“Bota është një shesh i ekspozuar i shiut dhe erës; ai që në këtë shesh e ruan dritën e përpjekjes e të kuptimit dhe nuk e shuan, është filozof i vërtetë”
Çereku i fundit i shekullit të XX.dhe fillimi i shekullit XXI. , pothuajse, në mbarë botën ishte epokë e avansimit të dhunës në të gjitha aspektet e jetës shoqërore, por pa dyshim, me kurdisje ose si inercion, ky fenomen më së tepërmi është paraqitur në përmasat e jetës fetare, në veçanti, të myslimanëve. Për shembull, përleshjet midis hebrejve dhe palestinezëve në Izrael, luftrat e pas viteve të nëntëdhjeta në viset ballkanike, luftrat e vazhdueshme në Afrikë, në Indi, Kinë; ngjarjet e 11 Shtatorit, aktet e dhunës në Libi, Egjipt, kohëve të fundit në Siri dhe Irak, më pas aktet e dhunës në Paris… janë treguesit më të qartë të përqëndrimit të krizës qytetëruese që e përjeton sot gjinia njerëzore dhe që në masë të madhe arsyetohet në llogari të fesë ose më konkretisht në masë të madhe të fesë Islame dhe myslimanëve.
Reperkusionet e kësaj krize, që sipas mendimit tim, është shumë më e madhe në spektrin e mospasjes së imagjinatës dhe vizionit qytetërimor për ardhmërinë e njerëzimit pas dështimit të projekteve të liberalizmit dhe globalizmit, më së tepërmi janë duke I përjetuar myslimanët pasi zjarri është I ndezur në mjediset e banuara me myslimanë dhe ata janë të identifikuar si fajtor kryesor të kësaj krize. Në disa raste ky fajësim bëhet edhe në trajtë të gjykimit të përgjithshëm dhe krahas të thatëve më tepër janë duke u djegur të njomët. Si rrjedhojë e faktit se edhe ne shqiptarët, në përqindje të madhe jemi myslimanë, pa marrë parasysh se na pëlqen neve kjo ose jo por realiteti ështi I tillë, faturën e kësaj gjendjeje kaotike pa sensus comunis të njeriut bashkëkohor jemi duke e paguar edhe ne.
Keqpërdorimi I fesë dhe mësimeve fetare, në rastin e dhunës së paraqitur në arenën botërore, nuk ka dyshim se së pari bëhet nga ana e vetë atyre që e propagojnë dhunën në emër të fesë, por, njëkohësisht bëhet edhe nga ata që e margjinalizojnë fenë nga shoqëria, qëllimisht I mbyllin veshët para klithmave të shpirtit dhe me këtë kontribojnë për zhbërjen e institucioneve fetare dhe shfrytëzimin e tyre për qëllime po aq të ulta sa edhe dhuna.
Rasti nuk është aspak ndryshe edhe tek ne shqiptarët. Përderisa nga njëra anë kemi intencën e monopolizimit të fesë në kuadër të mendimit individual të individit ose grupit, që në shumë raste nuk I njeh të drejtë sqarimi askujt tjetër përveç vetes, nga ana tjetër kemi institucionet udhëheqëse shoqërore të cilat nuk kanë asfarë konsiderate për fenomenin e fesë në kuadër të shoqërisë njerëzore. Aparati shtetëror, në tre-katër shtetet, ku jetojnë shqiptarët, në trajtë arrogante e margjinalizon fenë dhe përpiqet që fenomenin e fesë ta konsiderojë jo si realitet shoqëror që duhet të kihet parasysh por si instrument përmes të cilit do të bëhen përfitime shumë të ulta. Në të dyja rastet interes I përbashkët është që institucionet që e udhëheqin jetën fetare të myslimanëve të jenë të dobësuara, të ndërlidhen me qarqe jokulturore dhe joqytetëruese të shoqërisë dhe mos ta kenë efektin e nevojshëm në auditorin e gjerë të besimtarëve. Si rrjedhojë, në plan afatshkurtë edhe individët dhe grupet e caktuara fetare edhe aparati shtetëror I kanë përfitimet e tyre, mire ama, në planin afatgjatë I krijojnë mundësitë për paraqitjen e djerrinave dhe therrave që dita ditës më shumë e më shumë janë duke e shpuar nga të katër anët shoqërinë shqiptare.
Si pasojë e kësaj situate të gjithë ne përballemi me dy diskurse kryesore:
- Diskursi I skajshëm fetar – nuk kam dëshirë t’I përdori termet fundamentalizëm, ekstremizëm, radikalizëm, terrorizëm si cilësor të fesë pasi që aspak nuk kanë të bëjnë me nomenin e fesë por me paraqitjen e stërprishur të fenomenit fetar në shoqëri- I cili ka qenë I pranishëm në të gjitha periudhat e historisë së mendimit njerëzor por tash më I gatshëm se kurdoherë më parë për të përdorur edhe dhunë me qëllim të avansimit të tij.
Ky diskurs I skajshëm fetar është I pranishëm edhe në nënqiellin shqiptar, siç është edhe në vendet tjera në botë si në Lindje ashtu edhe në perëndim, dhe mendoj se problemi nuk qëndron aty. Problemi është në çështjen se ky diskurs I skajshëm dhe përjahstues, që nuk do të thotë se duhet të jetë vetëm fetar mund të jetë edhe nacionalist, lokalist, etj, ka intensitet më të madh se diskursi I matur dhe I moderuar fetar. Kjo është kështu për shkak se diskursi I skajshëm nga njëra anë është I shtytur nga mendësia postpozitiviste e botës , ndërsa nga ana tjetër nga infuzionet e ndryshme që individët dhe grupet e skajshme I marrin prej këtu ose prej aty.
- Diskursi I matur fetar, është mënyra e bisedës për fenë e pjesës më të madhe të myslimanëve, midis tyre edhe shqiptarëve, veçanërisht duke e përmendur edhe rastin e bashkëjetesës së tre feve në nënqiellin shqiptar. Kjo trajtë e qasjes së matur fetare ka qenë dhe është karakteristikë e pjesës dërmuese të dijetarëve dhe masave të gjera të myslimanëve gjatë historisë dhe kështu është edhe sot. Mirë po zëri I këtij diskursi është shumë I zbehtë. Pse? Për shkak se aparati shtetëror nuk ka qasje serioze ndaj fenomenit të fesë dhe si pasojë e kësaj edhe institucionet fetare I mban nën amulli të vazhdueshme. Kjo amulli reflektohet në krijimin e distancave serioze midis institucioneve fetare dhe besimtarëve në përgjithësi nga njëra anë si dhe në letargjinë e masave të gjera të shoqërisë për fenomenin e fesë.
Nëse do ta kemi parasysh analizën e mësipërme atëherë konkluza do të ishte se fajtorë për vajtjen e të rrinjëve shqiptarë në Siri apo Irak, e përdora këtë dukuri pasi është aktuale, sa janë qarqet fetare që e kanë të theksuar diskursin e skajshëm dhe e preferojnë atë aq janë edhe institucionet që e udhëheqin shoqërinë shqiptare për shkak se nuk I kanë krijuar kushtet për fetarësi reale dhe nuk kanë bërë asgjë për socilaizimin e atyre të rrinjëve.
Pra, unë mendoj, se errësira është e pranishme për shkak të mungesës dhe mbështetjes së dritës. Çdo margjinalizim I çështjeve të rëndësishme shoqërore njeriut I kthehet me kundërefekt që ka intsensitet shumë më të madh. Pikërisht për këtë them se krahas interesimit dhe kujdesit maksimal për çrrënjosjen e diskursit të skajshëm dhe paraqitjeve të tij në segmente të ndryshme të jetës shoqërore shoqëria shqiptare duhet të përpiqet maksimalisht të ndërtojë institucionet shoqërore që do të merren seriozisht me fenomenin e fesë në shoqërinë shqiptare.
Vetëm nëse e parashtrojmë pyetjen se sa institucione, jashtë bashkësive fetare që doemos duhet të interesohen për jetën fetare, shoqërore kanë interesim, madje edhe në aspekt të analizave teorike për fenomenin e fesë në shoëqërinë shqiptare do të shohim se përpjekjet e tilla janë vetëm disa që mund të numërohen edhe në gishta. Pra, problemi është shumë më I thellë se sa të analizohet me epiqendër në disa persona ose grupe që e kultivojnë diskursin dhe veprimin e skajshëm. Problemi qëndron në letargjinë e mendësisë udhëheqëse të botës, në rastin tonë edher të shqiptarëve, për fenomenin e fesë dhe vazhdimin e mendësisë e post revolucionit francez, për armiqësi të pazëshme ndaj kulturës dhe fesë. Sa do që ndarja e fesë prej shtetit ose anasjelltas në shikim të parë duket si zgjidhje përfundimtare ajo nuk arrin ta ndajë shtetin dhe fenë brenda njeriut. Si pasojë e kësaj, lufta midis shtetit-pushtetit dhe fesë për mbisundim zhvillohet brenda në njeriun dhe më vonë ajo bartet në shoqëri. Pikërisht për këtë, që në fillim e thash, që njerëzimi është në krizë për shkak se nuk ka sensus comunis me të cilin do ta krijojë imagjinatën e përbashkët për përudhjen e botës.
Njeriu bashkëkohor gjithnjë e më tepër është i okupuar me vetveten dhe me fatin personal. Ai fatit të vet personal ia nënshtron edhe obligimet shoqërore dhe solidaritetin e bashkësisë. Me kalimin e ditëve ai shndërohet në narcis te vetmuar. Njeriu me modernën dhe postmodernën i përjetoi dy parime liberaliste: individualizmin dhe pluralizmin, të cilat deshtëm ose jo u inkuadruan edhe në sendërtimin e idesë religjioze. Secili që mer guximin të hudhet të analizojë ngjarjet fetare do të ballafaqohet me një katrahurë të autoritarizmit dhe individualizmit brenda pluralitetit si religjioz ashtu edhe frakcional dhe grupor. Për arsye se religjioni në të shumtën e rasteve u bë maskë e qëndrimeve dhe lëvizjeve joreligjioze. Lëvizjet joreligjioze i hasim edhe në përditshmërinë në trajtë të radikalizmit ose okultizmit, por i hasim edhe në njohjen e të vërtetës religjioze dhe qasjes ndaj të vërtetave të besimit dhe ortopraktikës fetare. Vlera e analizave joreligjioze ndaj religjionit ështlë relative dhe e kushtëzuar për shkak se religjioni mund të kuptohet vetëm nëpërmjet religjiozes dhe religjionit. Në hulumtimin fetar subjekti dhe objekti duhet të jenë religjoze, që d.t.th. se subjekti duhet ta përjetojë fetaren. Subjekti që nuk është fetar e vret, e mbyt objektin religjioz të cilin e hulumton. Diskutimet apologjetike dhe juridike të fesë që moti janë shndëruar në diciplina të vdekura që përjetohen si përkujtime të mundimshme të religjoziteit të dikurshëm.
Ndërsa në qoftë se analizojmë pak më thellë qasjen e hapësirës shqiptare ndaj religjionit do ta shohim se subjekti joreligjioz pandërprerë përpiqet ta mbytë fenë, kurse subjekti që pretendon se është religjioz është i okupuar me përkujtimet e mundimshme të apologjive të ndryshme frakcionale. Si pasojë e kësaj nga njëra anë kemi letargji permanente ndërsa në qarqet religjioze diskutime shterpe që e radikalizojnë hapësirën shoqërore. Sot më feja , në të gjitha përmasat, ka funksionin e një modeli në perceptimin real të botës dhe në përcaktimin e vendvendosjes së njeriut në hemisferën botërore. Për rrjedhojë është më se e nevojshme që feja të jetë fuksionale. Nga aspekti i Islamit ky funksionalitet e ka kuptimin e përfaqësimit të një botëkuptimi fetar të gatuar me mendësinë reale botërore. Që do të thotë edhe ne si muslimanë shqiptarë edhe njëherë duhet të analizojmë mirë veten dhe traditën tonë intelektuale nën lupin e kohës në të cilën jemi duke jetuar. Thënë ndryshe e kemi doemos që ta tejkalojmë veten dhe stereotipet e krijuara në historinë e mendimit dhe veprimit të gjeneratave të para, të cilat nuk e kanë vulën e universalitetit kohor dhe hapësinor. Kjo vlen edhe për çështjet fetare por edhe për stereotipet e pakuptimta që janë bërë në relacion me fenë në shoqërinë shqiptare.