Përshpirtshmëria islame, e zhvilluar në bazë të parimeve fetare islame, përpiqet që çështjet e përditshmërisë jetësore t’i vlerësojë dhe interpretojë nga këndvështrimi jo vetëm i formës, por edhe i brendisë kuptimore.

Shkruan: Metin IZETI, Tetovë

Kultura është një fjalë me prejardhje latine “Cultura”, që ka të njëjtin kuptim po si në gjuhën shqipe dhe që vjen që gjithashtu nga folja latine “Colere”, që do të thotë të kujdesesh, të mirëmbash ,duke iu referuar kryesisht natyrës. Një reflektim ky, që të çon tek roli i një kopshtari për mirëmbajtjen dhe kultivimin e vazhdueshëm që ai i bën oborrit të tij. Folja latine do të thotë gjithashtu “të nderosh”, duke iu drejtuar zotave, nga ku kemi edhe prejardhjen e fjalës kult. Në fjalorin e gjuhës shqipe kultura është definuar si tërësia e arritjeve të një populli a të njerëzimit në fushat e veprimtarisë shoqërore, shpirtërore e mendore (https://fjalorthi.com/kulturë).

Kultura është një term që përmban shumë kuptime dhe që aq shpesh i përdorur në mënyra të ndryshme, saqë është shumë e vështirë të bashkosh përmes një përkufizimi të thjeshtë gjithçka që i përket fushës së kulturës. Raymond Williams, një kritik letrar uellsian, thotë se kultura është një nga dy ose tre fjalët më të komplikuara. Ai fillon nga fakti se fillimisht i referohej kultivimit të të korrave dhe kafshëve, në bujqësi (kultura – lat. Colere, cultus – për të kultivuar fushën, për të kultivuar tokën), ndërsa në shekullin XIX i referohet më shumë artit, d.m.th. letërsisë, pikturës, baletit, teatrit. Edhe pse të ndryshëm, të dyja përkufizimet ndajnë një konotacion të ngjashëm – kuptimin. Kultivimi shoqërohet me përmirësimin, zbutjen, krijimin e tipareve të civilizuara, që shpesh i gjejmë në art. Ne nuk lexojmë vetëm për qejf, por e bëjmë sepse kjo na “përmirëson”. Sigurisht, shumë do të thonë se “përmirësimi” varet nga ajo që lexojmë. Sidoqoftë, kur flasim për kulturën, ndikimi i saj është shumë më gjithëpërfshirës. Ajo përfaqëson shumë më tepër sesa një proces i ndërgjegjshëm, me të cilin njeriu dëshiron të kultivojë ose të ndryshojë mjedisin natyror dhe kështu të tregojë epërsinë e tij. Kultura është e përhapur në shoqëri dhe ka prirje të përcillet nga brezi në brez. Ajo nuk është vetëm një mënyrë individuale e përmirësimit. Por, është kolektive dhe shpesh aq e ngulitur në ne, saqë ndonjëherë nuk jemi as të vetëdijshëm për të. Merreni, për shembull, mënyrën e komunikimit në një shoqëri: ju e dini saktësisht në çfarë mënyre dhe me çfarë toni duhet t’u drejtohemi të tjerëve në një situatë kur dikush fillon t’ju ​​drejtohet shumë me zë të lartë ose “ju bërtet” pa ndonjë arsye. Ju do të hutoheni, sepse e dini që ajo nuk është mënyra e zakonshme dhe e pranueshme shoqërore për të folur. Ne mund ta imagjinojmë një situatë në të cilën dikush ju afrohet disa centimetra afër kokës. Ju tërhiqeni prapa, sepse e dini që kjo nuk është distanca e duhur për të folur. Ne flasim në mënyra të ndryshme me njerëz të profileve të ndryshme, si profesorë ose miq, prindër ose të huaj, në kafene ose faltore. Por, ne e dimë kur, si dhe ku duhet të komunikojmë pikërisht sepse përmes kulturës ne kemi miratuar modele dhe rregulla të përbashkëta të komunikimit, që ne i konsiderojmë të zakonshme.

Në kuptimin më të gjerë, kultura përcaktohet si një mënyrë jetese, por kjo nuk do të thotë që kultura duhet parë vetëm si një tërësi rregullash, zakonesh ose aftësish që kalojnë nga brezi në brez në një shoqëri. Kultura, gjithashtu, i referohet mënyrës së të menduarit, perceptimit, formësimit të perceptimeve të caktuara, si dhe gjithë thesarit të kuptimeve që janë të përhapura në kulturën e një shoqërie. Ekziston një varg i plotë i kodeve kulturore të rrënjosura shoqërore, që ne i marrim si të mirëqena dhe nuk i vëmë në dyshim, megjithëse mund të mos ketë ndonjë arsye racionale pse duhet të sillemi në këtë mënyrë dhe pse duhej të mendonin në një mënyrë të tillë. Kjo mund të shihet veçanërisht në shembullin e zakoneve të caktuara, të cilat shpesh mbijetojnë për shkak të praktikës afatgjate, shekullore, edhe kur ato e humbin qëllimin dhe kuptimin e tyre. Siç e shohim, kultura nuk është një model statik dhe i çimentuar që nuk mund të ndryshohet. Ajo formësohet dhe konfirmohet vazhdimisht gjatë historisë përmes praktikës shoqërore. Përpos të mësuarit të kulturës, njeriu është edhe krijues, bartës dhe përdorues i saj. Kultura përmban një thesar të plotë të kuptimeve dhe ideve përmes të cilave ne e formojmë vetveten dhe përmes të cilave na formon shoqëria. Pra, në kuadër të këtij kuptimi të fundit esencial të kulturës bën pjesë edhe kultura e përshpirtshmërisë islame, e cila – duke filluar nga ditët e para të thirrjes pejgamberike – ka zënë vend të rëndësishëm jo vetëm në praktikën myslimane, por edhe në ndërtimin e ideve dhe mënyrën e të menduarit.

Përshpirtshmëria islame, e zhvilluar në bazë të parimeve fetare islame, përpiqet që çështjet e përditshmërisë jetësore t’i vlerësojë dhe interpretojë nga këndvështrimi jo vetëm i formës, por edhe i brendisë kuptimore. Qëllimi kryesor i saj është përkushtimi shpirtëror, pastrimi i unit dhe arritja deri te njohja e thellë e të vërtetës, pra Zotit, nëpërmjet ibadeteve (adhurimeve) të detyruara dhe stërvitjeve shpirtërore të caktuara. Fusha kryesore e aktivitetit sufik është “qenia”. Si rrjedhojë, tesavvufi është një sistem i të menduarit dhe mënyrë e jetës, i cili për ta pastruar unin e shikon të nevojshme kuptimin dhe sqarimin e qenies. Me fjalë të tjera, sufiu kërkon përgjigje në pyetjet: çka është qenia?; cilat janë sekretet e të qenurit?. Mendimi sufik dhe praktika e përshpirtshmërisë islame është se origjina e qenies është Allahu si Krijues i vetëm, ndërsa qeniet e tjera janë vetëm pasqyrime dhe reflektime të Tij. Ato janë qenie që kanë dalë në dukshmëri si rrjedhojë e dëshirës dhe fuqisë krijuese. Ato e vazhdojnë qenësinë e tyre në kuadër të sistemit hyjnor dhe si pjesë përbërëse të këtij sistemi. Çdo gjë, përveç Tij, është “Masiva (Jashtë tij) dhe gjithsesi një ditë do t’i kthehet origjinës (Ilejhiraxhiun)”. (Kushejri; 1972:46)

Qëllimi i botëkuptimit sufik është që ta shpëtojë njeriun nga presioni dhe pesha e rëndë e unit; t’ia bëjë të kuptueshme urtësinë e krijimit (sekretet e qenies); simbolikisht ta shkrijë atë në procesin e zbulimit të Krijuesit; të përvetësojë moralin dhe mirësjelljen e Tij, sërish simbolikisht, dhe të bëhet i përkryer (kamil). Tesavvufi është disiplinë e gjendjes (hal). Është proces i njohjes (ilm), gjetjes (ajn) dhe përjetimit, bërjes (hakk) të së vërtetës bindëse (jekin). Në kuadër të këtij sistemi të soditjes, ai përpiqet ta zbërthejë nyjën që e lidh Zotin-gjithësinë-njeriun, shumëshmërinë e të dukshmes ta shikojë si NJË dhe nëpërmjet edukimit të veçantë shpirtëror (sejr-i suluk), t’i kalojë pozitat e dijes formale dhe të brendshme, ta formësojë brendësinë dhe sjelljet e tij dhe, si rrjedhojë, duke e pastruar unin e tij, të arrijë përkryerjen (kemal). Tesavvufi, krahas adhurimit formal, përpiqet ta ndriçojë botën e brendshme të udhëtarit; ta plotësojë kuptimisht atë; sjelljen e tij ta bëjë pasqyrë të hakikatit. Domethënë, në fillim njohja vatërzohet në personin, më pas ndriçimi i brendshëm reflektohet në fjalët, gjendjet dhe sjelljet e tij. (Huxhviri; 1982: 45,87) Në fund, kjo pozitë e njohjes reflektohet në shoqërinë e gjerë. Pikërisht për këtë tesavvufi islam mund të përkufizohet si një përshpirtshmëri aktive.

Kjo cilësi e përshpirtshmërisë i lejon asaj të jetë hapësirë e virgjër ose pasqyrë semiotike, ndoshta jo vetëm e gjuhës së secilit, siç do të kishin thënë frojdistët e rafinuar, as edhe “shkencore”, siç do ta kishin kuptuar shamanët, por mundësi e qasjes imagjinative si realitet për njohje dhe dije. Është forma e komunikimit, me anë të së cilës qeniet njerëzore i interpretojnë mendimet dhe sjelljet e tyre përmes simboleve dhe marrin një mesazh prej tyre. Për shembull, shenjat e trafikut janë simbole që tregojnë veprime të ndryshme të kërkuara gjatë ngasjes. Që të kuptohet gjuha simbolike, një aftësi për arsye është e nevojshme nga ana e individit, përveç kuptimit të shoqërisë në të cilën ata punojnë dhe me të cilën ata do të ndajnë gjuhën simbolike. Veçanësia kryesore e kësaj gjuhe qëndron në papërcaktueshmërinë e saj të plotë. Kjo e bën atë jashtëzakonisht të aftë për shpikjen e një formacioni të ri. Nga pikëpamja informative, ajo është “tekst për hir të tekstit”, e lirë. E ngjashme me faktin se si arti ndërgjegjësohet në vetvete, duke fituar të drejtën të jetë i lirë nga kuptimi dhe çdo detyrim i jashtëm. Në te mundësia e të qenit i kuptimësuar i paraprin nocionit të kuptimësimit të rregullt. Mevlana Xhelaluddin Rumiu në një poezi të veprës së tij “Divan-i Kebir” me ngazëllim e ka shprehur këtë të vërtetë:

“Gojën e mbylla për ushqim, goja më vjen nga qielli

Rënkon nëse qanë ky lukth, qeshem me të unë nga shpirti!

Bilbil i dehur jam unë, kafazin tim e kam thyer

Fluturova në lartësi, në sferat e origjinës jam kthyer

Aq jam i dehur dhe viran, as zjarri s’më afrohet

Unë u tërbova, flaka nga zinxhirrët më largohet

!

Nëse i përgjithësojmë të gjitha interpretimet e përshpirtshmërisë, duke i shpënë në një formulë të përgjithshme, atëherë do të kemi një përfytyrim mbi pushtetin e fshehur dhe thellësitë shpirtërore, por të fuqishme, të shprehura edhe në ëndrrat e vërteta/ru’jahakika të Pejgamberita.s., që e drejton njeriun. Përveç kësaj, ky pushtet flet me njeriun në një gjuhë, kuptimi i së cilës lyp praninë parimore të përkthyesit. Përkthyesi i simboleve është ndjenja, arti, filozofia, feja ose individi i dashuruar në to.

Kultura sufike përpiqet që përmes simboleve t’i interpretojë kuptimet e mbuluara, ta bëjë të kuptueshme, të përkapshme, të zbatueshme, dijen dhe t’i nxjerrë sjelljet adekuate adhuruese në bazë të saj. Ajo përpiqet ta institucionalizojë kuptimin e brendshëm përmes përjetimit. Dhe, mënyra më adekuate e këtij përçimi bëhet nëpërmjet të simboleve. Përdorimi i simboleve në përshpirtshmërinë islame është i bazuar në këtë aksion të kuptimësimit të përjetimit. Simbolet shërbejnë që njohja për qenien, krijimin, metafizikën, e cila nuk mund të përkapet përmes shqisave, të kuptimësohet. Si rrjedhojë e kësaj, sufitë i konsiderojnë simbolet si “mjete për përcjelljen e njohjes së thellë” (Shaalan 200:158). Çdo fjalë e përdorur në përçimin e njohjes së thellë nxirret nga kuptimi gjuhësor dhe formësohet në kuadër të mendimit bazik dhe pranimit specifik sufik. Simbolet, nga njëra anë, e paraqesin konceptin abstrakt të besimit, ndërsa – nga ana tjetër – e reflektojnë botën e ndjenjave, mendimeve dhe sjelljeve në bazë të parimeve të besimit. Ideali i “kalimit përtej lëndores” dhe shkrirja në origjinë arrihet përmes kësaj rruge, pasi qëllimi është që njohja të vatërzohet në brendi, personi të vetëdijesohet, t’i vetëdijësojë të tjerët dhe ta pengojë imitimin pa vetëdije. Nëse do ta kishim shprehur me terminologjinë specifike të tesavvufit, mund të themi “lidhje me sinqeritet për litarin e Qenies”, “udhëtimi edukativ shpirtëror”, “edukimi i thellë”, “kalim, duke e bartur me vete, prej ligjit fetar në rrugën e përshpirtshmërisë, prej aty në kuptimësimin e të vërtetës dhe, në fund, vatërzimi i njohjes së thellë (sheriat-tarikat-hakikat-ma’rifet)”. Thënë shkurt, njohje, gjetje dhe bërje. Kjo ngritje shpirtërore shprehet nëpërmjet simboleve.

Gjuha simbolike sufike është e trajtësuar duke u bazuar në tri burime kryesore.

  1. Ajetete e Kur’anit famëlartë
  2. Hadithet/tradita pejgamberike e Muhammedit a.s.
  3. Praktika e evliave/miqve të Allahut xh.sh.

Kur’ani është libër i zbritur nga Allahu xh.sh. për njerëzimin. Diskursi dhe gjuha kur’anore i ka karakteristikat e veta të veçanta dhe, si i tillë, i drejtohet, krahas mendjes, edhe zemrës së njeriut. Një pjesë e konsiderueshme e ajeteve të Kur’anit, krahas përmasës literare, e kanë edhe përmasën simbolike, përmes së cilës shtyhet receptuesi, pra njeriu, që ta zhvillojë imagjinatën e tij në relacion me qenien dhe realitetin ekzistues. Këtu do t’i përmendim vetëm disa nga nocionet kuranore të cilat e ngjallin imagjinatën e ndjekësit të tij për të zhvilluar një kulturë dhe qytetërim të veçantë të bazuar në fjalën e Krijuesit.

Pejgamberi, a.s. përderisa i ka ftuar njerëzit në fenë islame, i ka shfrytëzuar të gjitha karakteristikat e gjuhës arabe. Për t’i sqaruar sa më qartë dhe në trajtë sa më të zakonshme të vërtetat themelore të Islamit, Pejgamberi a.s. është përpjekur që të flasë në mënyrë të drejtpërdrejtë, mirë po herë pas here i ka shfrytëzuar edhe trajtat letrare si përngjasimin, metaforën, simbolikën, metoniminë etj. Disa herë biseda e tij, për të qenë më e qartë, është prezantuar me peizazhe të gjalla e disa herë, si në çdo gjuhë tjetër, ka përcjellë tregime dhe rrëfime simbolike. Është më se e njohur se në të gjitha gjuhët konceptet abstrakte sqarohen nëpërmes të konkretizimit të tyre. Konkretizimi është përcjellje frazeologjike, që shërben për forcim të fuqisë sqaruese. Ky veprim është sqarim i koncepteve abstrakte, mendimeve e ndjenjave vështirë të kuptueshme, nëpërmjet koncepteve konkrete. (Sebbag, 1996: 65). Dihet që Pejgamberi a.s., në bisedat e tij, e ka përdorur shumë simbolikën, metoniminë dhe metaforën. Numri i haditheve, në të cilat është përdorur biseda simbolike, nuk janë të kufizuara me tre qind siç ka theksuar Sherif Radi’u (406/1016) në veprën e tij El-Mexhazatu’n-nebevijje.

Konceptet kuranore dhe ato të traditës konstituive pejgamberike kanë qenë frymëzimi kryesor i evliave dhe kryepleqve të përshpirtshmërisë islame. Ata, në diskursin e tyre, kanë krijuar një letërsi artistike dhe kulturë të thellë gjatë prezantimit të këtyre koncepteve në teorinë dhe praktikën e tesavvufit. Gjuha e përdorur nga ana e tyre ka një karakteristikë të metagjuhës, që nuk kuptohet dot pa i përjetuar dhe pa u bërë bashkudhëtarë i atyre. Magjia e fjalëve, figurave dhe shkronjave të tyre është një përbërës themelor i magjisë për pikëpamjet e botës, por është po aq edhe pjesë integrale e horizontit fetar. Diskursi i tyre tregon gjithashtu rrezikun e shqiptimit të fjalëve të panevojshme, të këqija, të liga, të pavërteta. Njeriu do të dënohet për aq kohë sa në përpjekjet e tij krijimi me anë të fjalëve e kalon vijën dhe zhytet në zbrazëtinë e lojës pa zot me fjalët si diçka e jashtme dhe e rastësishme. Kur biseda zhvillohet rreth çështjeve që kanë të bëjnë me Zotin dhe metafizikën, atëherë përveç fjalës dhe konformizmit interpretativ nevojitet të jetë e pranishme edhe fryma që do t’ia mundësojë fjalës përjetimin. Ky është dallimi kryesor midis fjalorëve të zakonshëm, që i sqarojnë fjalët, termat dhe konceptet lëndore, dhe atyre që depërtojnë pak më thellë në prezantimin e kuptimeve të diskursit të shpalljes, traditës pejgamberike ose edhe terminologjisë fetare të krijuar nën përkujdesjen e frymëzimit dhe imagjinatës krijuese të njerëzve të ndritur gjatë historisë së mendimit fetar.

Si rrjedhojë e kësaj mendësie është krijuar një diskurs simbolik që shekuj me radhë e ka bërë të gjallë mendjen dhe zemrën e besimtarëve, por edhe të të tjerëve.