Category: Revista

ALIJA IZETBEGOVIĆ – ŠAHID/ŠEHID VREMENA

Izetbegović, čovjek vizionar, priopštio je dakle svoje iskustvo i svoju misao vjerujući da će se njome ljudi „duhovne ozbiljnosti” – moći i znati okoristiti. On je tu svoju misao zaoštrio krajnjom moralnom imperativnošću, tako da gotovo nudi jednu svoju dosljednu etiku, koja je sasvim u službi čovjeka, ali u svjetlu transcendentnih uporišta. Ipak, uglavnom kao žrtva predrasuda, najčešće političke naravi, Izetbegović je često preusko shvaćen, čak u nekim okolnostima i neshvaćen. Te su predrasude, usuđujem se reći, entropijski put neupućenosti koja počiva na nezainteresiranosti, dok se nezainteresiranost opet valjda opravdava predrasudama.

Mladi i talentirani slikar Agron Salihu slikajući portret Alije na jedan vrlo uspješan ekspresivan naćin pokušava rasvijetliti lik Izetbegovića kao ćovjeka koji ima veliku brigu za rasvjetljavanje istine o svojoj ekzistenciji u određenom vremenu, o svojoj vjeri, o svome narodu, državi i čovječanstvo u cjelini.

Izetbegovićeve crte u licu, u portredu Salihua, predstavljaju njegov mukotrpni život za  pravilno shvačanje svoga identiteta i istinsko predstavljanje te istine u društvenoj platformi.  Alija je ekzistencijalnu istinu smatrao svojim životnim zvanjem. To je prvo što treba istaknuti kad se govori o njegovoj ličnosti, a to je na vrlo ozbiljan način i sa izvrsnom umjetničkom platformom  u svojim portretima otslikao Agron Salihu, tvrdeči, uz metaforu slike, da je to zrela odluka u njegovom životnom opredjelenju. Tose jasno vidi u kartu njegovog lica koja predstavlja njegov životni put.

Jedna vrlo važna značajka Izetbegovićevog portreta u slikama Agrona jeste otslikavanje njegovog intenzivnog odnosa sa nadnaravnim svijetom i uspostavljanje sjajne veze sa aktuelnošču. Od samih portreta vidi se njegova iscrpljenost od razvoda koji je moderni čovjek, u njegovoj horizontalnoj zauzetosti, napravio od istinske duhovnosti. Njegov portret je neprestano u kontaktu sa Božjim svijetom i nosi sa sobom brigu zbog tog razvoda koji doživlava kao realnost i u svom narodu i društvu.

Pitanja koja Izetbegovićev portret postavlja imaju poseban smisao, prvo radi toga što one traže široko znanje a istovremeno i iskrenost. Pa ipak, može se reći da je najteže to što za njih ne postoje odgovori: ne zato što uistinu ne postoje, nego zato što takvi odgovori traže promjenu, a promjena znači bol.

Iako je Izetbegovićeva misao često teško čitljiva, ona se ipak jednostavno tumači – ona se tumači svakodnevnim. Kao što je pisana životom, ona se i tumači životom. A sa njegovom životnom patnjom, kako je sam nagovijestio, i njegova je misao postala glasnija.Za Aliju Izetbegovića, Nebo je istina, ma što govorila zemlja. Kao i u svakom dobu, on se čini naivan, gotovo zalutao u ovaj svijet moralnih kompromisa i povlastica. Često je ismejavan, čak i sažalijevan. Vrlo rijetko je ozbiljno shvaćen. Njemu je najprije do istine, a onda do društva. Samoća je njegova neizbježna sudbina.

Te njegove izražajna crte su naglašena u portretima mladog umjetnika Agron Salihu. Ako se neko ipak zadubi u čitanje njegovih crta u licu, otkrit će jednu mučenu dušu koja nije ustuknula pred udarcima života i vremena, ali ih nije niti podcijenila; koja se sklonila u okrilje Istine u nadi pobjede; koja je u Istini našla razloge, a u samome sebi načine obnove svijeta. Ili kako što je i on sam rekao:

„Pitanje je, treba li mijenjatidruštveneustanoveililjudskasrca? Jedinipraviodgovor je: oboje. Ipak, odčegapočeti? Odsrcanaravno, ako je to moguće i ako znatekako.“(Prilikom dodjele nagrade Američkog centra za demokratiju, New York, 1997.)

 METIN IZETI

METIN IZETI

AGNOSTICIZMI DHE INDIFERENTIZMI NDAJ ARTIT TË PËRSHPIRTSHËM

Një nga karakteristikat e rëndësishme të epokës në të cilën jetojmë është edhe karakteri i sforcuar shekullar. Procesi i shekullarizmit ka ndikuar edhe në rritjen e agnosticizmit dhe indiferentizmit ndaj fesë në përgjithësi si dhe ndaj artit të përshpirtshëm në veçanti. Më drejtë është i dukshëm karakteri i letargjisë ndaj sakrales dhe sforcimi i ateizmit praktik në art dhe kulturë. Pajtueshmëria, edhe pse kontradiktore ( në aspekt dialektik) e karakterit të procesit të shekullarizmit dhe deshekullarizmit rritet me përqëndrimin në izolimin e kulturës dhe artit të përshpirtshëm nga jeta e njeriut dhe proceset shoqërore. Përderisa agnostikët dhe ateistët praktik nuk e dëshirojnë të panjohurën (për to) metafizike në asnjë segment të jetës së individit dhe shoqërisë, teistët dhe fetarët falë puritanizmit të tyre përpiqen maksimalisht që atë ta largojnë nga jeta e besimtarit duke krijuar atmosferë të thatë fetare. Kjo kështu veçanërisht në periudhën kur nga njëra anë është  determinues procesi i globalizmit, ndërsa nga ana tjetër procesi i tranzicionit të gjatë. Që të dyja ndikojnë në rritjen e tendencës për rritjen e paradigmave estetike tradicionale si dhe atyre të rejave që në shumë raste nuk kanë në brendi shpirtërinë dhe frymën e adhurimit. Sa për ilustrim mund të ceken këngët fetare (ilahitë) që në masë të madhe janë pa vlera artistike dhe nuk kanë fare dallim nga mendësia e tallavasë, apo edhe ndërtimi i objekteve fetare që nuk e motivojnë ndjenjën e përshpirtshmërisë tek besimtari. Materializmi radikal është i thelluar jo vetëm në kontekstin agnostik por edhe në atë të teistëve dhe tezave të avancuara nga ana e tyre. Rritja e shfaqjes së agnosticizmit dhe konsekuencave praktike të tij është pasojë reale e proceseve shekullariste, por ama nga ana tjetër në këtë ndikim të dukshëm ka edhe indiferentizmi fetar ndaj kulturës dhe artit, ose më mirë thënë ndaj krijimit të brendit qytetërimor me sens fetar. Për fat të keq indiferentizmi ndaj artit të përshpirtshëm edhe nga vetë fetarët dhe mospasja e trajtave reale qytetërimndërtuese të teistëve fenë e ka shndëruar në arenë të mosmarrëveshjeve ideologjike shterpe që asnjëherë nuk kanë të sosur. Arti ka aftësinë e prodhimit të nuancave të cilat mund të shërbejnë edhe si katalizator i pajtueshmërisë së diversiteteve apologjetike dhe juridike në mesin e besimtarëve.

Nëse do të ndalemi ta analizojmë konceptin e agnosticizmit mendoj se nuk guxojmë të përqëndrohemi në përkufizimet shkollore teorike të këtij termi. Këtë e them për shkak se praktika jetësore edhe agnostikun më të madh e mahnitë kur qëndron para xhamisë në Kordobë, në Stamboll, në Tiranë, ose para kishës në Keln, Vienë, Romë. Në përkufizimin klasik agnosticizmi është botëvështrim filozofik sipas të cilit e vërteta nuk mund të njihet, më drejtë mohohet mundësia për njohjen e disa koncepteve metafizike, siç është ekzistenca e Zotit, natyra e shpirtit të njeriut, ligjit moral e kështu me rradhë, por ama nuk mohohet ekzistimi i një ndjenje të tillë dhe pranisë nga aspekti i arsyes praktike në shoqërinë njerëzore i tyre. Përfaqësuesi kryesor i këtij botëvësjtrimi në antikë është filozofi Protagora, i cili ka thënë: “Për zotrat nuk mund të dimë janë ose nuk janë dhe as çfarë forme kanë”. Në filozofinë bashkëkohore këtë koncept do ta zhvillojnë David Hume dhe Immanuel Kant. Por që të gjithë duke pasur kujdes ndaj pranisë së ndjenjës metafizikenë individin dhe shoqërinë. Kjo ndjenjë ka ndikuar që edhe arti më realist të ushqehet nga ndjenja e përjetësisë në sfondin e veprës artistike. Dua të them se pa këtë ndjenjë nuk mund të bisedohet për art dhe për vepër estetike. Si pasojë e kësaj edhe do të paraqiten lloje të ndryshme të agnosticizmit, si p.sh. ateizmi agnostik, teizmi agnostik, agnosticizmi shpirtëror, agnosticizmi pragmatik. Thjeshtë agnostiku pranon se nuk ka njohuri se si qëndron puna me gjërat transcedentale vetëm që pohon se nuk ka aftësi për njohje të tejlëndores. Por ama këtë e thotë vetëm nga spektri teorik, ndërsa në praktikë ai dëshpërohet kur i vdes një i afërm, gëzohet kur martohet djali i tij por ama është indiferent kur martohet një i huaj dhe raste të ngjashme që mund të shtohen deri në pafundësi dhe e ka të qartë se këtyre çështjeve nuk ka mundësi t’u gjej përgjigje në teroinë e tij agnostike. Arti i kohës së re është kacafytur me këtë ndjenjë ezoterike dhe në temat e veprave artistike në masë të madhe e ka bartur ndjenjën metafizike, qoftë edhe për ta kritikuar. Unë nuk kam arritur të shohë vepër artistike e cila në sfond nuk ka impresionin prej të përtejmes. Madje edhe pikturat gjigante të minatorëve të real socializmit në Shqipëri minatorin e kanë përfaqësuar me entuziazmin e tij shpirtëror dhe buzëqeshjen për kënaqësinë shpirtërore të tij ( edhe pse e imagjinuar). Pra edhe agnostikët artin dhe kulturën e kanë pasur dhe e kanë me sens të përshpirtshmërisë, vetëm që nuk e pranojnë atë.

Ndërsa indiferentizmi dhe letargjia e teistëve për artin dhe kulturën e ndikuar nga shpirti dhe tejlëndorja është po aq artificiale dhe joreale sa edhe qëndrimi teorik i agnostikëve. Pranimi i religjiozitetit formal mekanik nuk mund të thuhet se ka ndonjë ndikim të madh në jetën praktike të tyre. E pranon ai ose jo, është fakt se falja e namazit në një xhami e cila ka thellësi artistike e motivon shumë më shumë shpirtërisht atë se falja në një xhami që ka vetëm karakter funksional të faljes. Gjendja është identike edhe atëherë kur e dëgjon duke kënduar Kur’an një hafiz që e ka zërin e bukur dhe i njeh makamet/modet dhe kur këndon një tjetër që nuk ka njohuri rreth artit të këndimit të Kur’anit. Si rrjedhojë e këtij indiferentizmi ndaj artit dhe kulturës fetare është humbur autoriteti i fesë në të gjitha përmasat dhe aspektet e jetës shoqërore dhe udhëheqësisë së institucioneve publike. P.sh. Mosinteresimi i vetë muslimanëve për përmasat artistike të xhamisë së Jahja Pashës në Shkup ose të Xhamisë Eski në Tetovë i ka nxjerur ata prej kontekstit të prioriteteve kulturore të nënqiellit në vendin tonë. Meremetimet dhe ndërtimet shtesë pa sens artistik nga njëra anë e kanë anashkaluar thellësinë shpirtërore të tyre, ndërsa nga ana tjetër kanë ndikuar në neglizhimin e tyre prej instancave që duhet për hirë të kulturës të interesohen për to. Shembuj të tillë mund të shihen shumë edhe në tërë botën islame. Kjo situatë nuk paraqitet si pasojë e zvogëlimit të religjiozitetit midis njerëzve por më tepër si rrjedhojë e lidhshmërisë organike midis fesë dhe jetës kulturore shoqërore. Ajo që vlen për Europën pas revolucionit francez, që shumë bukur e ka përkufizuar teoricieni spanjol Juan Donoso Cortes kur thotë: “ populli përmes revolucionit me vetëiniciativë është ulur në vendin e Zotit…”, është identike edhe për vendet që kanë popullsi me përqindje të madhe fetare muslimane. Fetarët me pa të drejtë janë bërë “truproje të Zotit” edhe pse Zoti është për t’i mbrojtur ata dhe jo ata Zotin. Indiferentizmi i fetarëve ndaj artit dhe kulturës së përshpirtshme në masë të madhe lind si pasojë e frikës së tyre se mos vallë i bëhet ndonjë dëm Zotit!  Akademiku dhe peshkopi francez Claude Dagens thotë se shekullarizmi ka ndikuar edhe te fetarët që të bëhen indiferent ndaj përmasave kulturore dhe artistike në jetën shoqërore, dhe shton: “Nëse indiferentizmin e kuptojmë si relativizëm atëherë nuk ka fare dyshim se këtu bëhet fjalë për një korelacion. Si pasojë nuk mund të mohohet fakti se shekullarizmi dhe paraqitja e shoqërisë shekullare pjesërisht është e ndikuar nga afirmimi i koncepteve relativiste dhe indiferentiste”. Është e njohur botërisht se deizmi i Voltaire’it (një formë e indiferentizmit primar teorik) ka ndikuar në revolucionin francez, i cili pranohet si impuls i fortë për afirmimin definitiv të procesit të shekullarizmit. Shembujt e tillë mund të shtohen edhe më, por ajo që është e përbashkët për të gjithë ata qëndron në nduarnduarsinë dhe mbështetjen reciproke midis agnosticizmit dhe indiferentizmit të fetarëve.

Duke u bazuar në këtë që u tha lirisht mund të konstatojmë se shekullarizmi nuk është sjellur me shpirtgjerësi ndaj artit dhe kulturës fetare, përkundrazi ai i ka tërhequr kufijtë që kanë ndikuar në pluralizmin e botëvështrimeve apologjetike dhe juridike dhe si rrjedhojë e ka shtuar indiferentizmin ndaj kulturës dhe artit. Kur bisedohet për religjionin, jo vetëm nga agnostikët dhe antitetistët por edhe nga vetë teistët, fjala është e përqëndruar në diversitetet apologjetike dhe juridike dhe assesi në sfondin e përbashkët të prodhimit të kulturës dhe artit. Reduktimi i kulturës fetare në çështje private dhe botëvështrim individual ka ndikuar në frenimin e personit për ta modifikuar artistikisht përkatësinë e tij ndaj një besimi ose feje. Gjithashtu në këtë proces rol të rëndësishëm ka lozur edhe rrënimi i ateizmit shtetëror dhe fitorja e konsumerizmit. Konsumerizmi i ka prodhuar dogmat dhe faltoret e veta që në esencë janë në kundërshtim të plotë me kulturën e shpirtit. Nëse kësaj ia shtojmë edhe ateizmin shtetëror të freskët atëherë rezultati është ky që e kemi ne sot.

Vlerattuajamarrinformëngakjoreference, thotëSadettinOkten. Sjelljetqëibartinvleratnëjetëntonëjanërezultatikëtijsistemireferencial. Sanksionimetqëzbatohennërastete  mosveprimitnëbazëtëvlerave, gjithashtu u takojnëatyrevlerave… Po flasimpërnjëkompozimdijeje, besimidheetike. Kurkysistemvlerashështëipranishëmnëqenientuaj, nëdijendhendjenjattuaja, atëherëedheinstiktetudhëhiqenapoduhenudhëhequrngakysistemvlerash. Vallë, a kurrënuktejkalohetvija e kuqe? Po, tejkalohet. Hë, atëherësistemithotë: “ Kebërëmëkat!” ose: “Ajoqëbënështë e jashtligjshme!” Mëkatidhe e jashtëligjshmjanukjanë e njëjtagjë. Nocioniqë e quajmëmëkatështënocionishpalljeshyjnore, përkufizimiitijnukndryshon. Por, normalisht, kështuështëpërataqëbesojnë. Ligjshmëriaështënocionjuridik, njerëzor; kufijtë e sajnëçdo moment mundtëndryshojnë. Me hyrjennëfuqitënjëligji, edheveprimibëhetiligjshëm; miratohetnjëligjtjetër, injëjtiveprimbëhetijashtëligjshëm. Edhepse sot kanëkuptimtënjejtë, mëkatidhe e jashtëligjshmjadallojnë. Kyështëkonceptiiqytetërimitqë e bëntëjetueshmejetën,..

Nësenjeriunukkaudhërrëfyes, atëherëinstiktetudhëheqinmendjen; nësekaudhërrëfyes, kyithotënjeriut: “Ti kenjëkufi!” Instiktithotë: “Ti nukkekufi, vazhdo!” Instikti e shfaqvetenpërmespasionevetrupore. Dhegjithçkaqëtruporekakufi. Ku mbetimendimi se instiktinukkakufi!Osendjenjat e udhëheqinnjeriun…  Ndjenjaështëqesharake, dramatike; përmban humor dhetragjedi.

Kadiçkaqëithonë humor amerikan: “…Njëkamioningarkuar me Coca Cola mbetet pa karburantnëshkretëtirëdhendalon, porshoferi pa një pa dyzbraznjëshishe cola nëserbatordhekamionifillontëecë. Si mundtëecë pa karburant? Po ecën, pasi  “everything goes better with coke”; do tëthotë “Gjithçkashkonmëmirë me coca cola!”

METIN IZETI

ABSTRAGIMI DHE SFONDI ESTETIK I ARTIT ISLAMIK

Arti islamik në tërësi , ndërsa trajtësimi i hapësirës sakrale në veçanti është bazuar në parime kuptimore përmbajtësore të deduktuara nga Fjala e shpallur. Thellësia e diskursit hyjnor ka ndikuar shpesh që arti Islam sfondin e vet estetik ta bazojë në abstragimin me qëllim që të thotë sa më shumë dhe assesi mos të thotë asgjë.

“ Përmes abstragimit përpiqemi ta përvetësojmë  dhe t’ia nxjerrim skeletin gjeometrisë së gjithësisë”, thotë Sezai Karakoç në lidhje me konceptin artistik të Islamit. Artisti musliman, në sfondin e veprave të tij që duken përpiqet ta gjejë realitetin dinamik të padukshëm  dhe në asnjë mënyrë nuk mjaftohet me informatat e botës së dukshme. Me fjalë tjera, ai orvatet të zbresë në origjinën, gjenezën, rrënjën e gjërave. Ai e kërkon udhërrëfyesin e qartë, ndoshta edhe vetëm për veten, i cili do ta drejtojë anijen e shpëtimit të brendshëm të tij. Ai është në gjendje të thellohet edhe në avanturën ekzistenciale ose histoirnë kuptimore  të një gjethi të vyshkur. Ky gjeth në pranverën e ardhshme ndoshta nuk do të ekzistojë fizikisht si i njëjtë, por ama, ai e ka rrokur shpirtin abstrakt i cili e bën që të jetë i gjallë dhe ta sjellë pranverën. Lënda e tërhequr prej rrjedhës së kohës, në estetikën islame, është platformizuar në sfondin e pakohësisë. Si rrjedhojë, realiteti i kohës absolute është sendërtuar, qoftë edhe pjesërisht, në ekzistencën e gjethit në këtë rast.

Historia e artit, si shkencë moderne, pashmangshëm i qaset artit Islamik në dimensionin e pastër analitik (si të gjitha shkencave), me anë të analizës dhe reduktimit në rrethanat historike. Çfarëdo qoftë pakohësia , në art (ndërsa arti i shenjtë si ai Islamik përmban gjithherë elemente pakohësie) do të mbetet jashtë një metode të tillë. Një objekt mund ta bëjë me dije se gjithë arti është i komponuar nga format, dhe përshkak se format janë të kufizuara, atëherë domosdoshmërisht bëhen subjekt i kohës; siç edhe rriten, zhvillohen, prishen e vdesin gjitha fenomenet historike; edhe shkenca e artit domosdoshmërisht është shkencë historike. Por kjo është vetëm gjysma e së vërtetës: forma, si e kufizuar dhe rrjedhimish subjekt i kohës, mund të bartë edhe diç të pakohësisë dhe kësisoj u ik kushteve historike, jo vetëm në origjinën e tij (e cila pjesërisht i takon dimenzionit shpirtëror) por, të paktën,  edhe në rruajtjen e saj (konzervimin e saj), sepse ajo është në lidhje me kuptimin e pakohë të tyren që format e caktuara e kanë rruajtur përkundër gjith ndryshimeve materiale dhe psiqike në epokë;  pra ,tradita është pikërisht kjo.

Si pasojë, artistët musliman e kanë patur shumë të vështirë që teomonizmin ontologjik (tevhid) ta prezantojnë përmes elementeve të shumëshmërisë. Pikërisht për këtë edhe esenca e tij ka qenë e përqëndruar në realitetin njësues në sfondin e formës. Ontologjia e teomonizmit e ngërthen në vete pesë përmasa themelore të qenies: Përmasën e Individualitetit hyjnor (dhat), përmasën e Atributeve dhe Emrave hyjnorë (Esma dhe Sifat), përmasën e veprimit dhe hyjnitetit (rububijje), përmasën e Formave dhe Imagjinatës ( hijal dhe mithal) si dhe përmasën e lëndores (mushahede). Ata përmes botës lëndore, të dukshme i kanë konceptuar shfaqjet e emrave dhe atributeve të bukura të Zotit. Kësisoj, “lënda asnjëherë nuk ka qenë e zhveshur nga përmbajtja shpirtërore, ndërsa shpirti në asnjë mënyrë nuk ka qenur vetëm antonim abstrakt i realitetit lëndor”. Teomonizmi, në estetikën islame, është përfaqësuar me njësimin dhe ndryshimin.  Me njësimin ai ka qenë sintezë e të gjitha pjesëve dhe  shumëshmërisë në natyrë. Ndërsa përmes ndryshimit e ka paraqitur identitetin e veçantë të çdo qenieje të shfaqur në kontekstin kohor dhe hapësnor. Si rrjedhojë, çdo pjesë e veçantë perceptohet si e zhytur në të përhershmen dhe në asnjë mënyrë si autonome në relacion me të Vërtetën absolute.

Abstragimi, gjithashtu, ka qenë tejet i preferuar në artin islam për shkak të parimit metafizik të transcedencës së Zotit. Parimi se Zoti nuk është i ngjashëm me asgjë e ka nxjerrur në pah fenomenin e zbrazëtisë. Fenomeni i zbrazëtisë ka domethënie metafizike dhe antropologjike në estetikën dhe artin Islam. Nga aspekti metafizik, siç thotë edhe Nasri, zbrazëtira, madje edhe në xhamitë me dekorime më të spikatura, e paraqet të padukshmen, të pashfaqurën, realitetin që mungon, që në mësimet slame është i emërtuar si gajb. Ndërsa, nga ana tjetër, zbrazëtia është aluzion për varfërinë kuptimore. Pikërisht për këtë zbrazëtia e ka domethënien më të thellë në estetikën islame. Ajo e tërheq kujdesin dhe vëmendjen e njeriut drejt të Padukshmes, tejfizikes.Arti Islamik, faktikisht, krijon një qetësi, i eliminon të gjitha turbullirat dhe pretendimet pasionante të botës duke ndërtuar në vend të tyre një rend të shprehjes së ekuilibrit, qetësisë dhe paqes. Kësisoj, shpejtazi kuptohet se sa është qendrore pozita e Arkitekturës në Islam. Meqë Pejgamberi a.s. ka thënë se Zoti i Madhërishëm e ka bekuar ummetin e Tij duke ia bërë tërë sipërfaqen tokësore si vend lutjeje, atëherë është pikërisht arkitektura e cila nëpër regjionet popullore do të re-establishon kushtet e pastërtisë dhe do ta rahaton këtë vend të bekuar për lutje. Derisa  bukuria e virgjër natyrës, e cila është vulë e dorës Hyjnore, nga ana tjetër e realizuar nga  arkitektura,është  e aftërt me intelegjencën njerëzore dhe si e tillë më e kufizuar, por deri diku jo dhe aq e lirë nga rregulla arbitrare e pasionit invidiual.

Gjenialiteti i mendimit abstrakt në estetikën islame  i frymëzuar nga lidhshmëria komplekse e brendshme midis njëshmërisë dhe shumëshmërisë është shfaqur në hapësirën artistike përmes gjeometrizmit. Si rrjedhojë, me plotë të drejtë do të konstatojë Titus Bruckhardt se arti islam ka trajtë abstrakte dhe jo mitologjike. Kjo çështje shprehet qartë në figurat gjeometrike karakteristike në arabeskën dhe të cilat janë të mbuluara me velën e gjithëanshmërisë absolute. Përmes përkufizimit gjeometrik hapësira she sfondi në estetikën islame integrohet shpirtërisht në parimin e njëshmërisë dhe përfaqësohet si arketip i harmonisë dhe eternalitetit.

Këtu mund të vërehet se një konceptim i tillë mundësisht është shumë i larguar nga gjitha teoritë e artit modern dhe profan, si psh nga ai i “ art për hirë të artit” i cili në thelb sikur do  të thotë se arti mund të jetë art vetëm atëherë kur ai nuk ka kuptim, ose  nga arti “moralizues” i cili nga pikpamja e njohjes (gnozës) me sa duket është pa vlera të mëdha. Arti islam , padyshim nuk është lojë për të përdorur ndonjë shprehje të ëmbël ose të hijshme për t’i bindur psikologët, madje as  mjet që dikujt t’i shkaktojë një lloj satisfakcioni  special, të kualifikuar si “superior”,  ndonëse askush në fakt nuk e di pse, që posa bëhet çështje kënaqsie, çdo gjë nis e reduktohet në preferenca pastër individuale, për rreth së cilës, logjikisht, nuk mund të vendoset asnjë hierarki. Veç kësaj, as që është një deklamim sentimental dhe filoristik, për të cilën gjuha e rëndomtë padyshim është më tepër se sa e mjaftueshme pa mos qenë nevoja e riklasifikimit të formave në më pak apo më shumë misterioze ose enigmatike, ku në çdo rast format, nga largësia, më shumë mund të komplikojnë se sa mund të shprehin atë që kanë për të thënë. Kjo na jep ne një shansë që kalimthi të rikujtojmë – që dikush të mos insistojë aq tepër në këto gjëra – kotësitë e përsosura të interpretimeve mbi moralin ku popuj të caktuar synojnë t’ia mveshin  simbolizmit, përfshirë dhe simbolizmin iniciatik, plotësisht të dukshëm.

Parimi kozmik i regullit hierarkik të realitetit i përfaqësuar në strukturën e, pothuajse të gjitha objekteve në arkitekturën islame por edhe në dekorimin e brendshëm të tyre, estetikës islame e paraqet lidhshmërinë organike të të gjitha platformave të ekzistencës. Kubja në arkitekturën islame aludon në Njëshin, në Zotin si burim parësor i të gjitha qenieve, ndërsa rripi tetëkëndësh mbi të cilin, zakonisht, qëndron kubja, është simbol i botës engjëllore, baza katërkëndëshe është metaforë e tokës dhe botës lëndore. Në xhami, besimtari asnjëherë nuk është vetëm një vizitor i thjeshtë; ai është pra thuaja si në shtëpi, jo në sensin e zakonshëm të fjalës: kur ai veçmë ka pastruar vehten me anë të abdestit, kësisoj bëhet i lirë nga ndryshimet eventuale ku më pas citon fjalët e shpallura të Kuranit, simbolikisht ai i kthehet `gjendjes` Ademike, në të cilën ai e sheh veten në  qendrën e botës. Sipas kësaj që u tha, gjith arkitektët muslimanë përpiqen të krijojnë një hapësirë plotësish të qetë në vetvete, dhe të dukshme ku në secilën `pozitë` të saj të duket tërësia e kualitetit hapësinor. Në asnjërën nga këto enteriere nuk ndjejmë joshje ndaj çfarëdo drejtimi të caktuar, qoftë para qoftë lart; as që jemi të shtypur nga limitet hapësinore. Pra, arkitektura e xhamisë përjashton të gjitha tensionet dhe çregullimet  mes Qiellit e Tokës.

Estetika islame nuk është e bazuar në koncept antropomorf. Edhe Natyra ngjashëm si edhe njeriu e paraqet hapësirën ose sfondin ku shfaqen emrat dhe atributet e Zotit. Si rrjedhojë edhe vepra artistike është e zhytur në natyrën primordiale. Kjo në aspekt estetik do të thotë integrim i veprës artistike me natyrën.  Arkitektura sakrale e Islamit, do të thotë Sejjid Husein Nasr, par exellence është xhamia e cila e paraqet rikrijimin dhe rikapitulimin e harmonisë, rregullit dhe qetësisë në natyrë, e cila është përkufizuar si përkushtim i përjetshëm ndaj Krijuesit.Kësisoj, vepra artistike  është vazhdimësi e natyrës në trajtë të Librit të hapur të Zotit në të cilën shfaqen shenjat e Tij. Me anë të përjashtimit të gjitha imazheve antropomorfike, së paku në zonën religjioze, arti Islamik i ndihmon njeriut të jetë `vetja e tërë`; në vend të projektimit të shpirtit të tij në të jashtmen e tij, ai tani ndodhet në qendrën ontologjike, ku tanimë është përfaqësuesi (halife) dhe robi (abd) i dinjitetit primordial; së këndejmi ai menjanon gjithcka që do të mund të quhej `idhul`, bile edhe në nivelin fare relativ; pra, asgjë nuk do të qëndron në mes njeriut dhe Prezencës së padukshme të Zotit.

Roli simbolik i imazhit nuk është në vete i paarsyeshëm për  muslimanët kontemplativ, meqë në bindje të ligjit Kuranor, ata gjithmonë do të refuzojnë përdorimin e imazheve sakrale, me këtë duke i dhënë përparësi tenzih-it (abstragimit) mbi teshbih-in (përngjasimin). E para nga këto dy `aspekte`, pra ajo e inkomparabilitetit hyjnor ose transcedencës hyjnore, absorbon karakterin teomorfik të njeriut. Në fakt, shtatë kualitetet univerzale që përbëjnë `formën` hyjnore të Pejgamberit  Adem, pra: jeta, dituria, dëshira, fuqia, të dëgjuarit, të pamurit dhe të folurit, i largohen gjith reprezentimeve vizuale; imazhi nuk ka jetë e as dituri, as fuqi e as asnjërën nga këto kualitete; pra e redukton njeriun në kufijtë e tij trupor . Ndonëse njeriu është i kufizuar, prap së prap këto shtatë kualitete janë mbajtësit  potencial të Prezencës Hyjnjore, ku sipas një hadithi kudsi thuhet: `…Ai do të dëgjojë me anë të dëgjuarit Tim, dhe do të sheh me anë të pamurit Tim…`. Ka dicka në njeriun që në sensin logjik nuk mund të shpjegohet; Kurani thotë: `Ne i ofruam amanetin qiejve, tokës e maleve, por ata refuzuan të mbajnë atë dhe u friguan nga ai. Dhe njeriu e pranoi` (Kuran 33:72). Ky amanet është vetëm potencial në çdo njeri: ndërsa tek njerëzit e përkryer si: Te të Dërguarit, është funksionale, tek to, madje, derdhet nga e brendshmja në të jashtmen duke shpërlarë shkumën në tërë aparencën trupore të tyre. Duke u friguar që njeriu të mos nënvlerësoj këtë amanet, arti Islamik gjithmonë druhet nga pikturimi i të dërguarve dhe evliave.

Ndriçimi fizik dhe kontemplativ i veprës artistike, gjithashtu, është një nga parimet themelore të abstragimit në estetikën islame. Mësimet filozofike islame për dritën kanë ndikuar dukshëm edhe në trajtësimin e veprave artistike në mesin e muslimanëve.Në këtë trajtë soditësi në estetikën islame është përqëndruar në përjetimin metafizik të identitetit absolut të Zotit, që është konsideruar si Dritëdhënës dhe Reflektues në objektin artistik. Si rrjedhojë e kësaj objektet fetare islame janë të ndriçuara fortë, ndërsa ata krishtere janë më të errëta. Drita gjithashtu ka qenë shtytëse e shndritjes së ngjyrave. Estetika islame në këtë aspekt tregon anim të fortë në përmasat intuitive të realitetit. Përjetimi i proporcioneve dalëngadalë fillon të bartet në thellësinë e ngjyrave dhe të përjetohet në realitetin e dritës. Soditësi e përjeton katarzën e depërtimit në thellësitë e shumëngjyrësisë për ta rrokur pangjyrësinë e dritës. Si rrjedhojë, drita në hapësirë e ka mundësuar masën dhe simetrinë dhe i ka krijuar qendrat e veta hije  për të relativizuar esencialitetin e objektit me qëllim të vetëm të absolutizimit të Subjektit, në këtë rast, Zotit.

Sfondi estetik i artit në Islam, parimisht deduktohet nga teomonizmi/ tevhidi, pra nga miratimi ose kontemplimi i Njëshmërisë Hyjnore. Esenca e teomonizmit është përtej shprehjes me fjalë; por e shpall veten me vezullime të befasishme dhe diskontinuitive. Duke goditur rafshin e imagjinatës vizuale,  këta vezullime ngurtësohen në forma të kristalta, dhe mu këto janë ato forma që në kthesë të tyre konstituojnë esencën e artit Islamik.