“Ngjyrosja e Allahut! S’ka “ngjyrë” më të bukur se ajo që jep Allahu! Ne vetëm Atë adhurojmë!” ( Bekare, 2:138)

Kohëve të fundit qytetërimi është një nga konceptet që shumë është duke u diskutuar në qarqe të ndryshme, duke filluar nga ata politike e deri në platformat e ndryshme fetare. Por, rasti nuk është i tillë në çështjen e estetikës. Estetika si një vlerë mbështjellëse e çdo akti në qenësi si duket në dy shekujt e fundit është okupuar në masë të madhe nga kiçi i teknologjisë dhe shkencës ekzakte. Përderisa  koncepti i qytetërimit diskutohet dhe polemizohet në të gjitha platformat shoqërore, estetika, për fat të keq           , ia ka huazuar vendin kiçit edhe në platformat që  nuk mund të ekzistojnë pa të, do të thotë, edhe tradicioni, feja, arti, filozofia e kanë humbur dimensionin estetik të tyre. Pse?

Para së gjithash të flitet dhe të jetohet  për të bukurën dhe estetikën dhe të krijohet koncept i qytetërimit qenësor për qenien më të bukur të krijuar është bukuri në vete, por, njëkohësisht është e vështirë dhe herë pas here duket edhe e pamundshme. Vërtetë është e vështirë të flitet për nivelet shpirtërore të njeriut, për ndjenjat e brendshme dhe kualitetet e tyre, e të mos flasim për zbatimin e tyre në relievin latitudal të përbotshëm. Do të thotë, vetë biseda për të bukurën kërkon përgatitje qenësore të subjektit për të performuar në në nivelet e larta të shpirtit të njeriut, që nuk u ka ardhur për dore edhe shumicës së urtarëve gjatë historisë. Për shembzll Platoni në Dialogjet  e tij e ka prezantuar bisedën e Sokratit me Hippia’n. Sokrati e pyet Hippia’n, sofistin dhe juristin e njohur të asaj kohe, për të bukurën dhe esencën e saj. Në realitet Sokrati gjatë bisedës bën analizë kritike të përkufizimeve të ndryshme të të bukurës. Si pasojë, ai të bukurës, njëherë, i thotë bashkëveprim dhe harmoni e pjesëve të një tërësie, në një vend tjetër i thotë, se e bukura është identike me dobishmërinë, aftësinë, pasionin, dashurinë, përsosjen dhe virtytin. Secila prej tyre është edhe nga elementet bazike të një koncepti të qytetërimit, i cili më vonë ka mundësi ta ndërtojë atë.Elementet e njëjta janë edhe karakteristika qenësore të Qytetit të Virtytshëm të Farabiut, të diskutuara me këtë përmasë veçanërisht në veprën e tij “Et-Tenbih ila sebili’s-seadeh/Kahëzimi në rrugën e lumturisë”.

E dyta, bashkëkohësia, për fat të keq, për shkak të konceptit përjashtues dhe botëkuptimit se çdo e vjetër është demode, e kalbur dhe e prapambetur, e subjektivizoi në trajtë ideore botën dhe si pasojë krijoji një mendësi të “ marrëzisë së parimeve të krijimit”. Fascinimi me të “re’në “, e ndërpreu lidhjen dhe kontinuitetin me të kaluarën dhe ambienti jetësor e humbi autenticitetin human, për më keq, u shndërrua në ambient animal. Konceptet bashkëkohore qytetërimore, që pandërprerë ndryshojnë edhe pse në teori tregohen si definitive  (Fukujama, Huntigtoni), kanë divergjenca, dallime, kundërthënie, dyzime të shumta në kontekst të parimeve nga lëmitë e ndryshme të jetës dhe kjo, në masë të madhe, është e ndikuar nga filozofia konsumeriste e paraqitjes së hëpërhëshme të të re’së. Siç duket tashmë asgjë nuk ka diçka të përbashkët me tjetrin dhe nuk e lidh botëkuptimin e njerëzve që udhëhiqen nga vullneti ekstrem individual, i cili edhe e ka marrë vendin e autoritetit të pazëvendësueshëm. Ndërsa analizuar nga të gjitha përkufizimet për të bukurën ky lloj i autoritetit nuk i lejon elementet parimore të estetikës dhe të bukurës.

E treta, estetika dhe qytetërimi nuk e durojnë krizën. Ndërsa kriza dhe relativizimi i vlerave janë bërë jehonë e pashmangshme e universumit modern. Materializimi i shpirtit nëpërmjet logjikës diskursive i ka finalizu, sipas vetes, pyetjet që mund të parashtrohen. Qytetërimi dhe estetika i ka të domosdoshme pyetjet por si pasojë e tyre është e pashmangshme që të mos mbyllen mundësitë e përgjigjeve, të cilat do të kishim mundësi t’i nxjerrim nga qasjet e llojllojshme, dialogu midis botëvështrimeve të ndryshme, filozofitë, urtitë, etj. Por kjo nuk është duke ndodhur. Qytetërimi bashkëkohor në trajtë dogmatike i ka mbyllur mundësitë e zgjidhjes së problemit nëpërmjet botëvështrimeve të tij dhe në mënyrë autoritative ia ka mbështetur njerëzimit boëtvështrimin e individualizmit ekstrem, kapitalizmit të avancuar dhe interesit si referencë konstante.

Qytetërimi estetik kundër atij dogmatik…

Zhvillimi marramendës i teknologjisë dhe zbulimi i përditshëm i çështjeve të reja materiale,  nga njëra anë,  ia lehtëson jetën njeriut brenda kufijve botërore , por,  nga ana tjetër,  ia harron dhe ia neglizhon veten atij. Njeriu përballë makinave të llojlloshme dita-ditës zvogëlohet dhe e humb peshën e vet . Për pasojë,  e tërë filozofia jetësore e njeriut është e koncentruar në përkapjen dhe mësimin e drejtë të kahut të  makinerisë fizike për kontrollimin e botës. Vlerat, pa të cilat dikur as që mund të mendohej jeta dhe të cilat e stolisnin shpirtin dhe etikën e njeriut, siç janë: feja, poezia, etika, muzika u hodhën në plan të dytë dhe të paktë janë zërat që  pëshpërisin për to. Një praktikë e tillë shoqërinë njerëzore e shndërroi në vend të padurueshëm për jetë, ia humbi karakterin humanitetit dhe dashurisë ndërnjerëzore.

Në këtë situatë njeriut i nevojitet të mësojë deshifrimin e topografisë së brendshme të tij dhe,  duke fituar forcën nga  brendia,  ta rikthejë vetëbesimin dhe të bëhet zotërues i unit të vet. Si pasojë e kësaj ai ka nevojë që t’i kthehet origjinës dhe në harmoni me krijimin e tij ta konstatojë konceptin dhe të ndërtojë qytetërimin.

S’ka dyshim se arsyeja instinktive, e hëpërhëshme është e lezetshme për shkak se të liron prej aktivizimit të kreativitetit mendor, të prezanton kënaqësitë momentale, që arrihen me udhëheqjen ose “qeverisjen”, të kënaq për shkak se prej askushit të bën kushi, mirëpo gjithnjë në histori ka qenë shkak për salto mortalet e paevitueshme të shumë sistemeve botërore. Ndërkaq,  arsyeja praktike është pak më futuriste, ëndërruese, ose gjërat që arsyeja instinktive i ka hëpërhë, këta të dytët i ëndërrojnë. Ëndrra është edhe më e rrezikshme,  për shkak se nuk është më kur del gjumi.

Realiteti, ndërkaq,  është në arsyen shpirtërore, e cila të dhënat empirike dhe ato konceptuale i gatuan në kuzhinën e gjenit të vet origjinal dhe më pas vepron. Aktet e veprimit te ky grup disa herë,  në moment,  duken si të kobshme, mirëpo kanë jetëgjatësi, për shkak se e pengojnë vazhdimin e metastazave shoqërore vdekjeprurëse. Për pasojë,  lirisht mund të thuhet se sot relacioni  mes  subjektit dhe objektit në moment edhe nga aspekti empirik, por edhe nga aspekti idealist është jashtë çdo normative të filozofisë së udhëheqjes reale me shoqërinë njerëzore. Ne duhet të jemi të vetëdijshëm për këtë gjendje të sistemit të udhëheqjes dhe qeverisjes së botës. Të them të drejtën,  në këtë relacion dhe në vendosjen e sistemit të drejtë dhe real të menaxhimit qytetërimor këtu nuk ju nevojiten shumë “integrime” bashkëkohore ose “të reja” të reja,  por nevojitet një kthim kantian, i sintetizimit të idealit dhe përvojës sonë brenda hapësirës dhe kësaj periudhe kohore.

Dija që ne e përdorim në përditshmërinë tonë është dija e arsyes tonë të cilën e përvetësojmë nëpërmjet perceptimeve tona…

Gjithashtu ka edhe një lloj të dijes që është e bazuar në zbulesën hyjnore dhe të cilën Ibn Arabiu e ka emërtuar si “Dije e Zemrës”.

Dije e kulluar, e pastër dhe e papërlyer…

Çdo njeri e ka hisen e vet nga ajo dije edhe pse ka mundësi të mos jetë i vetëdishëm për të, ndoshta edhe nuk është vetëdijësuar. Kjo, sadopak, është në kuadër të caktimit të Allahut.Ajo dije nuk mund të konsiderohet plotësisht si zbulesë dhe nuk është e drejtë t’i thuhet ashtu…

Frymëzimi është pjesë e saj, edhe begatia frymëzuese që e ndjeni kur jeni në kuvend me ndonjë njeri të lartë, edhe ndikimi i fjalëve të larta të shkruara nga dikush që u zbresin deri në thellësitë e zemrës…

Për këtë nevojitet kohë e shëndoshë, kokë e shëndoshë dhe shpirt i shëndoshë…

Nëse nuk e keni këtë gjendje, atëherë humbeni dhe shkoni!

Kapitalizmi pragmatist nuk u lejon aspak kohë të lirë për shkak se nuk ka dëshirë që të keni kokë të shëndoshë.

Nuk u lejon, për shkak se në të kundërtën ju do t’i ktheheni vetes dhe do të filloni të esëlloheni në lidhje me disa gjëra.

Pikërisht për këtë ai përpiqet mos t’u lë kohë të shëndoshë dhe e vazhdon gjallërinë duke komunikuar me instiktet e shoqërisë.

I tillë është konsumerizmi.

Jemi duke diskutuar për një ndërgjegjësim që e dallon dijen e zemrës por që i pengon njerëzit të arrin deri tek ajo, rrjedhimisht ,për një subkoshiencë, dhe kjo pengesë, mos kini aspak dyshim, bëhet me vetëdije të plotë!

Këtu, për ta vërejtur realitetin e ngjarjes, domethënë, karakterin shoqëror , çka ka sjellur dhe çka ka marrur me vete, duhet që të kemi pak më tepër motivacion. Çdo begati ka një ngarkesë, për ta kuptuar këtë realitet duhet pak të shikojmë jashtë…

Përfundimi i kësaj çështjeje nuk do të ndryshojë përderisa njeriu i sotit nuk e sheh këtë realitet.

Dalëngadalë ta pagëzojmë çështjen; të gjithë themi:

“ Në shoqëri ka shkatërrim etik, nuk mbeti miqësia, jemi të përballur me erozion moral…”

Ky është proces shumë i natyrshëm në një shoqëri ku materia dhe brengat materiale e përbëjnë boshtin kurrizor të jetës edhe etika dhe morali trajtësohet në bazë të këtij boshti dhe këtyre brengave. Domethënë,  edhe shoqëria kapitaliste ka një etikë të veten. Kur themi shkatërrim etik dhe moral do të thotë që në shoqëri ka largim prej normave ekzistuese dhe inkuadrim në një botë tjetër të normave.

Kjo, në realitet, është aventurë që perëndimi e ka jetuar që në fund të shekullit të 18.

Tek ne, në lidhje me këtë çështje, u bë një ndërrim i vendeve nga aspekti i shkak-pasojës. Në perëndim, fillimisht ishte paraqitur shkatërrimi moral, pastaj është vendosur kapitalizmi, ose me fjalë të tjera, ishte shkatërruar etika e përfaqësuar nga kisha katolike dhe në vend të saj ishte vendosur etika kapitaliste në të cilën janë të përfaqësuara lakmitë vetore të individit.

Çdo objekt vjen së bashku me gjykimin vleror, do të thotë, me konceptin e qytetërimit në sfondin e vet. Për shkak se  shoqëria nuk i prodhon gjërat rastësisht dhe me inerci.

Degjenerimi I fushës së dijes….

Racionalistët, besimet e tyre filozofike i fshehin pas shkencës dhe me këtë e degjenerojnë fushën e dijes.Dija dhe besimi, gjatë vlerësimit, duhet të analizohen veç e veç.

Për shembull, thoni: “ Unë jam Mysliman”.

Edhe në Kur’an thuhet:

“ Allahu të dërgoi si halife/zëvendës të Tij dhe të fryu prej shpirtit të Vet”.

E mësoni këtë.

I besoni edhe kësaj dijeje për shkak se në “Amentu’n (parimet e besimit Islam) është edhe parimi “ ve kutubihi (besoj edhe në librat e zbuluara)”.

Kjo, për myslimanin, është çështje e besimit.Personi që nuk është mysliman, në lidhje me sqarimin e krijimit nga ana e myslimanëve thotë: “ Mua nuk ma merr mendja”. “ Absurde, e padrejtë, bestytni, por ama, kështu e sqarojnë ata”.

Ta theksoj edhe një çështje në lidhje me këtë:P.sh., problemi, “sa gradë janë këndet e brendshme të një trekëndëshi?Nëse një njeri që nuk e di, e hap librin e gjeometrisë dhe nëse bëhet fjalë për trekëndëshin barabrinjës atëherë thotë, “180 gradë”.Kjo mund të mësohet, për shkak se bëhet fjalë për dije.

Premisa besimore; për besimtarët është besimi, ndërsa, për pabesimtarët dija.

Këtu bëhet  një gabim shumë i qartë.

Që dija mos ta zë vendin e besimit dhe të mos prezantohet si besim duhet që pronarin e dijes dhe të besimit t’i dallojmë nga njëri tjetri.

Qytetërimi moral dhe I virtytit…

Obligimi për të arritur sa më shumë dituri për njeriun nga perspektivat e ndryshme vjen nga fakti që kërkesat e moralit kryejnë ndikim të madh mbi jetën e njeriut, dhe atë si në kuptimin pozitiv ashtu edhe negativ, varësisht nga ajo se si i kuptojnë njerëzit ato dhe çfarë qëndrimi marrin ndaj tyre. Për nga natyra e vet morali është në shërbim të jetës së mirë ngaqë i ndihmon njeriut në kërkimin e drejtimit të jetës, në zgjedhjen e qëllimeve dhe mjeteve.Mirëpo, morali gabimisht i kuptuar dhe gabimisht i zbatuar mund të pengojë zhvillimin e suksesshëm të njeriut ndaj të mirës dhe lumturisë, madje mund edhe ta shkatërrojë jetën.Që kjo mos të ngjajë, moralisti pandërprerë duhet t’i ketë parasysh tre parime.Parimi i parë thotë se kërkesat morale mundësisht duhet që plotësisht t’u përgjigjen aftësive të njeriut në horizontin e stadit aktual të zhvillimit. Thënë konkretisht: nga askush nuk mund të kërkohet që ta bëjë atë që është e pamundur për të. Parimi i dytë thotë: moralisti duhet që njeriut t’ia tregojë udhën dhe mjetet përmes të cilave do ta realizojë atë që kërkohet nga ai. Pa këtë, kërkesa abstrakte morale mund të ndikojë dëshpërueshëm mbi njeriun apo madje edhe ta detyrojë në alienim nga morali.Parimi i tretë gjithashtu është shumë i rëndësishëm për edukimin e suksesshëm moral.Moralisti dhe cilido edukues duhet të llogarisin me lirinë dhe përgjegjësinë individuale të çdo njeriu individual në çështjet e moralit dhe të etikës.Përgjegjësia në liri apo liria e ndërlidhur me përgjegjësinë bën pjesë në ato faktorë të jetës – sidomos të jetës fetare – i cili më fuqishëm e motivon njeriun në udhën e pjekjes morale, sepse njeriut i jep ndjenjën e vetëbesimit dhe të pavarësisë, ndjenjën dhe përjetimin se pikërisht ai është “farkëtar i lumturisë së vet”. Në këtë konstelacion njeriu kërkesat morale i përjeton si kërkesa të vullnetit të tij e jo të ndonjë tjetri. Kësisoji realizohet autonomia e jo heteronomia. Moralin hyjnor, të formuar në ligjin moral fetar, njeriu e përjeton si dhuratë, si ofertë në udhën drejt jetës së mirë dhe të lumtur, e jo si detyrim apo madje si marrje e lirisë personale.

Gjatë kësaj imponohen disa pyetje me rëndësi.Së pari pyetja përse njerëzit e kanë të vështirë ta zbatojnë ligjin moral edhe pse e ndjejnë se ai është në të mirën e tyre? Përse vlen: “Në mua janë dy ligje, e shoh cili është i mirë e megjithatë e ndjek të ligun”? Kjo është çështje e pafuqisë së pushtetarëve shoqërorë-politikë në çështjet e moralit; ky është rast për ata që nuk kanë pushtet në shoqëri që ta dëshmojnë fuqinë e tyre morale. Të pushtetshmit në kuptimin politik-sociologjik, por fatkeqësisht edhe institucionet më të larta fetare të cilat përpiqen që t’u shërbejnë atyre, shpesh janë të dobët në sferën morale; të varfërit, të zakonshmit, të pafuqishmit nga aspekti politik-sociologjik shpesh u qëndrojnë besnikë rendit dhe ligjit moral.Kjo kundërshti është dukuri e përgjithshme e ekzistimit dhe ngjarjeve në këtë botë.Mbase arsye për këtë është kumtimi i gabuar i ligjit moral, interpretimi i gabuar i rendit moral ose “dëshira për pushtet”?

Si duhet kumtuar morali sot në mënyrë që njerëzit ta pranojnë dhe të jetojnë sipas tij?Tashmë u cek se vullneti për autonomi – për pavarësi dhe vetëvendosje – është njëra nga vijat qenësore të mendësisë së njeriut të sotëm. Është kjo pasojë e “demokratizimit” të përgjithshëm të jetës dhe shoqërisë, nga njëra anë, dhe vetëdijes së krijuar për të drejtat personale në formën e të drejtave të njeriut nga ana tjetër. Mendësia dhe vetëdija e njeriut të sotëm nuk lejojnë që të urdhërohet apo të ndalohet nga cilado anë apo cilido autoritet qoftë, pa pajtimin e lirë paraprak të atyre të cilëve u drejtohet urdhërimi apo ndalesa. Thënë konkretisht: njeriu nuk guxon të sundojë mbi njeriun pa pajtimin e ndërsjellë. Prandaj demokracia kuptohet si sundim i popullit mbi vetveten.Për kundërshtinë apo madje edhe pamundësinë e kësaj thënieje rrallëherë dikush jep llogari, edhe pse jeta konkrete dhe përvoja historike dëshmojnë iracionalitetin e saj.Politikanët dinakë janë plotësisht të vetëdijshëm për këtë dhe prandaj sillen në mënyrë makiaveliste duke e ushtruar pushtetin dhe fuqinë e tyre në mënyrë aq të zhdërvjelltë saqë populli zbaton vullnetin e tyre i bindur se zbaton vullnetin e vet.Lëvizësit kryesorë të qytetërimit të sotëm i kushtojnë kujdes të jashtëzakonshëm mendësisë së tillë të njerëzve.Pothuajse nuk ka mbetur asnjë sferë e jetës ku haptas flitet për urdhërat dhe ndalesat.

Nocionet “urdhër” dhe “ndalesë” i ka zëvendësuar nocioni “ofertë”.Njeriut i ofrohet diçka, gjegjësisht i lihet vullnetit të tij që të vendosë ç’të bëjë. Në të gjitha sferat e jetës hasim vetëm në oferta: në edukim, shkollë, martesë, sferën intime, konsumin, sport, udhëtim, religjion, studime – kudo sundon oferta, ofrimi, “nëse dëshiron; nëse të pëlqen”, sepse asgjë nuk guxon të imponohet kundër vullnetit të personit përkatës. Më parë nuk ka qenë kështu. Urdhërat dhe ndalesat kanë qenë në rend të ditës dhe askush këtë nuk e ka konsideruar si të jashtëzakonshme apo madje si ofendim i personalitetit individual. Kjo ka vlerë edhe për urdhërat dhe ndalesat morale.Përse njeriu i sotëm është bërë i tejndijshëm ndaj urdhërave dhe ndalesave, ndaj çdo paraqitjeje apo kërkese autoritative, p.sh.në shkollë, në xhami, në familje?

Thënë filozofikisht, sot ndodh një kthesë e madhe në zhvillimin e shpirtit dhe të vetëdijes: relativisht absolutizohet; në mënyrë imanente shkëputet nga transcendentja dhe – thënë në mënyrë piktoreske – planetet ndahen nga Dielli. Teologjikisht thënë: zotat, “të krijuar” nga dora e njeriut, kanë zënë vendin e Zotit Një të Drejtë dhe të Vërtetë. Pasojat e vështira dhe katastrofale të zhvillimit të tillë lehtë mund të paramendohen.Shumica prej tyre tani më janë në veprim e sipër dhe formojnë realitetin tonë – privat dhe shoqëror, politik dhe shtetëror, religjioz. Do të ishte gabim i fatit t’i hapet udha kësaj fryme të kohës. Feja dhe teologjia nuk guxojnë ta bëjnë këtë për hir të “së mirës” së gjinisë njerëzore dhe çdo njeriu individual. Feja, duke kundërshtuar frymën e kohës nuk i mbron të drejtat e veta, por të drejtat e çdo njeriu në atë drejtim moral-etik që i mundëson jetë të suksesshme dhe të lumtur.

Njëra nga karakteristikat qenësore të zhvillimit drejt qytetërimit të sotëm perëndimor është ajo e cila përmban parimin jetësor se njeriut jeta i është dhuruar që të kënaqet, gjegjësisht për realizimin e çdo lloji lumturie dhe kënaqësie.Po thuaj se të gjitha përpjekjet e shoqërisë dhe politikës kanë këtë qëllim.Shkenca në përgjithësi dhe degët e saja të veçanta – p.sh.psikologjia dhe mjekësia me të gjitha disiplinat e saj – konsiderohen si mjet për realizimin e jetës së lumtur, jetës pa vuajtje, pa probleme dhe pa pasiguri. Njerëzve mëtohet t’u sigurohet liri pothuajse e pakufishme, mundësisht me sa më pak detyra dhe përgjegjësi. Prandaj nuk është për t’u habitur që shumë situata jetësore dhe disa mënyra sjelljeje për njerëzit shpallen si të padurueshme dhe tepër të vështira.Që këtu dhe kërkesa se njerëzit duhet çliruar nga ato. Pikërisht në atë pikë vjen deri te konflikti mes kërkesave të vullnetit të Zotit, Shpalljes dhe modelit të jetës hedoniste sot.

A nuk duhet pra që vetes – njeriut modern – t’i themi: synojmë paqen, thellë në zemër ndjejmë nevojën për shpëtim, por na mungon njohja e drejtë për udhën drejt paqes, për orientimin drejt paqes sepse proceset shoqërore-politike syve tanë ua fshehin shikimet e qarta dhe depërtuese në të vërtetën hyjnore për njeriun dhe botën, sepse “fryma e kohës” na ka bindur se duhet të jetojmë në pajtim me kushtet dhe rrethanat e jetës si të vetmen mundësi për të marrë pjesë në përparimin e qytetërimit modern. Kjo njohje është rrugë mjaft e pasigurt drejt paqes mes popujve, drejt paqes mes njerëzve brenda shoqërisë dhe, ç’është më tragjike: ajo në vete mban rrezikun e madh drejt realizimit të së vetmes gjë të vlefshme dhe serioze në jetën e kësaj bote: arritjen e shpëtimit të amshuar.

Liria estetike qytetimndërtuese…

Bota e jashtme për njeriun nuk është vetëm objekt që perceptohet vetëm nëpërmjet të përvojës, por disa herë njeriu i qaset me marramendje, frigohet, e përjeton si të bukur ose ndonjëherë ka mundësi që të ketë dëshirë të ik prej saj. Në realitet të gjitha këta janë një lloj i përvojës; një përvojë që në brendi ngërthen kuptime, gjykime vlerore dhe komente. Njeriu është njeri së bashku me të gjitha këta përvoja, jo vetëm me eksperiencën shqisore. Për fat të keq njeriu bashkëkohor është burgosur në lirinë fizike dhe biologjike të tij dhe është e pamundur që të ndërtojë qytetërim estetik.Ndërsa një nga përvojat më të rëndësishme që njeriun e bën njeri në këtë proçes të trajtësimit është përvoja estetike. Përvoja estetike elemente bazë i ka artin, të shenjtën dhe vetminë pozitive. Pikërisht për këtë edhe nevojitet liria metafizike, do të thotë, grisje e kufijve fizike të ekzistencës dhe kufizimi etik i individit si pasojë e saj.

Gjatë përvojës estetike edhe pse njeriu nga njëra anë mbështetet në shqisat, por  duke e tejkaluar atë, vetes apo objektit të përvojës së tij i mvesh një subjektivitet të veçantë. Për rrjedhojë, përvoja estetike domosdoshmërisht është e lidhur me përvojën transcedentale apo me vetë transcedencën.

Përvoja qytetërimore domosdoshmërisht e kërkon subjektin njeri dhe realitetin. Nëse do të flasim për një përvojë të vërtetë atëherë gjithsesi duhet të ekzistojë pikëtakimi midis subjektit dhe realitetit.  E shenjta, për ata, që e besojnë, që e ndiejnë dhe emocionohen me të, e shpreh realitetin.  E shenjta jo vetëm nga aspekti i zbulesës, në fetë qiellore, por edhe në mitologji ka qenë bazë e përjetimit të realitetit. Mitet janë rrëfime simbolike të mënyrës si i kanë kuptuar ose u kanë dhënë kuptim njerëzit botës dhe të shenjtës. E shenjta dhe shprehjet e saj janë si melodi, ata sa herë që performohen lindin për së dyti dhe e ruajnë gjallërinë e tyre në trajta të ndryshme.
E tillë është edhe zbulesa e fundit hyjnore, Kur’ani. Çdo ajet i tij lind së dyti gjatë çdo leximi të ri dhe tradita e komentimit të tyre nuk është traditë e vdekur por e gjallë, konstituive, që e ka të njëjtin tekst , por që në periudha të ndryshme ekzalton auditorin në trajta të ndryshme si intelektuale ashtu edhe artistike. 

Ashtu si e shenjta edhe arti nuk i duron vetëm kufijtë e shqisave dhe të dukshmes. Ata janë melodi të përjetshmërisë dhe relacioni i subjektit me objektin tek to nuk është i ndarë por i bashkuar. Si pasojë ka mundësi të shprehet vetëm nëpërmjet të artit. Pikërisht për këtë edhe stili i gjuhës së Kur’anit është artistik dhe jo vetëm literal.

Nuk dua të them se arti dhe e shenjta e kanë të njëjtën natyrë. Dua të them vetëm se të dyja përvojat si njëra dhe tjetra, janë me intensitet të lartë. Kur flitet për të shenjtën/zbulesën/sunnetin atëherë ajo ka të bëjë me llojin e jetës që përcaktohet e tëra nga prania e fortë e një realiteti të shenjtë brenda nesh, e një realiteti që mund të na trondisë deri në palcë. E njëjta gjë ndodh edhe me artin. Të dyja këta emocione na e dashurojnë vetminë, por na mbanë të gjallë me shoqërinë.

Eksperienca e të shenjtës dhe përgjithësimi i saj nëpërmjet të artit ka ndikuar qartë në përpunimin e sistemit të Ibn Arabiut, që është shfaqur në veprën e tij të njohur Fususu’l-Hikem/Perlat e Urtisë. Ai, jetën dhe veprimtarinë e pejgamberëve të Allahut, të prezentuar në Kur’an, e ka paraqitur në trajtë të arketipeve universale për të gjitha kohrat dhe hapësirat. Hermeneutika  e tij artisktike është qasje sui generis e përvojës së të shenjtës dhe prezentimit të saj nëpërmjet artit në vetminë ekzistenciale.

Njeriu domosdoshmërisht është i detyruar, thotë Ibn Arabiu, të zgjedhë. Zgjedhja që duhet të bëjmë fillimisht është sasiore.  Sasia e të mundshmeve, po t’i shohim të tëra  si të barazvlefshme, i kapërcen mundësitë tona. Nëse e fusim në lojë eksperiencën e gjendjeve të përtejme, atëherë zgjedhja para së cilës gjindemi është cilësore. Të qenit vazhdimisht i hapur ndaj mundësisë që është pothuaj ajo e të shenjtës, bën që puna e mendimit t’i nënshtrohet vazhdimisht diçkaje tjetër, diçkaje ballë së cilës pikërisht mendimi ndërpritet.

Në këtë pikë ne sot jemi të përballë  me çështjen e ardhmërisë së artit, ose , mund të themi, edhe me çështjen se do të vazhdojë ose jo arti. Vazhdimi i artit, përballë kushteve rrënuese që i ka krijuar vetë subjekti njeri, do të jetë i mundshëm vetëm se nëpërmjet të rrikthimit të të shenjtës dhe bashkimit të subjektit me objektin e artit. Njeriu e krijon artin si qenie alternative e natyrës që është e përcaktuar me ndryshimin dhe zhvillimin. Arti me vete e sjell edhe një  pasqyrim të ri të qenies. Ky pasqyrim është vazhdimësia si antinom i ndryshimit të pandërprerë. Gadameri në hermeneutikën e tij, ngjashëm si shumë më herët Ibn Arabiu, jetën e “të tashmes” e vendos si horizont të caktuar më kuadër të historisë dhe prej këtu konstaton se qenia është një spjegim dhe se nuk prmban modalitet të pandryshueshmërisë. Këta ndryshime  rrënjësore të paraqitura në shkencë dhe në filozofi do të transferohen edhe në  art. Edhe Umberto Eco, është i mendimit se një vepër artistike nuk mund të kuptohet si pasojë e një sistemi të mbyllur të ndjenjave dhe të mendimit, përkundrazi duhet të jetë e gjallë dhe e vazhsueshme. Këtë vazhdueshmëri artit ia mundëson vetëm e shenjta, por edhe të shenjtës vetëm hermeneutika artistike. Ndërsa që të dyja janë të lidhura me vetminë pozitive.

Objekti definitiv i artit të shenjtë është të mos ndjell ndjenja ose të komunikoj impresione; ai është një simbol, dhe si i tillë ai përdor kuptime të thjeshta dhe pimordiale. Ai në asnjë rast  nuk mund jetë diç  më tepër se  aluzion, objekti real i tij është i pashprehur.  Ai është engjëllor për nga origjina, sepse modelet e tij  reflektojnë realitetin e të përtejmes. Me anë të një rekapitulimi të krijimit – “Arti Hyjnor” –  alegorikisht, demonstron natyrën simbolike të botës, e çliron shpirtin njerëzor. Gjitha këto aspekte fundamentale të artit të shenjtëruar, në një apo tjetër mënyrë, si dhe në proporcione të ndryshme, në secilën prej traditave tradicionale, në esencë e posedojnë të vërtetën dhe madhështinë e plotë të përjetimit të përtejmes në vetmi pozitive, ashtu që secili do të jetë i aftë, në parim, të manifestojë cdo formë të mundshme nga shpirtëria. Për më tepër, forma, përmes natyrë së vetë të plotë, është e paaftë t`a shpreh një gjë pa mos e përjetuar një tjetër, sepse forma e limiton atë që e shpreh, dhe si rrjedhim në këtë mënyrë e ekskludon  mundësinë e shprehjeve të mundshme nga arketipi i  tyre univerzal. Ky ligj natyrisht aplikohet në gjitha nivelet manifestimit formal, dhe jo vetëm në art; kështu që ndryshueshmëritë e zbulimeve hyjnore, në të cilën janë gjetur religjione të ndryshme, gjthashtu janë reciprokisht ekskluzive  kur peshohen në kushtet e pasqyrimeve të tyre formale, e jo në esencën e tyre Hyjnore, e cila është Një. Nuk ka art dhe të shenjtë që nuk mvaret në një aspekt nga metafizika. Shkenca e metafizikës është vetë e pakufizuar, kur dihet fakti se objekti i saj është infiniteja. Nisur nga kjo që u tha, në vijim të tyre, gjithçka që nuk na veçon e ndan nga bota, gjithçka do të binte ndesh me rregullat thelbësore të artit dhe të shenjtës.  Shpeshherë diciplina e industrializuar, duke na mbyllur në rrugën e punës, na largon nga përvojat e përtejme.  Kështu është vërtetë, të paktën në kuptimin e përgjithshëm, por ama edhe kjo përvojë e të përtejmes e  kërkon diciplinën e vet.  Një gjë është e sigurtë: se një diciplinë e tillë ndalon çfarëdolloj lëvdate llafazane të të shenjtës ose artit. Thashë që arti dhe e shenjta e kërkojnë heshtjen, mirëpo jo gjithherë ndodh kështu, për disa prania në botë bëhet shkak i mjaftueshëm për mohimin e heshtjes, për llomotitje, për harresën e vetmisë pozitive.