Category: 2020

Periudha klasike e estetikës ka përfunduar, por ka përfunduar edhe postmoderna. Një periudhë që e futi në dyshim çdo gjë që e kundërshtonte shpirtin e saj shkatërrues dhe prej pluhurit të saj nuk është duke mbirë asgjë edhe sot e kësaj dite. Duhet kohë që hiri të grumbullohet në të kundërtën e vet dhe ta lindë atë që e ka lindur atë në fillim.

Shkruan: Metin IZETI, Tetovë

Qëllimi i filozofisë së artit nuk qëndron në kërkimin e recetave për artistët, por në përpjekjen për të sqaruar se çfarë është e bukur në përgjithësi dhe si tregohet në veprat ekzistuese të artit, kështu që një filozofi e tillë e artit nuk pretendon të përshkruajë rregulla për asgjë. Mendimi e përbën natyrën e brendshme, thelbësore, të shpirtit dhe arti dhe veprat e tij janë të një natyre shpirtërore, pa marrë parasysh çfarë janë dhe përfaqësimi i tyre lidhet domosdoshmërisht me shprehjen shqisore. Kështu arti është shumë më afër shpirtit sesa natyrës joshpirtërore, sepse në art ekziston një frymë që merret me brendinë e njeriut. Sidoqoftë, veprat e artit nuk janë një koncept, por vetëm një zhvillim i një koncepti, i cili tjetërsohet në shqisore. Shpirti e njeh vetveten jo vetëm në formën e vet – në mendimin, por gjithashtu e njeh veten edhe tek tjetri – në shfaqjen e tij në sensualitet, me njohjen e së cilës ai kthehet në vetvete.

Detyra e artit është të sjellë në ndërgjegje interesat më të larta të shpirtit. Kjo është arsyeja pse arti nuk mund të jetë një larmi arbitrare e imagjinatës së pakontrolluar dhe nuk mund të endet nëpër fantazi, sepse themeli i tij shpirtëror, si burimi i tij i domosdoshëm, i siguron një mbështetje të lidhur ngushtë, krahas pashtershmërisë dhe shumëllojshmërisë së formave dhe përmbajtjes që ka. Arti vjen nga një ide absolute dhe qëllimi i tij është të përfaqësojë sensualisht absoluten. Përmbajtja e artit është një ide dhe forma e saj është një karakter ndijor. Ideja dhe karakteri ndijor janë ndryshimet që arti duhet të sjellë në unitet dhe të vendosë pajtimin e plotë midis tyre.

Dihet që sot, edhe në literaturë, ekziston një numër i jashtëzakonshëm i teorive estetike. Shpesh thuhet se ka po aq teori estetike sa ka edhe estetikë. Arti, si një disiplinë universale, është një krijim i lidhur ngushtë me arritjet e vetë artistëve në hapësirë ​​dhe kohë, me një fjalë artisti vazhdon aty ku janë ndalur paraardhësit. Veprat e artit bëhen edhe sot, pavarësisht nga fakti se shfaqja e tyre e mëtejshme ka gjithnjë e më pak justifikim. Ai që merret me estetikë, si diçka e rëndësishme dhe kuptimplote për natyrën filozofike të artit dhe krijimit artistik, ai do të duhet ta pyesë me të drejtë veten: çfarë t’i thotë një numri në rënie të dëgjuesve për diçka që mund të mos ekzistojë më? A mund të durojë pneuma e botës kaq shumë të keqe? A mund të merremi edhe sot me artin pa qenë e keqja dhe e shëmtuara tema qendrore e bisedave tona? A mund të flasim për art pa përgjegjësi ndaj të tjerëve dhe ndaj vetvetes? A mund të pretendojmë ende në mënyrë të papërgjegjshme që të gjitha veprat artistike janë me vlerë të barabartë, që gjithçka është njësoj e mundur, që gjithçka që krijohet është art dhe kështu ta refuzojmë mundësinë e vetme që arti të qëndrojë mbi bazën e tjetërsimit të vet? Së fundi, a mund të këmbëngulim në luftën për diçka vendimtare ekzistenciale, në luftën e cila nuk është e humbur nga sot, por që nga fillimi? Gjithsesi se duhet ta bëjmë, pasi nuk kemi më gjumë të qetë.

Periudha klasike e estetikës ka përfunduar, por ka përfunduar edhe postmoderna. Një periudhë që e futi në dyshim çdo gjë që e kundërshtonte shpirtin e saj shkatërrues dhe prej pluhurit të saj nuk është duke mbirë asgjë edhe sot e kësaj dite. Duhet kohë që hiri të grumbullohet në të kundërtën e vet dhe ta lindë atë që e ka lindur atë në fillim.

Nëse njëherë do ta pranojmë mosinteresimin e pëlqimit estetik dhe idenë e autonomisë artistike, atëherë të jemi të sigurt se ata do të vlejnë dhe do të mbeten të tilla në dy shekujt e ardhshëm, kjo kështu derisa kriticizmi ultramodern të fillojë që çdo send, me kualitet estetik, ta kthejë në lidhje të ngushtë me interesin praktik.

Estetika, si një vlerë mbështjellëse e çdo akti në qenësi, si duket në dy shekujt e fundit është okupuar në masë të madhe nga kiçi i teknologjisë dhe shkencës ekzakte. Përderisa koncepti i qytetërimit diskutohet dhe polemizohet në të gjitha platformat shoqërore, estetika, për fat të keq, ia ka huazuar vendin kiçit edhe në platformat që nuk mund të ekzistojnë pa të, do të thotë edhe tradita, feja, arti e filozofia e kanë humbur dimensionin estetik të tyre. Pse?

Të flitet dhe të jetohet për të bukurën dhe estetikën dhe të krijohet koncept i qytetërimit qenësor për qenien më të bukur të krijuar, para së gjithash është bukuri në vete, por njëkohësisht është e vështirë dhe herë pas here duket edhe e pamundur. Vërtet është e vështirë të flitet për nivelet shpirtërore të njeriut, për ndjenjat e brendshme dhe kualitetet e tyre, e të mos flasim për zbatimin e tyre në relievin latitudal të përbotshëm. Do të thotë se vetë biseda për të bukurën kërkon përgatitje qenësore të subjektit për të performuar në nivelet e larta të shpirtit të njeriut, që nuk u ka ardhur për dore edhe shumicës së urtarëve gjatë historisë. Për shembull, Platoni në Dialogjet e tij e ka prezantuar bisedën e Sokratit me Hippia-n. Sokrati e pyet Hippia-n, sofistin dhe juristin e njohur të asaj kohe, për të bukurën dhe esencën e saj. Në realitet, Sokrati gjatë bisedës bën analizë kritike të përkufizimeve të ndryshme të të bukurës. Si pasojë, ai të bukurës, njëherë, i thotë bashkëveprim dhe harmoni e pjesëve të një tërësie, në një vend tjetër i thotë se e bukura është identike me dobishmërinë, aftësinë, pasionin, dashurinë, përsosjen dhe virtytin. Secila prej tyre është edhe nga elementet bazike të një koncepti të qytetërimit, i cili më vonë ka mundësi ta ndërtojë atë. Elementet e njëjta janë edhe karakteristika qenësore të Qytetit të Virtytshëm të Farabiut, të diskutuara me këtë përmasë veçanërisht në veprën e tij “Et-Tenbihilasebili’s-seadeh/Kahëzimi në rrugën e lumturisë”.

E dyta, bashkëkohësia, për fat të keq, për shkak të konceptit përjashtues dhe botëkuptimit se çdo e vjetër është demode, e kalbur dhe e prapambetur, e subjektivizoi në trajtë ideore botën dhe, si pasojë, krijoji një mendësi të “marrëzisë së parimeve të krijimit”. Fascinimi me “të renë “, e ndërpreu lidhjen dhe kontinuitetin me të kaluarën dhe ambienti jetësor e humbi autenticitetin human që, për më keq, u shndërrua në ambient animal. Konceptet bashkëkohore qytetërimore, që pandërprerë ndryshojnë edhe pse në teori tregohen si definitive (Fukujama, Huntigtoni), kanë divergjenca, dallime, kundërthënie, dyzime të shumta në kontekst të parimeve nga lëmenjtë e ndryshëm të jetës dhe kjo, në masë të madhe, është e ndikuar nga filozofia konsumeriste e paraqitjes së hëpërhëshme të së resë. Siç duket tashmë, asgjë nuk ka diçka të përbashkët me tjetrin dhe nuk e lidh botëkuptimin e njerëzve që udhëhiqen nga vullneti ekstrem individual, i cili edhe e ka marrë vendin e autoritetit të pazëvendësueshëm. Ndërkaq, analizuar nga të gjitha përkufizimet për të bukurën, ky lloj i autoritetit nuk i lejon elementet parimore të estetikës dhe të bukurës.

E treta, estetika dhe qytetërimi nuk e durojnë krizën. Ndërsa kriza dhe relativizimi i vlerave janë bërë jehonë e pashmangshme e universumit modern. Materializimi i shpirtit, nëpërmjet logjikës diskursive, i ka finalizuar, sipas vetes, pyetjet që mund të parashtrohen. Qytetërimi dhe estetika i ka të domosdoshme pyetjet, por si pasojë e tyre është e pashmangshme që të mos mbyllen mundësitë e përgjigjeve, të cilat do të kishim mundësi t’i nxjerrim nga qasjet e llojllojshme, nga dialogu midis botëvështrimeve të ndryshme, nga filozofitë, urtitë etj. Por, kjo nuk është duke ndodhur. Qytetërimi bashkëkohor, në trajtë dogmatike, i ka mbyllur mundësitë e zgjidhjes së problemit nëpërmjet botëvështrimeve të tij dhe në mënyrë autoritative ia ka mbështetur njerëzimit boëtvështrimin e individualizmit ekstrem, kapitalizmit të avancuar dhe interesit si referencë konstante.

Bota e jashtme nuk është për njeriun vetëm objekt që perceptohet vetëm nëpërmjet përvojës, por disa herë njeriu i qaset me marramendje, frikohet, e përjeton si të bukur ose ndonjëherë ka mundësi që të ketë dëshirë të ikë prej saj. Në realitet, të gjitha këto janë një lloj i përvojës; një përvojë që në brendi ngërthen kuptime, gjykime vlerore dhe komente. Njeriu është njeri së bashku me të gjitha këta përvoja, jo vetëm me eksperiencën shqisore. Për fat të keq, njeriu bashkëkohor është burgosur në lirinë fizike dhe biologjike të tij dhe është e pamundur që të ndërtojë qytetërim estetik. Ndërsa një nga përvojat më të rëndësishme që njeriun e bën njeri në këtë proces të trajtësimit është përvoja estetike. Përvoja estetike elemente bazë e ka artin, të shenjtën dhe vetminë pozitive. Pikërisht për këtë edhe nevojitet liria metafizike, do të thotë grisja e kufijve fizike të ekzistencës dhe kufizimi etik i individit si pasojë e saj.

Gjatë përvojës estetike, edhe pse njeriu nga njëra anë mbështetet në shqisat, por duke e tejkaluar atë, vetes apo objektit të përvojës së tij i përshkruan një subjektivitet të veçantë. Për rrjedhojë, përvoja estetike domosdoshmërisht është e lidhur me përvojën transcendentale ose me vetë transcendencën.

Përvoja qytetërimore, domosdoshmërish, e kërkon subjektin njeri dhe realitetin. Nëse do të flasim për një përvojë të vërtetë, atëherë gjithsesi duhet të ekzistojë pikëtakimi midis subjektit dhe realitetit. E shenjta, për ata që e besojnë, që e ndiejnë dhe emocionohen me të, e shpreh realitetin. E shenjta, jo vetëm nga aspekti i zbulesës, në fetë qiellore, por edhe në mitologji, ka qenë bazë e përjetimit të realitetit. Mitet janë rrëfime simbolike të mënyrës si i kanë kuptuar ose u kanë dhënë kuptim njerëzit botës dhe të shenjtës. E shenjta dhe shprehjet e saj janë si melodi. Ato, sa herë që performohen, lindin për së dyti dhe e ruajnë gjallërinë e tyre në trajta të ndryshme.

E tillë është edhe zbulesa e fundit hyjnore, Kur’ani. Çdo ajet i tij lind së dyti gjatë çdo leximi të ri dhe tradita e komentimit të tyre nuk është traditë e vdekur, por e gjallë, konstituive, që e ka të njëjtin tekst, por që në periudha të ndryshme e ekzalton auditorin në trajta të ndryshme, si intelektuale, ashtu edhe artistike.

Ashtu si e shenjta, edhe arti nuk i duron vetëm kufijtë e shqisave dhe të dukshmes. Ata janë melodi të përjetshmërisë dhe relacioni i subjektit me objektin tek to nuk është i ndarë, por i bashkuar. Si pasojë, ka mundësi të shprehet vetëm nëpërmjet të artit. Pikërisht për këtë edhe stili i gjuhës së Kur’anit është artistik dhe jo vetëm literal.

Nuk dua të them se arti dhe e shenjta e kanë të njëjtën natyrë, por dua të them vetëm se të dyja përvojat, si njëra dhe tjetra, janë me intensitet të lartë. Kur flitet për të shenjtën/mbulesën, atëherë ajo ka të bëjë me llojin e jetës që përcaktohet e tëra nga prania e fortë e një realiteti të shenjtë brenda nesh, e një realiteti që mund të na tronditë deri në palcë. E njëjta gjë ndodh edhe me artin. Të dyja këto emocione na e dashurojnë vetminë, por na mbajnë të gjallë me shoqërinë…

Mohimi i primaritetit të shpirtit dhe metafizikës gjithashtu rezultoi në mënyrë direkte dhe indirekte në desakralizimin dhe reduktimin e artit në esencën e tij të pastër (lëndën) për ta përshtatur për shfrytëzime sipas nevojave të qenieve njerëzore.

Shkruan: Metin IZETI, Tetovë

Në dekadat që kaluan, shpeshherë, madje në disa mjedise edhe tash, kemi hasur në mendimin se largimi nga ndjenja religjioze dhe përshpirtshmëria është shkak për lulëzimin e artit. Faktorët që ndikuan në këtë konstatim janë të dukshme. Si e para, me paraqitjen e agnosticizmit, më vonë edhe të komunizmit, është paraqitur edhe tendenca se arti, madje edhe kultura në tërësi, të paraqiten si veprimtari, e cila duhet të kushtëzohet me lirinë nga të gjitha kornizat morale dhe metafizike. Si e dyta, edhe vetë artistët, për ta siguruar emancipimin e tyre dhe që të lirohen prej qarqeve të caktuara të institucioneve fetare, e kanë sugjeruar një gjë të tillë. Dhe, si e treta, qëndrimi i estetikës sociologjike në shekullin e njëzet ka qenë i përqendruar në grisjen e perdeve tradicionale. Kjo ka qenë kështu edhe në lindje edhe në perëndim. Mirëpo, sikur shkaku i vetëm i lindjes së artit të madh të ishte kundërshtimi i ligjeve morale dhe traditave fetare, atëherë fenomeni estetik do të ishte vetëm një pjesë e vogël e fenomenologjisë sociale. Nga ana tjetër, nënshtrimi i plotë i fenomenit estetik ndaj fenomenit shoqëror do të ishte një nga gabimet më të mëdha metodologjike dhe nuk do të qëndronte në proporcion të drejtë me faktet. Arti i vërtetë është në kundërshtim me të vërtetën e reklamuar dhe sipërfaqësore, si dhe me të mirën, e cila është e mirë vetëm për një pjesë të vogël të njerëzve dhe e keqe për pjesën dërmuese të tyre. Arti, në këtë kontekst, në realitet nuk do të ishte akt heroik. Për të pasur një art të tillë, do të duhej të ekzistojë e papranueshmja si shkak për veprën artistike. Pra, nuk është fjala vetëm për të papranueshmen shoqërore, por edhe për atë “metafizike”, siç janë vdekja, dhimbjet e ndryshme, paqartësitë, imagjinata. Pikërisht për këtë artistit i nevojiten karaktere të pathyeshme, avangardistë dhe garantues të ekzistencës. François de La Rochefoucauld me plot të drejtë do të konstatojë: “Të dobëtit nuk mund të jenë të sinqertë”. Kjo lirisht mund të pranohet edhe si sugjerim se “Të dobëtit nuk mund të jenë artistë”. Periudhat më të begata artistike janë ato kur artistët janë në gjendje t’i grisin perdet, jo vetëm të shoqërores, por edhe të transcendentales. Fjala është për guximin dhe trimërinë ideore, përmes të cilës artistët janë në gjendje të përpiqen dhe të luftojnë kundër të keqes, ta kritikojnë të tashmen, duke i përfaqësuar mundësitë e asaj që në të ardhmen do të ishte më e mirë, më e bukur, më njerëzore dhe më ideale.

Krahas karakterit të fortë dhe guximit metafizik të artistit, e them kështu pasi artisti duhet të bazohet në brendinë e tij harmonike për të luftuar të keqen në kohët kur të gjithë janë të pajtueshëm me të, për artbërje, nevojitet edhe kulti tradicional i artbërjes, me një fjalë kulti i së bukurës. Ky kult është atmosferë dhe ajër që artisti e thithë dhe përmes tij ai e shpreh manifestin, i cili theksin e veprimtarisë artistike e vendos në ndryshimin e botës dhe jetës dhe në asnjë mënyrë në apologjinë indolente të tyre. Ky theks, që në realitet buron thellë në shpirtin e artistit dhe jo në përmasën sociale të tij, është i gjallë në të gjitha artet e mëdha.

Çdo artist dhe në çdo periudhë i bart në vete specifikat e shpirtit të tij, që në realitet janë rezultat i prejardhjes së njëjtë ose mënyrës së ngjashme të jetesës. Këto specifika janë të gjalla në veprën e tij së bashku me cilësitë mbarënjerëzore ose edhe të një periudhe të caktuar kohore. Veprat artistike, në një mënyrë, janë pasqyrë e karakteristikave fetare dhe nacionale të një komuniteti. Përmes këtyre cilësive të zgjatura të veprës artistike shihet se një artist, që i takon një komuniteti të caktuar, e ngërthen dhe e kultivon shpirtin e një komuniteti ose kombi, me një fjalë aftësia krijuese e artistit e identifikon shpirtin e komunitetit ose të kombit.

Ma merr mendja se do të pajtoheni që njëri nga autorët që ka pasur ndikim sovran mbi artin dhe letërsinë e shekullit të kaluar dhe në periudhën moderne është Dostojevski. Pothuajse të gjithë autorët që nga aspekti letrar dhe ideor e ngjyrosin kohën tonë në një mënyrë janë të ndikuar nga mendimet e Dostojevskit. Ai shumë më herët se Kafka e ka kërkuar përmasën transcedentale të botës, e cila është paraqitur si pasojë e dëshirës absolute. Letërsia e kohës tonë, në masë të madhe, është e okupuar me fatin e individit, i cili simbolikisht e paraqet arketipin e njerëzimit ose mikrokozmosin. Qëndrimi i tij për artin ishte se artisti, i vetëdijshëm ose jo, në veprën e tij e paraqet relacionin e njeriut me veten e tij dhe me Zotin dhe jo relacionin me njerëzit e tjerë. Andre Gide, në një studim të tij për Dostojevskin, thotë: “… e shoh qartë që në letërsinë e përgjithshme perëndimore, nuk flas vetëm për atë franceze, romanet, përveç disa përjashtimeve të vogla, flasin për marrëdhëniet ndërmjet njerëzve, relacionet epshore apo intelektuale, marrëdhëniet familjare, shoqërore, klasat shoqërore, ndërsa asnjëherë, për relacionet e individit me Zotin dhe me veten e tij?.. Në këtë është sekreti i suksesit të Dostojevskit, rrjedhimisht ajo që e bën aq të madh, aq të rëndësishëm për disa, ndërsa të padurueshëm për disa të tjerë”. Jo vetëm përshkrimi i ngjarjeve shoqërore, por më tepër kërkimet e thella të individit për kuptimin e jetës, pastrimi i llogarive me veten, problemi i ndërgjegjes, botëvështrimi, e përbëjnë thelbin e artit dhe letërsisë.

Arti bashkëkohor, i copëtuar nga kundërshtimet e pandërprera, nuk gjeti dot rrugë më adekuate për të shprehur divergjencat e veta, se ajo e romaneve dhe ideve të Dostojevskit. Ideja e tij në realitet ishte e bazuar thellë në konceptin religjioz. Si pasojë e kësaj, miti ateist në art ende pa u ndërtuar u rrënua. Dostojevski, krahas asaj që ka qenë në kundërshtim të plotë me ideologjinë e Revolucionit Francez, është pranuar me derë të hapura në perëndim për shkak se “situatat jonormale” i ka marrë si bazë të aktit, ndërsa “personat jonormalë” si protagonistë kryesorë të veprës. Me këtë ai ka krijuar mundësinë që artisti të shkojë deri në fund të koncepteve të veta ideore, ashtu që edhe kategorinë e së mundshmes ta bartë në përmasën e realitetit. Në artikullin “Dostojevski profeti i shekullit XX”, i botuar në vitin 1958, Albert Camy në lidhje me të sipërpërmendurën thotë: “Gjatë kohë ka mbretëruar mendimi se Marksi është profeti i shekullit XX. Por, tash e dimë të gjithë se profecia e tij e ka lajthitur cakun. E kemi zbuluar se profeti i vërtetë është Dostojevski”.

Koncepti i mposhtjes së kornizave morale dhe ideve tradicionale ka ndikuar në lindjen e shumë kundërshtimeve në artin bashkëkohor. Për shembull, ndërmjet surealizmit dhe artit abstrakt ekziston një greminë goxha e madhe dhe, si pasojë e kësaj, me plot të drejtë Hans Zedlmajer do të parashtrojë pyetjen se a mund të flitet për një art bashkëkohor?!

Qenia njerëzore ka nevojë për kuptimësinë aq sa kanë nevojë për ajrin edhe ushqimin. Redukcionizmi modern materialist-ateist jo vetëm që nuk rezultoi në kemikalizimin e industrisë ushqimore dhe ndotjen e ajrit, por gjithashtu e humbi kuptimësinë në sensin artistik. Në të vërtetë, paradoksi i madh qëndron aty se vetëdija njerëzore në kohën moderne e ka prodhuar idenë mbi kozmosin, në të cilën nuk gjendet dritare për vetëdijesim. Dhe, kur gjinia njerëzore kërkon ta gjejë vetëdijen ose eksperiencën në botën objektive, ku ata konsiderojnë të jenë të ballafaquar me qenien e vetëdijshme jashtë sferës njerëzore, me këtë ajo bëhet e margjinalizuar dhe e shtyrë në kategorinë e qenies halucinative me nevoja për kurime psikiatrike.

Mohimi i primaritetit të shpirtit dhe metafizikës gjithashtu rezultoi në mënyrë direkte dhe indirekte në desakralizimin dhe reduktimin e artit në esencën e tij të pastër (lëndën) për ta përshtatur për shfrytëzime sipas nevojave të qenieve njerëzore. Kujdesi ndaj artit u shpërfill aq sa botëkuptimi dominues mbi natyrën i shkatërroi kualitetet e saj shpirtërore, misterin, harmoninë dhe bukurinë e brendshme të saj. Të gjitha këto aspekte të artit, të celebruara përgjatë shekujve nga urtakët, të shenjtit, poetët dhe artistët, u subjektivizuan dhe u bënë të shfaqur sikur të jenë objektivisht ireale. Duke e akomoduar njeriun modern si konsumator të apetiteve ekstravagante, ambienti artistik në mënyrë rapide filloj të vuajë, ndërsa ky akomodim, duke udhëhequr krizat e rrymave artistike, e kërcënoi artin e mirëfilltë.

Botëkuptimi materialist dhe mohimi i primaritetit të ndërgjegjes ka gjithashtu lidhje direkte me dobësimin e normave dhe praktikave etike. Morali, në të gjitha civilizimet, ka qenë i lidhur me religjionin, dhe në botëkuptimin filozofik në të cilën e mira dhe e keqja, e drejta dhe e padrejta kanë pasur po aq dimensione kozmike dhe njerëzore. Ne mund të vërejmë shembuj të këtij raporti jo vetëm ne religjionet abrahamike po gjithashtu edhe në Hinduizëm, Konfucianizëm, Budizëm dhe Zarathustrianizëm. Etika, në njërën ose në tjetrën mënyrë, është e lidhur me metafizikën. Me mohimin e primaritetit të ndërgjegjes, në favor të materiales, paradigma moderne i ka dobësuar parimet objektive të etikës njerëzore jo vetëm me margjinalizmin dhe dobësimin e religjionit, por gjithashtu edhe me reduktimin e kozmosit në realitetin e materiales së pastër, ku e mira dhe e keqja, madje për më tepër edhe bukuria, e humbin kuptimin. Si Galileo, Dekarti dhe kategoria e këtij lloji të filozofëve dhe shkencëtarëve, janë të tërhequr në sferën e subjektives dhe të dëbuar nga realiteti objektiv. Pra, etika dobësohet atëherë kur ky botëkuptim ushqehet dhe etikat shekullare, të cilat bazohen në aq definime të cunguara të realitetit, sa asnjëherë nuk kanë arritur ta fitojnë shtrirjen e tyre të plotë.

Është fakt që jetojmë në një kohë kur janë të luhatura masat e vlerësimit. Shkalla e vlerësimit i merr përmasat e saj ashtu siç i nevojitet dikujt në një çast të caktuar. Nga shenjat e shumta, që mund të vërehen sot dhe që i japin konotacion kohës sonë, duhen përmendur gjithsesi pluralizmi dhe liberalizmi, kthimi nga modeli piramidal (hierarkik) i mendimit në atë qarkor (diskursiv), ngecja e strukturave, kulti i trupit, kriza e identitetit dhe autoritetit. Pas të gjitha këtyre lëvizjeve shpirtërore qëndron mendimi se vlerat i nënshtrohen ndryshimit dhe zëvendësimit, qoftë në kuptimin e përputhjes së niveleve të ndryshme, qoftë në kuptimin e pluralizimit. Idetë e ndryshme e përshkojnë njëra-tjetrën dhe shpijnë në përcaktuese të ndryshme të vlerave. Zgjerimi i tillë i spektrit të vlerave dhe humbja e vetë-kuptueshmërisë së tyre shprehet në zvogëlimin e rëndësisë së veprimit. Vlerat, shpeshherë, nuk hyjnë në procesin e veprimit të vërtetë. Për to flitet aq gjatë, ndërsa kjo nuk kushton gjë. Këtu edhe një herë shihet qartë ndarja mes realitetit dhe idealit. Idealet nuk i takojnë më realitetit. Siç shihet, historia njerëzore është duke u ballafaquar me shumë “pas”, vetëm për shkak se në brendësinë e saj është munduar ta apostrofojë “pas-thelbësoren”, do të thosha i ka munguar e vërteta, edhe atë me vetëdije. Edhe pse para nesh e kemi njeriun si qenie “e vjetruar”, a thua vallë për shkak të kësaj duhet ta mbysim atë?

Nuk ka asgjë më intrigante sesa kjo heshtje dyshtresore. Është e qartë se ekziston një fshehtësi në këtë vokacion pa partner, në këtë thirrje pa jehonë, në këtë deklaratë pa kundërdeklaratë, të cilës peizazhi artistik mbase ia ka për borxh ngjyrat e veta më burimore. Përtej ndeshjes, mbase tepër të thjeshtë, të njeriut dhe Zotit në të Pashprehshmen, studimi estetik i heshtjes na sjell deri te problemi shumë më serioz i ndeshjes së njeriut dhe Zotit në të Shprehshmen. Është ky rasti kur njeriu duhet të veprojë…