Natyra e artit është e tillë që gjithnjë e shënjon kompleksivitetin e botës. Artistët gjithnjë prej konkluzave kanë prodhuar pyetje dhe enigma të reja. Si rrjedhojë e kësaj arti merr pjesë në krijjimin e të vërtetës për botën. Ashtu mendonte edhe Albert Camus kur në vitin 1957 me rastin e pranimit të çmimit Nobël pati thënë: “Arti nuk është diçka e tepërt. Njeriu në të zhvillohet në kaudër të përmasës reale të tij”.

Arti si kornizë e kulturës ka nduarnduarsi të shumëanshme dhe të shumëllojshme. Një nga nduarnduarësitë më të rëndësishme dhe më esenciale të tij është ai me përshpirtshmërinë. Kjo e tregon veten, veçanërisht, në themelimin e botëkuptimit të njeriut për të vërtetën dhe lirinë. Përmasa e përshpirtshmërisë, si një nga elemnetet kryesore të religjioneve të ndryshme, ka ndikuar dukshëm në krijimin e imagjinatës dhe formës artistike pothuajse në të gjitha periudhat e zhvillimit të artit në historinë e mendimit njerëzor. Kjo është kështu edhe sot në shoqërinë shekullare, siç do të konstatojë edhe J. Habermasi, dhe përshpirtshmëria vazhdon t’i bashkojë në qenien e saj unitetin e teorisë dhe praktikës, rrjedhimisht, të  njohjes/gnosis dhe veprës/praxisit.

Në analizat komparative në lidhje me sociologjinë e religjionit Max Weber, me të drejtë, do të konstatojë se religjionet veprojnë si realitet i verifkuar i botës. Në realitet ata e kuptojnë botën si makroharmoni në të cilën inkuadrohet njeriu.

Është e vërtetë se njeriu postmodern i lodhur nga liria që e ka humbur rrugën e lirisë i kërkon rugët e drejtëpërdrejta për ta përjetuar të mbinatyrshmen, mistiken, hyjnoren. Përvoja disashekullore, që nga periudha e humanizmit dhe renesansës, e ka përqëndruar njeriun në egocentrizëm dhe e ka larguar nga e vërteta ekzistenciale dhe nga liria tejfizike, pikërisht për këtë, në të gjitha sferat e jetës, por në veçanti në art, pasi arti udhëheq me shfaqjen e sikletit të brendshëm të njeriut, përpiqet që të përqëndrohet në të vërtetën esenciale. Përqëndrimi në realitetin esencial është ide e përbashkët e përshpirtshmërisë në përgjithësi që është shprehur edhe në të gjitha format religjioze. E vërteta kërkon një ripërtrirje që në përshpirtshmërinë paraqitet në trajtë të të shenjtës ose në trajtë të çlirimit kuptimor, të cilat janë edhe fryte morale dhe shpirtërore të realitetit dhe lirisë. Pikërisht në këtë kontekst mund të thuhet se arti dhe përshpirtshmëria ecin paralelisht me njëri tjetrin.

Përshpirtshmëria dhe arti kohë të gjatë kanë qenë në lidhje të ngushtë. Edhe pse herë pas here janë bërë shkëputje- në trajtë të përplasjeve ose dominimeve reciproke- kohëve të fundit bëhen përpjekje serioze për rivendosjen e kësaj lidhjeje primordiale midis përshpirtshmërisë dhe artit. Ka edhe të tillë, si Adorno, që nuk do ta pranojnë lidhshmërinë midis përshpirtshmërisë dhe artit, por janë të mendimit se ata kanë qenë gjithnjë në konkurencë midis vetes.

Si do që të themi, është më se  e vërtetë se arti dhe përshpirtshmëria janë shprehje të afirmimit përfundimtar të gjithësisë. Që të dyja e vërtetojnë dhe e transcedojnë botën. Arti është i predestinuar që përmes eksperiencës shpirtërore ta sigurojë formën adekuate të shprehjes dhe emocionimit. Ideja hyjnore nuk shprehet dot vetëm përmes diskursit racional, por, shpeshherë e kërkon edhe përmasën estetike. Ndërsa përmasa estetike i mundëson njeriut që të shërbehet me trajtën figurative dhe si pasojë transcedentalen ta bartë në imanencë. Si rrjedhojë, që nga fillimi, përshpirtshmëria ka qenë platformë e mirë burimore për mundësitë e ndryshme artistike dhe estetike. Pikërisht për këtë edhe Heideggeri do të konstatojë se “ Realiteti i qenies paraqitet në vepër vetëm në veprën artistike”.

Arti realitetin e bën më transparent përmes ndërmjetësimit midis arsyes dhe emocionit, të kaluarës dhe të tashmes si dhe të ardhmes, madje edhe ndërmjet historikes dhe universales, por njëkohësisht edhe e aktualizon, e bën më komplekse dhe e mistifikon atë.  Si pasojë, arti e merr trajtën e asaj që ne kemi dëshirë ta themi për eksperiencën shpirtërore, një farë  bisede enigmatike shpirtërore. Është më se e vërtetë se në art fle absoluti i përshpirtshmërisë, ndërsa në përshpirtshmërinë fle arti  abstrakt. Meplotë të drejtë do të konstatojë Rene Guenon se: “ Nëse arti mëton që totalisht të ndahet nga përshpirtshmëria atëherë do ta rezikojë absolutin brenda tij, ndërsa nëse përshpirtshmëria përpiqet të zhveshet tërësisht nga arti do të rrezikojë të shndërrohet në trajtë abstrakte dhe gjendje të vdekur”.

Duke filluar nga antika e deri në periudhat e fundit të mesjetës përshpirtshmëria dhe arti kanë krijuar unitet të pandashëm. Kulti dhe arti kanë qenë të orientuara drejt njëri tjetrit. Shpeshherë arti ka qenë edhe shërbëtore e përshpirtshmërisë dhe jo rrallë është bërë pjesë e manifestimeve dhe liturgjive të ndryshme fetare ku trajta artistike është shndërruar në diskurs kryesor të religjionit. Ky diskurs është shprehur përmes muzikës, pikturës, arkitekturës…

Në përshpirtshmërinë islame këtë diksurs në trajtën më perfekte  e hasim në veprën e Mevlana Xhelaluddin Rumiut. Që të dyja, arti dhe përshpirtshmëria, janë vetëm se çaste të realitetit të njëjtë dhe shprehje të lirisë universale, rrjedhimisht idesë absolute. Mevlana përpiqet ta pajtojë artin me përshpirtshmërinë dhe ata i sheh si dy pasqyrime esenciale të burimit të pashtershëm të trajtësimit të qenies. Për te arti i jetës shpirtërore është elementi që e bashkon dhe e unifikon veprën estetike me atë etike. Vetëm përshpirtshmëria, thotë ai,  e shpëton përmasën estetike, pasi vetëm ajo e ngërthen atë.

Ja si e ka shprehur këtë Mevlana Xhelaluddin Rumiu:

A nuk e sheh se me nxitjen e erës së mëngjesit,

Edhe gjethet mbi degë përplasin duart?

Ti nuk e sheh, por nga ata persona me entuziazëm

Edhe gjethet në degë duartrokasin!

Për ta dëgjuar zhurmën e duartrokitjeve dhe zikrit

Të gjetheve, duhet jo veshi i kokës, po i shpirtit!

Mbylle veshin e kokës ndaj talljes, gënjeshtrës, mashtrimit

Dhe shihe qytetin e ndriçuar të shpirtit.

Veshi i Muhammedit të fshehtën e fjalëve dëgjonte.

Dhe Zoti për të në Kur’an, “Vetë veshi” deklaronte!

Profeti i nderuar është tërë vesh dhe sy ndaj iluzionit.

Mëshira e tij, mëndeshë, ne, jemi fëmijët e tij të qumështit!

Ndërsa në disa vargje tjera relacionin e burimit të pashtershëm dhe relacion midis përshpirtshmërisë dhe artit e ka shprehur pak më ndryshe:

Në botën e paqme përbërë prej mirësish,

Sepse ajo s’përbëhet prej të kundërtash!

Lufta e të kundërtave është përkohshmëri;

Kur s’ka të kundërta, ka përhershmëri…

Zoti i pashoq e hoqi kundërvënien nga xhenneti;

Atje s’ka as diell, as mesdimër, e kundërta e tij…

Origjina e ngjyrave është e bardha…

Origjina e luftërave është paqja.

Nga ajo botë vjen kjo botë me shqetësime;

Origjina e çdo ndarjeje është bashkimi…

O mësues, pse jemi mes këtyre ndarjeve?

Ç’është lindja nga njësia e këtyre shifrave?

Sepse ne jemi substrukturë, pjesë të dyta;

Katër elementët e kundërt e zbulojnë veten në pjesë të dyta!..

Kurse elementi shpirt është përtej copëtimit;

Shprehia e tij është shprehia e Zotit…

Mevlana me një prerje të dhimbshme është izoluar nga relativizmi i mjedisit jetësor, që t’ia kushtojë atë pasqyrimit artistik të përshpirtshmërisë. Mevlana nuk niset nga përmasa estetike e jetës së artistit por nga ajo etike dhe shpirtërore e cila në vete e paraqet bukurinë e jetës. Pra qëllimi nuk është në artin e veprës artistike por në artin dhe estetikën e të jetuarit dhe kjo është e mundshme vetëm përmes përshpirtshmërisë e cila qëllim e ka të vërtetën dhe lirinë fizike dhe tejfizike.

Ndërsa renesansa ka hapur një epokë të re në relacionin midis përshpirtshmërisë dhe artit dhe ka bërë një hap të rëndësishëm në ribërjen e artit. Çështja më e rëndësishme nga aspekti i artit në këtë epokë është dëshira për mëvetësi dhe autonomi të artit jashtë përshpirtshmërisë dhe religjionit. Por kjo lëvizje për 360 shkallë nuk e ka bërë artin mëvetës por e ka skllevëruar në relacion me unin njerëzor, pra arti gjithnjë e më shumë është bërë antropocentrik. Në këtë periudhë artisti, gjithnjë e më shumë, në veprën e tij është përpjekur ta bëjë të përjetshëm veten. Artisti i renesansës është flakur nga dëshira për t’u bërë mjeshtër i pavarur, por ama kjo ka ndikuar dukshëm edhe në tharrjen e burimit të idesë artistike dhe doemos arti është përballur ma kakofoninë dhe tautologjinë ideore e cila ia ka humbur vullnetin për të vërtetën dhe për lirinë.

Shekulli i XIX dhe XX e ka shtuar edhe më estetizimin dhe shekullarizimin si dhe individualizimin e tyre. I ndikuar edhe nga revolucioni francez arti edhe më e ka nxjerrur në plan të parë pavarësinë nga përshpirtshmëria dhe ka vazhduar të zhvillohet me hapat e njëjta si edhe shteti liberal.

Ndërsa sot, në shekullin XXI, gjithnjë e më shumë arti i kthehet përshpirtshmërisë. Kjo ndodh jo shumë për shkak të dëshirës së artistëve, por më tepër, për shkak të mungesës së idesë në përmasat lëndore të ekzistencës me të cilat ishte i okupuar njeriu në tre-katër shekujt e fundit. Gjithnjë e më shumë përshpirtshmëria e tregon vazhdimësinë e pakushtëzimit, pakohshmërisë dhe pandryshueshmërisë në gjenin e saj. Është më se e qartë se njeriu ka nevojë që të vërtetën dhe lirinë, si dy komponenta kryesore të artit, duhet ta orientojë drejt asaj që nuk mund të matet dhe që nuk është kuantitative. Mbyllja e artit në njeriun dhe humbja e komunikimit me tjetrin, fizik dhe tejfizik, e mbyti artin brenda vetes. Përshpirtshmëria dhe arti nuk janë vetëm sfera të pjesërishme brenda një kulture por ata janë trajta universale për mundësitë e formësimit të të vërtetës dhe lirisë.

Në këtë kontekst postmodernizmi përpiqet që ta tejkalojë racionalizmin e mbyllur dhe njëdimensional të artit, ose thënë ndryshe, autonominë egocentrike dhe absurde të artit. Është fakt se moderna ka jetuar në kuadër të postulateve abstrakte duke e kërkuar autonominë e artit. Ndërsa psotmoderna jeton dhe vepron brenda ngjarjeve dhe aktualitetit. Dhe ngjarjet vetvetiu ndodhin, pa marrë parasysh se a bashkohet dikush në to. Si rrjedhojë ata pasqyrojnë një realitet që është jashtë kategorive të mendimit tonë- të vërtetën e jetës dhe lirinë artistike për ta konceptuar atë.

Pikërisht për këtë edhe lirisht mund të themi që ardhmëria e artit është në trajtësimin aktual të përshpirtshmërisë së pakushtëzuar, të lirë dhe të dashuruar në të vërtetën.