet shkak për trazira shoqërore ose, në anën tjetër, pas kalimit të viteve, në rënie të intensitetit të rreptësisë në veprime dhe sjellje.

Fetaria avangardiste hap shtigje dhe ide të reja dhe i stimulon orientimet e guximshme të ndërgjegjes morale, por nuk e siguron vazhdimësinë dhe shndërrimin e tyre në shprehi shoqërore. Ideja e një “avangardisti” është gjithmonë sublime dhe fisnike, por jo gjithherë efektive, pasi vepron duke mos marrë parasysh kompleksitetin dhe ndryshueshmërinë e shoqërisë. Mjedisi nuk mund të pajtohet gjithmonë me to për sa u përket veprimeve dhe vendimeve të caktuara. Por, ama, edhe armiqtë e njohin dinjitetin e madh moral të një personi të tillë. Ai mund të humbasë çdo gjë, por jo edhe motivet e moralit dhe drejtësisë.

Fetaria e përshpirtshme

Fetaria e përshpirtshme është lloji më i zakonshëm i personalitetit fetar dhe gjendet tek njerëzit që janë besimtarë të sinqertë në vete, por edhe mbrojtës të moralit fetar në shoqërinë e përgjithshme njerëzore. Baza e këtij morali është e bazuar në përjetimin e pranisë metafizike të Zotit gjatë veprimit individual të brendshëm dhe të jashtëm shoqëror. Fetari i përshpirtshëm në thellësi të shpirtit e ndjen afërsinë e komunikimit shpirtëror me Krijuesin dhe, si rrjedhojë, arrin t’i prekë drejtpërdrejt vlerat dhe kuptimet më të rëndësishme fetare. Burimi i sjelljes së tij nuk është shoqëria, por ligji, morali brendshëm, që është mbi shoqërinë. Rendi moral i tij është i mbështetur në emrat dhe cilësitë e Zotit, të cilat i përfshijnë të gjithë njerëzit pa dallime fetare dhe ideologjike. Koncepti i përshpirtshmërisë i jep një personi mundësi të futet në sekretin e kuptimit të jetës, falë faktit se përjetimi i tillë i mundëson jo vetëm ta njohë kuptimin, por edhe të kujdeset për realizimin etij.

Vlera kryesore morale e fetarisë së përshpirtshme është kuptimi real i jetës. Ndjenja e harmonisë së krijimit të Zotit, ku çdo krijesë ka qëllimin e vet, është elementi bazik në doktrinën e qëllimit të njeriut të përshpirtshëm. Burimi i moralit është i përtejmë dhe jashtë personit dhe shoqërisë. Ai është i rrënjosur në rregullsinë e sferave gjithësore dhe nuk ka të bëjë vetëm me tokën. Duke kaluar përtej mendimeve dhe ndjenjave vetëm të personit njerëzor, fetari i përshpirtshëm i kapërcen kufijtë e moralit imanent dhe të përbotshëm. Morali i zakonshëm është sigurisht këtu, por ideja për përsosurinë morale vjen nga ideja përtej. Motivi i sjelljes së tij është një ndjenjë e fortë morale, e ngjashme me dashurinë. Zgjidhjet morale merren nga zbulesa dhe nga shfaqjet e realitetit të Moralit Hyjnor nëpërmjet arketipave të pejgamberëve dhe njerëzve të mirë. Të tillët kanë një jetë të thjeshtë dhe janë aktive në raport me të tjerët, por jo për ndonjë kundërvlerë, për t’i pëlqyer dikujt, si trashëgimi private personale ose për të çrrënjosur çdo gjë të vjetër, siç ndodh rasti me fetarinë harxhuese, konformiste dhe avangardiste. Fetarët e përshpirtshëm kanë një mirëkuptim vërtet për dobësitë njerëzore si në fushën e mendimit, ashtu edhe në fushën e veprimit. Ky mirëkuptim nuk është indiferencë, por ka të bëjë me kuptimin e relativitetit të çdo të vërtete njerëzore dhe mundësinë për të gabuar dhe për t’u përmirësuar. Gabimi dhe dobësia e veprimit njerëzor, sipas këtij koncepti, nuk është vetëm faj i personave që gabojnë ose janë “mëkatarë”, por edhe i atyre që duhet ta jetësojnë dhe të zgjerojnë frymën e vërtetë fetare.

Kështu, fetari i përshpirtshëm vlerë kryesore morale e ka kuptimin e jetës, motiv e ka dashurinë ndaj Zotit dhe reflektimin e kësaj dashurie ndaj krijesave të Zotit, si dhe mirëqenien e njerëzimit. Morali i tij udhëhiqet nga përvoja e vlerave të rendit transcendent. Ata janë në gjendje të shohin te njerëzit një pjesë të hyjnores, kanë durim të pakufishëm me dobësitë njerëzore. Ky është të kuptuarit se veprat e këqija më së shpeshti paraqiten nga lakmia e egos, ndërsa mendimet e liga nga egocentrizmi i përbotshëm. Fetari i përshpirtshëm është një identitet aktiv, botëkuptimi i të cilit është përtej kornizës së koncepteve njerëzore, i udhëhequr nga vlerat e rendit më të lartë.

Feja, në rastin konkret Islami, është i rëndësishëm edhe nga aspekti ideor edhe nga aspekti praktik për ndërtimin e rendit moral në botë. Historia e mendimit dhe veprimit njerëzor na tregon se periudhat e moralit pa fe kanë rezultuar me trazira të mëdha në skenën botërore deri në atë masë saqë është rrezikuar edhe mbijetesa e njeriut në faqen e dheut. Ndotja shpirtërore dhe morale, e paraqitur në shekullin e fundit, na detyron të mendojmë sërish për kthimin e rregullave morale fetare, veçanërisht atyre me qasje në rregullin e brendshëm moral në shoqërinë njerëzore. Rindërtimi i rendit moral, pas periudhës së materializmit të sforcuar dyshekullor, është i domosdoshëm, ndërsa fetaria e përshpirtshme është rrugëdalja e vetme për njerëzimin…

Në vitet ndërmjet dy luftrave botërore një numër i konsiderueshëm i artistëve e kishte vërejtur rrezikun e mungesës së idesë dhe vlerave reale për artbërje dhe si reagim apo protestë ndaj një gjendjeje të tillë ishte përqëndruar në hudhjen e ngjyrave dhe në ironizimin e veprës artistike pa paraqitur ndonjë ide të caktuar. Më vonë, pas luftës së dytë botërore, një pljejadë e veçuar e filozofëve e ka diskutuar dhe polemizuar krizën e mendimit modern dhe krizën e vetëdijes perëndimore. Si rrjedhojë, janë dhënë shumë mendime në lidhje me atë se si duhet të vazhdojë të jetojë njeriu në rruzullin tokësor. Në këtë korpus të ideve bëjnë pjesë edhe mendimet për rendin e ri botëror të viteve të nëntëdhjeta, mendimet për “përplasje” dhe “ fund” të Huntingtonit dhe Fukujamës dhe zhvillimet në kundërshtim me teoritë e shfaqura nga to në hapësirën botnore. Duke filluar nga vitet e nëntëdhjeta përpjekjet për një botë dhe rend të ri botëror kanë qenë të përqëndruara në eliminimin e vlerave tradicionale të përjetshme, apo, të bazuara në urtësinë perenniale dhe zëvendësimin e tyre me një imagjinatë që është në kundërshtim me natyrshmërinë e njeriut. Mirëpo, kjo imagjinatë u tregua shumë e pasukseshme dhe shterpe në skenën shoqërore dhe shërbeu më tepër për shkatërrim dhe rrënim të gjinisë njerëzore, si nga aspekti lëndor ashtu edhe tejlëndor. Në vitin 2019 si kurorë e kësaj teorie të mbrapshtë u përballëm me një sëmundje/virus që askush nuk arriti të merr vesh, madje as edhe ekspertët më të sofistikuar të botës “përparimtare në aspekt teknologjik” se për çka bëhet fjalë, kush është fajtor për të dhe si do të përfundojë. Kjo gjendje ishte edhe një sulm i tërbuar ndaj të gjitha vlerave tradicionale dhe virtyteve cilësore të përjetshme të gjinisë njerëzore. Njeriut iu rrezikua liria, iu mbjell frika, iu atakua guximi, iu fut në palcë droja nga vdekja, u bë përpjekje për izolim dhe shlyerje të festave dhe takimeve tradicionale, madje edhe të atyre fetare. Dhe ja në fund të krejt kësaj sërish pa asnjë sqarim jemi dëshmitarë se do të duhet të përfundojë e tërë kjo katrahurë duke mos patur asnjë sqarim se çka ishte dhe çka ndodhi!? Nejse, duke shpresuar se përfundoi dhe do të qetësohemi sado pak, në skenë doli Putini dhe brenda natës në “habi të çdokujt”, madje edhe të atyre që thonë se kanë informata për çdo lëvizje të vogël të individëve, e sulmoi Ukrainën dhe e frikëson botën e përparuar dhe progresive se nëse do ta shtrëngojnë diku në qosh, do të aktivizojë edhe armët nukleare… Si ndodhi që ata që kanë informata për çdo gjë nuk patën informata për faktin që Putini do ta sulmojë Ukrainën dhe do ta rrezikojë botën dhe gjininë njerëzore… Unë, ta them të drejtën nuk e kam të qartë! Si rrjedhojë e krejt kësaj e gjithë bota është e përqëndruar në çështjen e Ukrainës, që në fakt është e rëndësishme, dhe pjesa dërmuese me plot të drejtë e sulmojnë mendësinë putiniane të sulmit dhe agresionit të paligjshëm ndaj integritetit të një shteti fqinj. Pajtohem plotësisht dhe çdo njeri i mençur gjithsesi se duhet të dënojë ashpër mënyrat barbare dhe agresive të pushtimit dhe dhunës. Mirëpo, ajo që më habit shumë është fakti se çka ndodhi me mendësinë globale që për një moment u aktivizua për të dënuar një sulm dhe agresion ndaj një shteti dhe shoqërie, ndërsa dekada me rradhë në viset tjera të botës, po i njëjti ky sistem i agresionit dhe dhunës është duke ndodhur në vazhdimësi dhe askujt nuk i shkonte në mend që të intervenojë dhe të ngre zërin kundër cënimit të integritetit të shteteve, dhunës ndaj fëmijëve, ndaj grave dhe ndaj të gjitha vlerave civilizuese? A mos vallë ndryshoi diçka në mendësinë e gjinisë njerëzore brenda një nate!? Jo, nuk jam aq naiv sa që të mendoj se ka ndryshuar për një natë diçka shumë e madhe, por përkundrazi zjarri i është afruar bishtit edhe atë nga një superfuqi ushtarake planetare dhe tash më duhet të jemi shumë më të kujdesshëm se mund të digjemi edhe ne. Po, problemi nuk është se është sulmuar Ukraina, pasi Ukraina u sulmua edhe në vitin 2014 dhe iu morr Krimeja, por nuk dëgjuam asgjë, madje në vende të shumta të botës as edhe lajm nuk u bë, por është se tash kërcënohet njeriu i hapësirës perëndimore dhe aty duhet të ndalemi se kjo klasë është diçka tjetër. Nëse është kështu atëherë ku mbeten teoritë e dialogut, të altruizmit, të ndjeshmërisë, madje edhe për kafshët, të dëshirës për ngritjen dhe zhvillimin e të “pazhvilluarve” dhe vendosjes së vlerave perëndimore!?

Për të mos e zgjatur shumë me analiza të ngjashme të kaloj në pjesën kryesore. Unë mendoj Covid 19 dhe Putin 22 janë dy viruse të cilat e atakojnë njeriun transhuman dhe postpostmodern se ecuria e tij ideore dhe lëndore nuk është në ujdi me identitetin dhe gjenin e tij të mirëfilltë. Gjithashtu ata na e bëjnë me dije se njeriu nuk është shablon dhe llojllojshmëria si dhe koloriti qytetërimor janë elemente të natyrshmërisë njerëzore, ndërsa përplasjet nuk ndodhin për shkak të dallimeve por për shkak egocentrizmit dhe narcizmit që nuk kanë të bëjnë me dallimet lëndore por kanë të bëjnë me ndjenjën për superioritetin e vetes në relacion me të tjerët. Covidi dhe Putini i sulmuan të gjithë, jo vetëm ata që janë diku atje dhe nuk kanë të bëjnë me ne dhe për t’u mbrojtur prej tyre nuk mjafton që ne të votojmë në parlament ligjet që janë në kundërshtim me natyrshmërinë tonë njerëzore! Në diskursin e presidentit të Ukrainës pandërprerë dhe në vazhdimësi jemi duke dëgjuar fjalët që kanë të bëjnë me vlerat tradicionale dhe të përjetshme. Ai flet për atdhedashurinë, flet për mbrojtjen e vendit, madje edhe duke e dhënë jetën, flet për ruajtjen e lirisë duke mos i theksuar dallimet, pra flet për bashkëjetesën e dallimeve. Po, plotësisht pajtohem dhe kjo duhet të jetë diskursi i njerëzimit, këta janë temat që duhet nxjerrur në plan të parë dhe jo promovimi i degjenerimeve shoqërore dhe “shtypja” e të tjerëve për të jetuar mirë ne dhe për t’i imponuar vetëm imagjinatën tonë të mbrapshtë. Përndryshe, për çdo ditë do të përballemi me kriza të ndryshme globale që nuk do t’i lenë rahat edhe të pasurit dhe të fortët.

Mendësia moderne është e domosdoshme që të investojë në rindërtimin e konceptit njeri duke u bazuar në vlerat e përjetshme të urtësisë perenniale. Në këtë rrugëtim, gjithsesi, duhet të ketë parasysh zbulesën hyjnore dhe praktikumin e arketipeve të prezantuara në zbulesën hyjnore. Zbulesa hyjnore flet për disa ngjarje të popujve të mëparshëm që janë ballafaquar me vetëshkatërrim për shkak të sjelljeve të tyre të gabuara dhe në kundërshtim me natyrshmërinë njerëzore. Rrëfenjat dhe personazhet e tyre të paraqitura në zbulesën hyjnore nuk kanë karakter historik por ata paraqesin narrativ figurativ dhe simbolik të përjetshëm dhe universal. Në çdo periudhë mund të hasim në Nuhun a.s. dhe birin e tij, në Lutin a.s. dhe zonjën e tij, në Jusufin a.s. dhe vëllezërit e tij, në Musain, Isain, Muhammedin a.s.  dhe ngjarjet që paraqiten nga koha e tyre. Gjithashtu, gjithmonë mund të përballemi edhe me pasojat me të cilat u përballën popujt e tyre si rrjedhojë e veprimit të tyre shoqëror. Kjo është shumë e rëndësishme dhe e pashmangshme për mendësinë e moderne nëse ka dëshirë të lirohet nga ankthi i vetëshkatërrimit.

Ta them të drejtën ende nuk jam duke e kuptuar se pse kur është në pyetje zbulesa hyjnore diskursi i mendësisë së tashme ka frikë dhe as që dëshiron ta merr si alternativë për rileximin e vlerave të përgjithshme njerëzore. Është në gjendje të analizojë epopejat dhe sagat e margjinalizuara të popujve të ndryshëm dhe në ujdi me to të ndërtojë perspektiva, ndërsa nuk është në gjendje të analizojë konceptin themelor të zbulesës hyjnore. Mirëpo qëndrimi paragjykues ndaj të vërtetave të natyrshmërisë tonë, të cilat janë të paraqitura në zbulesën hyjnore, neve është duke na përballur me sfida të reja të cilat dita ditës shtohen dhe janë duke na e vështirësuar jetën.

Nuk ka dyshim se shkaku i  krizës aktuale botërore është kriza e madhe morale në botë. Kjo krizë vlen për të gjitha kombet botërore, të cilat sot janë në një luftë të ashpër me njëri-tjetrin dhe vetëm entuziazmi i verbër mund të shohë një përjashtim në këtërast.Ndërgjegjja e të gjithë popujve është e rënduar nga një ndjenjë e paqartë e pamjaftueshmërisë së tyre të brendshme krahas “mjaftueshmërisë dhe superioritetit” teknologjik, luftarak dhe të ngjashme. Peticioni i mëposhtëm, i nënshkruar nga 30 guvernatorët e SHBA-së, u lexua në një asamble të madhe në Hollywood ku morën pjesë përfaqësues të 25 vendeve për të kërkuar mënyrën e shpëtimit nga ankthi shpirtëror  dhe moral: “Ne jemi të bindur se shkaku më i thellë i krizës së sotme qëndron në rënien e moralit, dhe për këtë arsye ne besojmë se armët morale dhe shpirtërore janë rruga e vetme e  duhur që duhet të marrim”. Një nga ambasadorët, ai zvicëran, në këtë konferencë kishte thënë: “Ne e dimë se demokracitë tona do të jenë të qëndrueshme vetëm nëse vlerat morale dhe shpirtërore janë sërish të parat. Armët morale dhe shpirtërore janë forca drejtuese e çdo lëvizjeje popullore. Fuqia e shpirtit dhe moralit u mposht nga frika, lakmiadhe urrejtja. Armët morale çojnë mbi të gjitha në një ndryshim në zemrat e njerëzve.”

Një nga arsyet kryesore për të  bërë përpjekje për rishpirtërimin e organizimit shoqëror është zhgënjimi i madh, i cili është duke u përjetuar nga njerëzimi  pas viteve të nëntëdhjeta të shekullit të kaluar. Vitet e nëntëdhjeta dhe mendësia për rendin e ri botëror i zhgënjeu një pjesë të madhe të njerëzve për një kthim themelor drejt të mirës dhe vlerave të përgjithshme njerëzore. Sidomos tash kur jemi përballë me mundësi për shkatërrim dhe rrënim planetar, njeriuduhet të kuptojë se vlerat e përjetshme shpirtërore, të cilat për shekuj kishin mundur të ruanin integritetin e kulturës dhe qytetërimit në baza të të njerëzishmes, e kanë humbur forcën e tyre dhe nuk mund të parandalonin më shpërbërjen e popujve dhe shteteve, madje edhe të atyre perëndimore, prandaj edhe duhet të ripërtrihen. As aleancat e mëdha, as konferencat për çarmatimin dhe konferencat e ekonomisë botërore, as paktet e ndryshme rajonale, organizatat për prodhimin dhe shkëmbimin e mallrave, nuk mundën ta pengojnë shkëputjen nga brenda. Sotkolapsi i kulturës dhe mirëqenies botërore është një fakt. Dhe i verbëri do të shohë tanise nevojiten burime më të forta dhe më të thella nëse dëshirohet të rivendosen vlerat.

Oswald Spenglernë veprën e tij Der Untergang des Abendlandes thotë se rrënimi i kulturave nuk është pasojë e kulturës shpirtërore, por e proceseve biologjike, të tilla si procesi i plakjes në një krijesë individuale dhe sipas tij, mendësia moderne nuk ka mjete për ta ndalur këtë proces. Kështu që mbetetvetëm dorëheqje stoike nga konceptet e gabuara. Zbinden, nga ana tjetër, paralajmëron faktin se pothuajse gjithmonë kulturat e mëdha, pas rënies së tyreua lanë trashëgiminë forcave të reja, të cilat do t’i kishin ripërtrirë dhe zhvilluar deri në plotësi; kështu antikiteti mori përsipër trashëgiminë kulturore të Azisë dhe Egjiptit, dhe kultura e krishterë romake mori përsipër arritjet e helenizmit, mbi të cilat bazohet në të vërtetë jeta shpirtërore e Perëndimit dhe prej nga e nxjerrin prejardhjen idealet e lirisë dhe humanizmit. Si ndodhi që sot jemi duke përjetuar një periudhë mohimi të plotë të këtyre idealeve? Zbinden thotë se kjo ishte për faktin se këto ideale, nga konceptimi dhe baza e tyre, nuk ishin në gjendje të shtypnin mizorinë dhe kafshërinë te njeriu. Për këtë arsye, u zhvillua një dëshirë e pamatur për pushtet dhe terrorizmi mendor i të tjerëve, i cili vërehet njëlloj si në jetën e individëve ashtu edhe në kombet e tëra. Ky proces u intensifikua dhe u mbështet më tej nga fakti se vetë shpirti filloi të degjenerohet. “Ka kohë që shpirti nuk është shenjë dhe garanci e një prosperiteti në botë, siç ishte në kohërat e lashtësisë. Imazhi që masat dhe shumë përfaqësues të botës mendore po krijojnë sot për “shpirtëroren ” është vërtet i zbehtë, i paqartë, i grisur dhe i pasigurt. A nuk mendojnë shumë njerëz se “përshpirtshmëria ” është e njëjtëme estetizimin e pavendosur, dekadencën, dobësinë, e cila e paaftëson atë për jetën si njeri?. . . Imazhi që një njeri modern krijon për shpirtin e tij është shumë i vogël për madhësinë që i takon shpirtit.” Dhe kështu,fundi i një disponimi të tillë shpirtëror i rrënoi edhe ato idealemë të pastra, qëjanë etikisht të pakundërshtueshëm dhe e futi në ankth njeriun e sotëm.

Si rrjedhojë, mendoj se morali si forcë me qëllim të mbrojtjes dhe ruajtjes së vlerave më të larta shpirtërore është shumë më i frytshëm për të shpëtuar njerëzit nga lufta sesa predikimet moralepër paqen e atyre pacifistëve, të cilëve – në fakt – jemi duke u  “falënderuar” sot për gjendjen e botës. Ringjallja morale shpirtërore e njerëzimit mund të arrihet përmes organizimit dhe edukimit të planifikuar në ujdi me urtësinë e përjetshme, përndryshe do të na paraqitet për çdo ditë nga një “virus” i ri.

Ne sot jemi dëshmitarë të ndryshimeve rrënjësore dhe të shpejta në kulturë; postmodernizëm, pluralizëm radikal, ndryshime në vlera dhe qëndrime që përcaktojnë ndjeshëm jetën e njerëzve, si individualizimi, shembja e mjedisit social konfesional e të ngjashme.

Shkruan: Metin IZETI

Marrëdhënia e Islamit me kulturën është po aq e vjetër sa edhe vetë njeriu. Marrëdhëniet midis kulturës dhe Islamit mund të vendosen në platforma të ndryshme. Nga njëra anë mund të flasim për ndikimin e Islamit dhe zbulesës hyjnore në kulturën, ndërsa nga ana tjetër mund të flasim edhe për ndikimin e kulturës, në kontekst të arsyes praktike, në fenë islame. Gjithashtu, mund të flitet edhe për vështirësitë që hasen në relacionin midis zbulesës hyjnore, më drejt Kur’anit, dhe trashëgimisë kulturore e cila është zhvilluar përreth tij, por me rëndësi të veçantë është edhe rivlerësimi i kulturës, duke pasur parasysh Islamin dhe zbulesën hyjnore. Kjo është kështu veçanërisht në periudhën në të cilën jemi duke jetuar, kur nga njëra anë kemi akulturim të Islamit, ndërsa nga ana tjetër kemi ateizim të kulturës. Zbulesa hyjnore dhe interpretimi i saj, si dhe praktika fetare e Islamit, i referohet domosdoshmërisht një kulture të caktuar si presupozim i saj, si mjet shprehës dhe mbështetje. Ky kontekst i fesë është një traditë konstituive e papërfunduar, e cila vazhdon të ndërtohet deri në ditën e fundit të kësaj bote, andaj gjithnjë duhet ta kemi parasysh se takimet e njëpasnjëshme të porosisë kur’anore me kulturën janë të patjetërsuseshme.

Gjatë gjithë historisë, pra edhe deri më tani, Islami ka kaluar disa faza të ndryshme në lidhje me kulturat me të cilat është takuar. Pas dy shekujve të parë të kundërshtimit ndaj kulturës antike, ka pasuar një periudhë bashkëjetese dhe, më pas, edhe simbiozë të interpretimeve kuranore me hapësirën kulturore postantike, veçanërisht me Plotinin. Kultura antike ka qëndruar shumë më afër konceptit kulturor islam sesa kultura e krishterë dhe ajo hebraike, pasi këto dy kultura konsideroheshin si dy shfaqje të një degjenerimi besimor dhe kishte polemika që ishin gjithnjë e më shumë në rritje. Në mesjetë, kultura islame u bë forca kryesore që u përhap në të gjitha segmentet e kulturës së asaj kohe, pra kishte një lloj të identifikimit të kulturës me Islamin. Kjo vlente jo vetëm për hapësirat lindore, por edhe për ato perëndimore. Në mesjetë, kultura islame, e ndërtuar në kuadër të konceptit të Kur’anit dhe traditës konstituive të ndërtuar përreth tij, ka qenë brend kryesor i mesjetës së krishterë, por edhe i institucionalizimit fetaro-kulturor të hebrenjve, veçanërisht në Spanjë.

Me ardhjen e shekullarizimit në epokën e re fillon një proces kompleks në marrëdhëniet midis fesë dhe kulturës, i cili së pari çon në ndarjen dhe tjetërsimin gradual të kulturës nga mbulesa deri në thyerjen radikale të Kur’anit me kulturën në botën e sotme të laicizuar. Por, nga ana tjetër, ne jemi dëshmitarë të faktit se ndërmjet laicizimit modern hapësira islame gradualisht u mbyll në relacion me botën e kulturës.

Ne sot jemi dëshmitarë të ndryshimeve rrënjësore dhe të shpejta në kulturë; postmodernizëm, pluralizëm radikal, ndryshime në vlera dhe qëndrime që përcaktojnë ndjeshëm jetën e njerëzve, si individualizimi, shembja e mjedisit social konfesional e të ngjashme. Nga aspekti i fesë islame dhe Kur’anit, ndryshimet e përmendura kanë pasoja të mëdha, sepse koncepti fetar nuk gjen më mbështetje dhe shprehje shoqërore në përcaktuesit e saj të rëndësishëm të kulturës së sotme për misionin e saj. Besimi fetar, si në fjalë, ashtu edhe në jetë, po bëhet gjithnjë e më i vështirë. Në këtë gjendje përballemi me dy opinione kryesore të kundërta nga njëri-tjetri. I pari pohon se afrimi i fesë me kulturën ekzistuese është i domosdoshëm dhe feja duhet t’u përshtatet, aq sa ka hapësirë, lëvizjeve të reja kulturore, ndërsa përkrahësit e opinionit të dytë janë të mendimit se vetëdija moderne nuk ka asnjë prekje me Kur’anin dhe Islamin. Përderisa të parët e analizojnë kulturën dhe dëshirojnë të gjejnë pika të përbashkëta, ndoshta edhe për të ndryshuar diçka në lëvizjet kulturore duke u bazuar në traditën e interpretimit kulturor të tekstit hyjnor, të tjerët janë të ngurtë dhe janë mbështetës të konceptit për besim dhe praktikë fetare pa u takuar me kulturën moderne.

Si pasojë, lindin shumë pyetje: A duhet t’i braktisë feja islame marrëdhëniet dialoguese midis Kur’anit dhe botës për shkak të problemeve të sipërpërmendura?; Në çfarë mënyre Kur’ani do ta përcaktojë afërsinë dhe distancën nga kultura dhe shoqëria në të ardhmen?; A do ta përcaktojë Islami identitetin e tij duke theksuar dallimet nga bota?; A do të këmbëngulë ai për ‘inkulturim’ në botën laike?; Si do të arrijë myslimani sot ta ruajë besnikërinë e dyfishtë: besnikërinë ndaj Kur’anit dhe besnikërinë ndaj njeriut të sotëm?; A mund të interpretohet dhe a mund të mendohet ndonjë hermeneutikë në një ‘kulturë të pastër dhe të izoluar’, përtej botës moderne?

Kur’ani nuk rrëfen mite johistorike dhe as nuk ofron ndonjë mundësi veprimi krejtësisht në një botë tjetër, jashtë kësaj në të cilën jemi duke jetuar Përkundrazi, është rezultat i një realiteti në të cilën vullneti i Zotit, nëpërmjet praktikës shoqërore të Pejgamberit a.s., u bë një përvojë historike. Prandaj, interpretimi real i Kur’anit është thirrur për të treguar se çfarë pasojash ka në jetën fetare në kontekstin politik, ekonomik dhe kulturor. Thelbi i interpretimit fetar islam në botën moderne duhet të niset nga besimi se të gjitha artikulimet e ndjenjave fetare janë, në një farë mënyre, të varura nga kuadri socio-historik dhe kulturor në të cilin çdoherë kërkohet shprehja e parimeve fetare. Feja pa ose kundër kulturës ushqen izolim dhe getoizim fetar. Islami nuk e ka refuzuar kurrë në historinë e tij kategorikisht një kulturë dhe nuk konsideronte se nuk mund ta pastronte dhe fisnikëronte atë duke e takuar me Kur’anin. Në çdo kulturë njerëzore ai ka gjetur elemente si mbështetje dhe pika kontakti për shfaqjen e porosisë së Allahut xh.sh..

Kultura është e rrënjosur në thelb te njeriu dhe, përmes kulturës, tregohet se njeriu është në gjendje ta kapërcejë vetveten duke e formësuar veten dhe natyrën në një akt krijues dhe kështu të marrë pjesë në realitetin ekzistues dhe këtë ta bëjë duke komunikuar me njerëzimin në tërësi. Disa nga veprat kulturore më të vlefshme në historinë e njerëzimit e kanë origjinën në kulturën islame.

Edhe sot gjendja është identike si në të kaluarën. Ne qëndrojmë para disa sfidave që, deshëm apo nuk deshëm, duhet t’i sqarojmë në kuptimin e kthimit të Islamit drejt së tashmes. Gjithsesi nevojiten vizione të reja për të menduar për fenomenet brenda traditës dhe modernes. Ky proces nuk e duron dhunën e mendimit, duke e mbyllur natyrën e fenomenit në koncepte kulturore të “vjetra” ose të “reja”. Myslimani nuk guxon të krijojë “burgjet” e veta dhe të shikojë vetëm në katër muret e ngjyrosura me bojë të njëjtë. Kjo ndodhë atëherë kur feja dhe kultura devijojnë nga çështja e përcaktimit të tyre ontologjik dhe në raport me realitetin formohet një qasje autoritative ndaj realitetit. Si kultura, ashtu edhe mendimi fetar, duhet ta sjellin lirinë metafizike, e cila nuk arrihet me braktisje të asaj që ishte në të kaluarën ose që është në të tashmen në tërësi, por kjo liri arrihet me depërtim brenda faktit dhe me modifikim sipas epiqendrave të intervenimit hyjnor, pra të zbulesës. Ikja nga ky element nuk paraqet fetari dhe as mbrojtje të kulturës origjinale fetare, por paraqet pamundësi të përballjes me sfidat e ndryshimit dhe zhvillimit të intervenimit hyjnor në Gjithësi. Ky ndryshim dhe zhvillim është trashëgimi e përbashkët e gjinisë njerëzore, pra edhe i yni, dhe ne gjithsesi se duhet ta gjejmë dhe ta bëjmë strukturën e strehimores sonë kulturore në hapësirë.