Category: Shenja

SHTIGJEVE TË DRITËS…

Arti bën pjesë në fenomenet që doemos e kemi ta ndajmë me të tjerët. Kjo kështu për shkak se për të nuk mjafton vetëm të bëhet por ka nevojë edhe të soditet, të përjetohet. Disaherë përjetimi subjektiv është art edhe më i madh se vetë objekti i artit. Shpeshherë  ne nuk jemi të vetëdishëm për këtë, por, në momentin kur kemi bërë diçka që e tejkalon çastin e aktualitetit dhe thellohet në pafundësinë e qenies në trajtë të artit menjëherë e kuptojmë sekemi filluar të komunikojmë me dikend jashtë nesh, rrjedhimisht, kemi kaluar përtej asaj që duket. Arti është gjëja e parë që duhet ta ndajmë me të tjerët që ta kemi edhe ne. Arti  na bën qenie të domosdoshme metafizike dhe të veçantë. Pikërisht në çastin kur e tërhiqni një vijë, e nxjerrni një tingull me melodi ose gdhendni në gur, do të thotë, që jeni hapur në drejtim të botrave tjera, drejt formava tjera të të qenurit dhe krijesave jashtë jush. Kjo është ndoshta shtresa më e rëndësishme e artit, është komunikimi i artit me të tjerët por edhe motivimi nga mbinatyrshmëria dhe fantastika  eveprës artistike.

Ali Sinani është një mjeshtër i cili e ndjek këtë shteg të qenies dhe në veprën e tij paraqet një kompozicion i cili ec prej errësirës drejt dritës. Vija jetësore  e tij i ka imponuar që ta përjetojë errësirën e kaosit shoqëror në vendlindje dhe më pas ajo të fillojë dalëngadalë të përfitojë në dritë kur është transferuar në Zvicër. Sfondi ideor si dhe koloriti i tij në realitet janë një mimezis i kësaj ndjenje, që vërehet, se e ka brengosur goxha atë. Ai, si edhe shumë piktorë të tjerë të njohur, përpiqet ta paraqesë në pëlhurë atë që nuk arrihet dot të përfaqësohet në sistemin shoqëror në vendlindjen e tij. Në realitet ai përmes pikturës së tij bën një avangardë dhe ka dëshirë që të kërcejë andej gardhit.

Jeta për të  fillon në një trajtë ekstremisht realiste, me vend dhe orë të saktë dhe ky realizëm i sforcuar e bën të mundshme ekspresionin si pasojë e brengës për paaritshmërinë  e realitetit. Ekspresioni depërton në veprën e tij për të treguar se e vërteta nuk është vetëm  imagjinatë. Kjo kështu pasi e kaluara ka depërtuar në artistin që nga momenti i shkeljes në hapësirën me rërë shkretinore të Wagnerit. Arsyeja atë e përqafon dhe ata përzihen si dy ujra të ndryshëm por të bashkuar në një shtrat.

Eskpresionizmi i Ali Sinanit herë herë i transformuar edhe në abstrakcion, në realitet, është vetëm një pjesë e botës që kundërshton t’i nënshtrohet ligjeve të logjikës. Ajo që ne pa menduar shumë e konsiderojmë si joekzistuese, pikërisht, është këtu, por mjaftueshëm diskrete sa të mosh e shohim.  Ka momente kur Sinani është i detyruar të përballet edhe me tragjedi të njëpasnjëshme. Atëherë kur tragjedia ndodh për herë të parë e konsideorn atë si ngjarje. Ndërsa kur përsëritet për së dyti, për së treti atëherë shndërrohet në simbol. Tragjedia që është simbol e ngërthen përsëritjen. Tragjedia dhe rituali e plotësojnë njëri tjetrin, pasi edhe rituali nuk mund të ekzistojë pa përsëritje. Sfondi artistik i tij  është hapësirë kur spiralja historike shndërrohet në spirale të prodhimit.

Në këtë kontekst ai gjithnjë është në dilemë se a do të kishte patur mundësi të bëjë diçka më tepër. Impresionohet nga mundësia për të bërë më tepër dhe jo gjithherë e kënaq komplimenti. Ai shumë më tepër është lexues i artit të jetës se sa prezantues i tij në pëlhurë. Pikërisht për këtë edhe hapësira artistike e tij  paraqitet si ambient në të cilin njerëzit bisedojnë ndërmjet veti për ta kuptuar esencën e qenies dhe jo për t’u konfrontuar.  Në momentin kur fillohet me konfrontimet atëherë bllokohet shpirti. Kjo më së miri shprehet në ngjyrat dhe vijat e tërhequra nga ana e autorit. Lëvizja mjeshtërore e brushës në krijimin e konceptit abstrakt ekspresionist përngjason me harmoninë e lëvizjes së trupave qiellorë. Ajo/ata janë të lira por lirinë e përjetojnë brenda rendit dhe rregullit të jetës . Ndërsa, nga ana tjetër, kaosi është aluzion për varfërinë kuptimore.

Ndoshta problemi kryesor i Aliut si edhe shumë piktorëve bashkëkohorë është se fenomeni i veprës artistike,  siç thotë Valter Benjamin, në epokën bashkëkohore, për shkak të teknikës së reprodukcionit, do të gjejë strehimin vetëm nën krahët e interpretimeve estetike të modernizmit. Teoria e çbërthamizimit të artit bashkëkohorë, në realitet, e regjistron çastin kur vepra artistike  e humb bërthamën  e saj, më drejtë atributet e mospërsëritjes dhe origjinilatitetit dhe në këtë mënyrë transferohet në “tjetërsinë teknike”, rrjedhimisht në medium të reprodukimit masiv. Por ama teknika nuk mund ta lozë rolin e mediatorit në çështjen e përgjegjësisë, që në realitet ka qenë imanente për veprën artistike në ndërtimin e bërthamës etike-estetike. Me këtë vepra artistike profanizohet dhe teknika e loz rolin e bartësit të këtij transmisioni të sferës së përgjegjësisë, por asnjëherë nuk përgjigjet për të. Për pasojë, arti duhet të na jep të dimë se ka mjete të sofistikuara përmes të cilave mund të problematizohet çështja e përgjegjësisë.

Aliu në punimet e tij është përqëndruar në ngjyrën e kaltër që është në përpjesshmëri të drejtë kuptimore me format e përdorura në pëlhurë. E kaltërta është ngjyrë e seriozitetit, ajo e simbolizon besnikërinë, urtinë, inteligjencën, të vërtetën,  qetësinë. Herë pas here në pikturat në plan të parë del edhe e kuqërremta, që e bashkon energjinë e të kuqes dhe fatin e të verdhës. Është në raport të ngushtë me gëzimin dhe diellin. E kuqërremta e errët, siç është në disa nga pikturat e Ali Sinanit, është shfaqje e brengës, për shkak të pabesisë, që në këtë rast e shpreh përmasën ekspresioniste në pikturat e autorit. Ngjyra  e bardhë lë përshtypje të çiltërsisë dhe urtisë  iluministe.

Në të vërtetë, piktori , nuk e kërkon këtë lloj të thjeshtëzimit. Tendenca e tij është që t`i sheh gjërat si dhe gjithë botën pa i adaptuar ata në perspektivat përfundimtare, pra, as në atë të subjektivizmit e as në atë të objektivizmit. Kjo është ajo që përbën vizionin  artistik të tij.

                                                                                                            Metin Izeti

ALIJA IZETBEGOVIĆ – ŠAHID/ŠEHID VREMENA

Izetbegović, čovjek vizionar, priopštio je dakle svoje iskustvo i svoju misao vjerujući da će se njome ljudi „duhovne ozbiljnosti” – moći i znati okoristiti. On je tu svoju misao zaoštrio krajnjom moralnom imperativnošću, tako da gotovo nudi jednu svoju dosljednu etiku, koja je sasvim u službi čovjeka, ali u svjetlu transcendentnih uporišta. Ipak, uglavnom kao žrtva predrasuda, najčešće političke naravi, Izetbegović je često preusko shvaćen, čak u nekim okolnostima i neshvaćen. Te su predrasude, usuđujem se reći, entropijski put neupućenosti koja počiva na nezainteresiranosti, dok se nezainteresiranost opet valjda opravdava predrasudama.

Mladi i talentirani slikar Agron Salihu slikajući portret Alije na jedan vrlo uspješan ekspresivan naćin pokušava rasvijetliti lik Izetbegovića kao ćovjeka koji ima veliku brigu za rasvjetljavanje istine o svojoj ekzistenciji u određenom vremenu, o svojoj vjeri, o svome narodu, državi i čovječanstvo u cjelini.

Izetbegovićeve crte u licu, u portredu Salihua, predstavljaju njegov mukotrpni život za  pravilno shvačanje svoga identiteta i istinsko predstavljanje te istine u društvenoj platformi.  Alija je ekzistencijalnu istinu smatrao svojim životnim zvanjem. To je prvo što treba istaknuti kad se govori o njegovoj ličnosti, a to je na vrlo ozbiljan način i sa izvrsnom umjetničkom platformom  u svojim portretima otslikao Agron Salihu, tvrdeči, uz metaforu slike, da je to zrela odluka u njegovom životnom opredjelenju. Tose jasno vidi u kartu njegovog lica koja predstavlja njegov životni put.

Jedna vrlo važna značajka Izetbegovićevog portreta u slikama Agrona jeste otslikavanje njegovog intenzivnog odnosa sa nadnaravnim svijetom i uspostavljanje sjajne veze sa aktuelnošču. Od samih portreta vidi se njegova iscrpljenost od razvoda koji je moderni čovjek, u njegovoj horizontalnoj zauzetosti, napravio od istinske duhovnosti. Njegov portret je neprestano u kontaktu sa Božjim svijetom i nosi sa sobom brigu zbog tog razvoda koji doživlava kao realnost i u svom narodu i društvu.

Pitanja koja Izetbegovićev portret postavlja imaju poseban smisao, prvo radi toga što one traže široko znanje a istovremeno i iskrenost. Pa ipak, može se reći da je najteže to što za njih ne postoje odgovori: ne zato što uistinu ne postoje, nego zato što takvi odgovori traže promjenu, a promjena znači bol.

Iako je Izetbegovićeva misao često teško čitljiva, ona se ipak jednostavno tumači – ona se tumači svakodnevnim. Kao što je pisana životom, ona se i tumači životom. A sa njegovom životnom patnjom, kako je sam nagovijestio, i njegova je misao postala glasnija.Za Aliju Izetbegovića, Nebo je istina, ma što govorila zemlja. Kao i u svakom dobu, on se čini naivan, gotovo zalutao u ovaj svijet moralnih kompromisa i povlastica. Često je ismejavan, čak i sažalijevan. Vrlo rijetko je ozbiljno shvaćen. Njemu je najprije do istine, a onda do društva. Samoća je njegova neizbježna sudbina.

Te njegove izražajna crte su naglašena u portretima mladog umjetnika Agron Salihu. Ako se neko ipak zadubi u čitanje njegovih crta u licu, otkrit će jednu mučenu dušu koja nije ustuknula pred udarcima života i vremena, ali ih nije niti podcijenila; koja se sklonila u okrilje Istine u nadi pobjede; koja je u Istini našla razloge, a u samome sebi načine obnove svijeta. Ili kako što je i on sam rekao:

„Pitanje je, treba li mijenjatidruštveneustanoveililjudskasrca? Jedinipraviodgovor je: oboje. Ipak, odčegapočeti? Odsrcanaravno, ako je to moguće i ako znatekako.“(Prilikom dodjele nagrade Američkog centra za demokratiju, New York, 1997.)

 METIN IZETI

METIN IZETI

AGNOSTICIZMI DHE INDIFERENTIZMI NDAJ ARTIT TË PËRSHPIRTSHËM

Një nga karakteristikat e rëndësishme të epokës në të cilën jetojmë është edhe karakteri i sforcuar shekullar. Procesi i shekullarizmit ka ndikuar edhe në rritjen e agnosticizmit dhe indiferentizmit ndaj fesë në përgjithësi si dhe ndaj artit të përshpirtshëm në veçanti. Më drejtë është i dukshëm karakteri i letargjisë ndaj sakrales dhe sforcimi i ateizmit praktik në art dhe kulturë. Pajtueshmëria, edhe pse kontradiktore ( në aspekt dialektik) e karakterit të procesit të shekullarizmit dhe deshekullarizmit rritet me përqëndrimin në izolimin e kulturës dhe artit të përshpirtshëm nga jeta e njeriut dhe proceset shoqërore. Përderisa agnostikët dhe ateistët praktik nuk e dëshirojnë të panjohurën (për to) metafizike në asnjë segment të jetës së individit dhe shoqërisë, teistët dhe fetarët falë puritanizmit të tyre përpiqen maksimalisht që atë ta largojnë nga jeta e besimtarit duke krijuar atmosferë të thatë fetare. Kjo kështu veçanërisht në periudhën kur nga njëra anë është  determinues procesi i globalizmit, ndërsa nga ana tjetër procesi i tranzicionit të gjatë. Që të dyja ndikojnë në rritjen e tendencës për rritjen e paradigmave estetike tradicionale si dhe atyre të rejave që në shumë raste nuk kanë në brendi shpirtërinë dhe frymën e adhurimit. Sa për ilustrim mund të ceken këngët fetare (ilahitë) që në masë të madhe janë pa vlera artistike dhe nuk kanë fare dallim nga mendësia e tallavasë, apo edhe ndërtimi i objekteve fetare që nuk e motivojnë ndjenjën e përshpirtshmërisë tek besimtari. Materializmi radikal është i thelluar jo vetëm në kontekstin agnostik por edhe në atë të teistëve dhe tezave të avancuara nga ana e tyre. Rritja e shfaqjes së agnosticizmit dhe konsekuencave praktike të tij është pasojë reale e proceseve shekullariste, por ama nga ana tjetër në këtë ndikim të dukshëm ka edhe indiferentizmi fetar ndaj kulturës dhe artit, ose më mirë thënë ndaj krijimit të brendit qytetërimor me sens fetar. Për fat të keq indiferentizmi ndaj artit të përshpirtshëm edhe nga vetë fetarët dhe mospasja e trajtave reale qytetërimndërtuese të teistëve fenë e ka shndëruar në arenë të mosmarrëveshjeve ideologjike shterpe që asnjëherë nuk kanë të sosur. Arti ka aftësinë e prodhimit të nuancave të cilat mund të shërbejnë edhe si katalizator i pajtueshmërisë së diversiteteve apologjetike dhe juridike në mesin e besimtarëve.

Nëse do të ndalemi ta analizojmë konceptin e agnosticizmit mendoj se nuk guxojmë të përqëndrohemi në përkufizimet shkollore teorike të këtij termi. Këtë e them për shkak se praktika jetësore edhe agnostikun më të madh e mahnitë kur qëndron para xhamisë në Kordobë, në Stamboll, në Tiranë, ose para kishës në Keln, Vienë, Romë. Në përkufizimin klasik agnosticizmi është botëvështrim filozofik sipas të cilit e vërteta nuk mund të njihet, më drejtë mohohet mundësia për njohjen e disa koncepteve metafizike, siç është ekzistenca e Zotit, natyra e shpirtit të njeriut, ligjit moral e kështu me rradhë, por ama nuk mohohet ekzistimi i një ndjenje të tillë dhe pranisë nga aspekti i arsyes praktike në shoqërinë njerëzore i tyre. Përfaqësuesi kryesor i këtij botëvësjtrimi në antikë është filozofi Protagora, i cili ka thënë: “Për zotrat nuk mund të dimë janë ose nuk janë dhe as çfarë forme kanë”. Në filozofinë bashkëkohore këtë koncept do ta zhvillojnë David Hume dhe Immanuel Kant. Por që të gjithë duke pasur kujdes ndaj pranisë së ndjenjës metafizikenë individin dhe shoqërinë. Kjo ndjenjë ka ndikuar që edhe arti më realist të ushqehet nga ndjenja e përjetësisë në sfondin e veprës artistike. Dua të them se pa këtë ndjenjë nuk mund të bisedohet për art dhe për vepër estetike. Si pasojë e kësaj edhe do të paraqiten lloje të ndryshme të agnosticizmit, si p.sh. ateizmi agnostik, teizmi agnostik, agnosticizmi shpirtëror, agnosticizmi pragmatik. Thjeshtë agnostiku pranon se nuk ka njohuri se si qëndron puna me gjërat transcedentale vetëm që pohon se nuk ka aftësi për njohje të tejlëndores. Por ama këtë e thotë vetëm nga spektri teorik, ndërsa në praktikë ai dëshpërohet kur i vdes një i afërm, gëzohet kur martohet djali i tij por ama është indiferent kur martohet një i huaj dhe raste të ngjashme që mund të shtohen deri në pafundësi dhe e ka të qartë se këtyre çështjeve nuk ka mundësi t’u gjej përgjigje në teroinë e tij agnostike. Arti i kohës së re është kacafytur me këtë ndjenjë ezoterike dhe në temat e veprave artistike në masë të madhe e ka bartur ndjenjën metafizike, qoftë edhe për ta kritikuar. Unë nuk kam arritur të shohë vepër artistike e cila në sfond nuk ka impresionin prej të përtejmes. Madje edhe pikturat gjigante të minatorëve të real socializmit në Shqipëri minatorin e kanë përfaqësuar me entuziazmin e tij shpirtëror dhe buzëqeshjen për kënaqësinë shpirtërore të tij ( edhe pse e imagjinuar). Pra edhe agnostikët artin dhe kulturën e kanë pasur dhe e kanë me sens të përshpirtshmërisë, vetëm që nuk e pranojnë atë.

Ndërsa indiferentizmi dhe letargjia e teistëve për artin dhe kulturën e ndikuar nga shpirti dhe tejlëndorja është po aq artificiale dhe joreale sa edhe qëndrimi teorik i agnostikëve. Pranimi i religjiozitetit formal mekanik nuk mund të thuhet se ka ndonjë ndikim të madh në jetën praktike të tyre. E pranon ai ose jo, është fakt se falja e namazit në një xhami e cila ka thellësi artistike e motivon shumë më shumë shpirtërisht atë se falja në një xhami që ka vetëm karakter funksional të faljes. Gjendja është identike edhe atëherë kur e dëgjon duke kënduar Kur’an një hafiz që e ka zërin e bukur dhe i njeh makamet/modet dhe kur këndon një tjetër që nuk ka njohuri rreth artit të këndimit të Kur’anit. Si rrjedhojë e këtij indiferentizmi ndaj artit dhe kulturës fetare është humbur autoriteti i fesë në të gjitha përmasat dhe aspektet e jetës shoqërore dhe udhëheqësisë së institucioneve publike. P.sh. Mosinteresimi i vetë muslimanëve për përmasat artistike të xhamisë së Jahja Pashës në Shkup ose të Xhamisë Eski në Tetovë i ka nxjerur ata prej kontekstit të prioriteteve kulturore të nënqiellit në vendin tonë. Meremetimet dhe ndërtimet shtesë pa sens artistik nga njëra anë e kanë anashkaluar thellësinë shpirtërore të tyre, ndërsa nga ana tjetër kanë ndikuar në neglizhimin e tyre prej instancave që duhet për hirë të kulturës të interesohen për to. Shembuj të tillë mund të shihen shumë edhe në tërë botën islame. Kjo situatë nuk paraqitet si pasojë e zvogëlimit të religjiozitetit midis njerëzve por më tepër si rrjedhojë e lidhshmërisë organike midis fesë dhe jetës kulturore shoqërore. Ajo që vlen për Europën pas revolucionit francez, që shumë bukur e ka përkufizuar teoricieni spanjol Juan Donoso Cortes kur thotë: “ populli përmes revolucionit me vetëiniciativë është ulur në vendin e Zotit…”, është identike edhe për vendet që kanë popullsi me përqindje të madhe fetare muslimane. Fetarët me pa të drejtë janë bërë “truproje të Zotit” edhe pse Zoti është për t’i mbrojtur ata dhe jo ata Zotin. Indiferentizmi i fetarëve ndaj artit dhe kulturës së përshpirtshme në masë të madhe lind si pasojë e frikës së tyre se mos vallë i bëhet ndonjë dëm Zotit!  Akademiku dhe peshkopi francez Claude Dagens thotë se shekullarizmi ka ndikuar edhe te fetarët që të bëhen indiferent ndaj përmasave kulturore dhe artistike në jetën shoqërore, dhe shton: “Nëse indiferentizmin e kuptojmë si relativizëm atëherë nuk ka fare dyshim se këtu bëhet fjalë për një korelacion. Si pasojë nuk mund të mohohet fakti se shekullarizmi dhe paraqitja e shoqërisë shekullare pjesërisht është e ndikuar nga afirmimi i koncepteve relativiste dhe indiferentiste”. Është e njohur botërisht se deizmi i Voltaire’it (një formë e indiferentizmit primar teorik) ka ndikuar në revolucionin francez, i cili pranohet si impuls i fortë për afirmimin definitiv të procesit të shekullarizmit. Shembujt e tillë mund të shtohen edhe më, por ajo që është e përbashkët për të gjithë ata qëndron në nduarnduarsinë dhe mbështetjen reciproke midis agnosticizmit dhe indiferentizmit të fetarëve.

Duke u bazuar në këtë që u tha lirisht mund të konstatojmë se shekullarizmi nuk është sjellur me shpirtgjerësi ndaj artit dhe kulturës fetare, përkundrazi ai i ka tërhequr kufijtë që kanë ndikuar në pluralizmin e botëvështrimeve apologjetike dhe juridike dhe si rrjedhojë e ka shtuar indiferentizmin ndaj kulturës dhe artit. Kur bisedohet për religjionin, jo vetëm nga agnostikët dhe antitetistët por edhe nga vetë teistët, fjala është e përqëndruar në diversitetet apologjetike dhe juridike dhe assesi në sfondin e përbashkët të prodhimit të kulturës dhe artit. Reduktimi i kulturës fetare në çështje private dhe botëvështrim individual ka ndikuar në frenimin e personit për ta modifikuar artistikisht përkatësinë e tij ndaj një besimi ose feje. Gjithashtu në këtë proces rol të rëndësishëm ka lozur edhe rrënimi i ateizmit shtetëror dhe fitorja e konsumerizmit. Konsumerizmi i ka prodhuar dogmat dhe faltoret e veta që në esencë janë në kundërshtim të plotë me kulturën e shpirtit. Nëse kësaj ia shtojmë edhe ateizmin shtetëror të freskët atëherë rezultati është ky që e kemi ne sot.

Vlerattuajamarrinformëngakjoreference, thotëSadettinOkten. Sjelljetqëibartinvleratnëjetëntonëjanërezultatikëtijsistemireferencial. Sanksionimetqëzbatohennërastete  mosveprimitnëbazëtëvlerave, gjithashtu u takojnëatyrevlerave… Po flasimpërnjëkompozimdijeje, besimidheetike. Kurkysistemvlerashështëipranishëmnëqenientuaj, nëdijendhendjenjattuaja, atëherëedheinstiktetudhëhiqenapoduhenudhëhequrngakysistemvlerash. Vallë, a kurrënuktejkalohetvija e kuqe? Po, tejkalohet. Hë, atëherësistemithotë: “ Kebërëmëkat!” ose: “Ajoqëbënështë e jashtligjshme!” Mëkatidhe e jashtëligjshmjanukjanë e njëjtagjë. Nocioniqë e quajmëmëkatështënocionishpalljeshyjnore, përkufizimiitijnukndryshon. Por, normalisht, kështuështëpërataqëbesojnë. Ligjshmëriaështënocionjuridik, njerëzor; kufijtë e sajnëçdo moment mundtëndryshojnë. Me hyrjennëfuqitënjëligji, edheveprimibëhetiligjshëm; miratohetnjëligjtjetër, injëjtiveprimbëhetijashtëligjshëm. Edhepse sot kanëkuptimtënjejtë, mëkatidhe e jashtëligjshmjadallojnë. Kyështëkonceptiiqytetërimitqë e bëntëjetueshmejetën,..

Nësenjeriunukkaudhërrëfyes, atëherëinstiktetudhëheqinmendjen; nësekaudhërrëfyes, kyithotënjeriut: “Ti kenjëkufi!” Instiktithotë: “Ti nukkekufi, vazhdo!” Instikti e shfaqvetenpërmespasionevetrupore. Dhegjithçkaqëtruporekakufi. Ku mbetimendimi se instiktinukkakufi!Osendjenjat e udhëheqinnjeriun…  Ndjenjaështëqesharake, dramatike; përmban humor dhetragjedi.

Kadiçkaqëithonë humor amerikan: “…Njëkamioningarkuar me Coca Cola mbetet pa karburantnëshkretëtirëdhendalon, porshoferi pa një pa dyzbraznjëshishe cola nëserbatordhekamionifillontëecë. Si mundtëecë pa karburant? Po ecën, pasi  “everything goes better with coke”; do tëthotë “Gjithçkashkonmëmirë me coca cola!”