Në konceptin e urtësisë perenniale e Vërteta është një dhe, si e tillë, do të bëhej e pavlerë me refuzimin e vështrimit në Të, përveçse në një vend të veçantë. Ajo (e vërteta) për Intelektin përmban gjithçka që është e vërtetë në substancën e Vet. Dhe, si pasojë, e Vërteta nuk mund të manifestohet kudo që Intelekti është i pozicionuar në atmosferën e Zbulesës Hyjnore.
Shkruan: Metin IZETI, Tetovë
Koncepti i urtësisë dhe filozofisë perenniale (sophia – philosophia perennis) për herë të parë në Perëndim është përdorur nga Augustinus Steuchus në titullin e veprës së tij Di perenni philosophia, botuar në 1540. Leibniz-i e bëri të famshëm termin në një letër të vitit 1715, në të cilën dëshmon se duke treguar dhe shënuar gjurmët e së vërtetës tek urtarët dhe filozofët e lashtë dhe duke ndarë dritën nga errësira, ai në fakt merrej me urtësinë dhe filozofinë e përjetshme. Megjithatë, realiteti i filozofisë perenniale ka mbetur në errësirë për një kohë të gjatë nga filozofia perëndimore bashkëkohore mbizotëruese e një karakteri profan, e bazuar në evolucionin e mendimit dhe “përparimin” drejt së vërtetës. Vetëm gjatë shekullit XX, falë rizbulimit të konceptit traditës në Perëndim dhe aludimeve për praninë e mësimit metafizik në zemër të të gjitha traditave autentike, të përjetshme dhe universale, fillon të rianalizohet dhe të diskutohet sërish koncepti themelor i filozofisë perenniale.
Filozofia perenniale i ngërthen të gjitha mësimet dhe urtësitë që burojnë nga studimet tradicionale të së vërtetës së përjetshme, të cilat nxjerrin fidan nga zemra dhe janë të pranishme në Dharman Sanatana të hinduizmit, Hikmetu’l-halideh ose Hikmetu’l-ledunijje të Islamit. Urtësia perenniale ka marrë një hov dhe kuptim në qarqet filozofike europiane dhe botërore veçanërisht pas veprave të René Guénon-it, Frithjof Schuon-it dhe Seyyed Hossein Nasr-it, të cilët me sens të lartë i kanë analizuar konceptet e të vërtetës nën hijen e hakikateve të përjetshme dhe kanë dhënë një mundësi të re për ta kuptuar realitetin ekzistencial, por edhe atë social. Gjithsesi duhet përmendur se edhe Leibniz-i ishte shumë i interesuar për këtë qasje urtësore ndaj filozofisë dhe ai mund të konsiderohet edhe filozofi i parë perëndimor që e përdori këtë term dhe kjo buronte nga interesi i veçantë i tij për filozofitë joperëndimore, veçanërisht atë islame dhe kineze.
Perspektiva e kësaj shkolle të mendimit lejon një universalizëm fetar dhe brenda këtij korpusi i përfshinë dhe i përqafon një numër të madh të ngjyrave mendore që bashkohen rreth qëllimit unik në fund. Kjo qasje urtësore dhe filozofike ndaj të vërtetës kryesisht bazohet në mendimet e metafizikut francez (që më vonë e ka pranuar Islamin) René Guénon, historianit të artit me origjinë nga Sri Lanka, Anand Kentish Coomaraswamy dhe ignostikut metafizik gjerman Frithjof Schuon (e ka pranuar gjithashtu fenë islame). Megjithatë, edhe Seyyed Hossein Nasr-i, një profesor i studimeve islame dhe filozofisë perenniale në “ The George Washington University”, mund të themi se sot është perennialisti kryesor në botë.
Ka gjithashtu një numër të konsiderueshëm të personaliteteve të shquara që u përmbahen mësimeve të mësipërme. Këtu mund të përmenden Titus Burckhardt, Huston Smith, Martin Lings, Mark Pallis, të cilët gjatë shekullit të njëzetë u përpoqën ta ringjallin urtësinë e përjetshme, tradicionalizmin dhe dijen tradicionale, që qëndron në zemër të feve autentike dhe që, në një aspekt, është në kundërshtim me të gjithë sistemin e filozofisë bashkëkohore që nga periudha e Rilindjes e këtej. Pjesa më e madhe e aktiviteteve të kësaj shkolle është e lidhur me Islamin dhe buron nga dimensioni i brendshëm i Kur’anit Famëlartë. Sot, urtësia e përjetshme, në formulimet e saj të ndryshme, mbetet një aspekt i rëndësishëm i skenës së përgjithshme filozofike të Perëndimit, veçanërisht me mbylljen graduale të shkollave moderne filozofike, të ndrydhura nga i ashtuquajturi postmodernizëm, i cili, sipas Jacques Derrida-s dhe kundërshtarëve të tjerë, dekonstruksionizmit, në një mënyrë e mbyti filozofinë bashkëkohore perëndimore. Në këtë kuptim, jo vetëm Martin Heidegger, por edhe një sërë filozofësh bashkëkohorë amerikanë, përfshirë Richard Rorty, e konsiderojnë si të vlefshme këtë përpjekje filozofike dhe i kushtojnë rëndësi të veçantë. Pikërisht në këtë periudhë të humbjes, kur filozofia, siç është praktikuar në Perëndim gjatë shekujve të fundit, mund të bëjë shumë pak për ta ndihmuar Perëndimin, në fakt gjithë njerëzimin, kur ka nevojë urgjente për udhëheqje shpirtërore, urtësia perenniale shihet si një alternativë e mundshme, për të plotësuar nevojën e njeriut për format më të lartë të dijes, e cila, në të njëjtën kohë, është pikërisht urtësia që qëndron në zemër të feve të ndryshme. Gjithashtu, në këtë pikë është e nevojshme të theksohet se kjo perspektivë është theksuar fuqishëm në traditën islame dhe veçanërisht në tesavvuf.
Në konceptin e urtësisë perenniale e Vërteta është një dhe, si e tillë, do të bëhej e pavlerë me refuzimin e vështrimit në Të, përveçse në një vend të veçantë. Ajo (e vërteta) për Intelektin përmban gjithçka që është e vërtetë në substancën e Vet. Dhe, si pasojë, e Vërteta nuk mund të manifestohet kudo që Intelekti është i pozicionuar në atmosferën e Zbulesës Hyjnore. Hapësira mund të përfaqësohet nga një rreth, si edhe nga ndonjë trekëndësh, yll ose kuadër. Kësisoj është e pamundur që atje të ketë vetëm një figurë që ta përfaqësojë natyrën e hapësirës ose ekstenzimin e saj. Ajo gjithashtu është e pamundur që të jetë e vetmja doktrinë për t’i dhënë llogari Absolutit, si dhe të krijojë relacione midis kontingjentes dhe Absolutit. Me fjalë tjera, të besuarit se realiteti shfaqet në trajtë të unifikuar është sikur të mohosh pluralitetin e figurave gjeometrike të përdorura për shpalosjen e karakteristikave të hapësirës, ose sipas një shembulli tjetër, të mohosh pluralitetin e prizmave të këndvështrimit, si dhe pluralitetin e vetëdijeve individuale.
Në çdo shpallje, Zoti thotë `Unë`, por , kur në mënyrën jokarakteristike vendos Veten në prizmin e një pikëpamjeje të realtë për ekzistencën e Tij në dukshmëri, manifestimet e tij shfaqen në forma të ndryshme dhe thotë “Ne”. Të këtij karakteri janë edhe emrat dhe atributet e Zotit.
Intelekti shpeshherë e rrit kundërshtimin deri në atë masë, saqë figurat e ndryshme gjeometrike do ta humbin ekuivalencën (në kapacitetin e tyre) që të shërbejnë si barasvlerë në mes simbolikës grafike dhe shtrirjes hapësinore, kështu që krahasimi i sapobërë do të mund të përdoret si argument kundër ekuivalencës së perspektivave tradicionale. Perspektivat tradicionale nuk janë të kuptuara aq sa të bëhen barazi absolute, së paku a-priori, me kusht që të jenë rrugët dhe kuptimet e shpëtimit, Krahas saj, edhe brenda qarkut të Zbulesës së Fundit, ekuivalenca e formave është më e barabartë me hapësirën sesa në botëkuptimet tjera, sepse reflektimi i natyrës së shtrirjes është më i përsosur. Rrethi i vizatuar në fjalët “Innali’l-lahi ve inna ilejhi raxhiun (Prej Allahut jemi dhe Atij i kthehemi)” në mënyrë eksplicite e shpreh realitetin hapësinor të Qenies.
Në tesavvuf kjo temë thelbësore (thelbësore për shkak se është universale) është e kristalizuar duke u bazuar në një perspektivë gjithëpërfshirëse. Dallimi ndërmjet Reales dhe jorelaes është e afirmuar në Dëshminë e Unitetit (Shehadeh): koncetrimi korelativ në simbol ose koshienca permanente në Realen është efekt i të së njëjtës Dëshmi ose Emrit Hyjnor që e sintetizon atë (dëshminë), që d.t.th. kristalizim kuintesencial i Zbulesës Kuranore. Kjo Dëshmi ose Emër është po ashtu kuintesenca e Traditës Ibrahimiane, që kthehet në vargun e të gjitha zbulesave të Zotit gjatë historisë.
Realiteti “i zbritur” (nezzele, unzile), i depërtuar në jorealen ose iluzoren (fani), duke u shndërruar në Kuran (ose Shahadeti që e përmbledh atë, ose Ism-i, Emri, i cili është kumbimi dhe esenca grafike saj, ose dhikri, pra përmendja, që është sinteza operative e saj – dëshmisë), me qëllim që mbi barkën Hyjnore, iluzorja të mund të kthehet në Realen, pra në “Fytyrën” (Vexhh) e Zotit, e Cila Është e Amshueshme (ve jebka Vexhhu Rabbike), fundja bartja metafizike u atribuohet ideve të “Reales’.
Në këtë reciprocitet qëndron e gjithë enigma e “Natës së Fatit” (Lejletul-Kadr), e cila është “zbritje” dhe e “Natës së Ngritjes” (Lejletul-Mi`raxh), e cila është faza komplementare, realizim kontemplativ ose “unicitet” (teuhid), pra pjesëmarrje e ngritjes së Pejgamberit nëpër nivelet e Xhenetit.
Koncepti filozofik i urtësisë perenniale përpiqet ta harmonizojë lidhjen ndërmjet Qiellit dhe Tokës. Ky realitet ndoshta më së miri shihet në artin islamik, i cili në pjesën më të madhe është i ndikuar nga tesavvufi, me fjalë të tjera nga urtësia e përjetshme. Arti Islamik de facto krijon një qetësi, i eliminon të gjitha turbullirat dhe pretendimet pasionante të botës, duke ndërtuar, në vend të tyre një rend të shprehjes së ekuilibrit, qetësisë dhe paqes. Kësisoj shpejtazi kuptohet se sa është qendrore pozita e Arkitekturës në Islam. Meqë Pejgamberi a.s. ka thënë se Zoti i Madhërishëm e ka bekuar ummetin e Tij duke ja bërë gjithë sipërfaqen tokësore si vend lutjeje, atëherë është pikërisht arkitektura, e cila nëpër regjionet e ndryshme do të re-establishon kushtet e pastërtisë dhe do ta rahatojë këtë vend të bekuar për lutje. Derisa për bukurinë e virgjër të natyrës, e cila është vulë e dorës Hyjnore, nga ana tjetër e realizuar nga arkitektura,është e afërt me inteligjencën njerëzore dhe, si e tillë, më e kufizuar, por deri diku jo dhe aq e lirë nga rregulla arbitrare e pasionit individual.
Në xhami, besimtari asnjëherë nuk është vetëm një vizitor i thjeshtë; ai është pra thuaja si në shtëpi, jo në sensin e zakonshëm të fjalës: kur ai veçmë e ka pastruar veten me anë të abdesit. Kësisoj ai bëhet i lirë nga ndryshimet eventuale. Më pas i citon fjalët e shpallura të Kuranit dhe kështu simbolikisht i kthehet “gjendjes” ademike, në të cilën ai e sheh veten në qendrën e botës.
Sipas kësaj që u tha, të gjithë arkitektët muslimanë përpiqen të krijojnë një hapësirë plotësisht të qetë në vetvete dhe të dukshme, ku në secilën “pozitë” të saj të duket tërësia e kualitetit hapësinor. Ata e arrijnë këtë qëllim me mjete të ndryshme: si një sallë me shtylla, si xhamia e lashtë e Medinës ose kubetë e ndryshme në arkitekturën osmane. Në asnjërën nga këto enteriere nuk ndjejmë joshje ndaj çfarëdo drejtimi të caktuar, qoftë para, qoftë lart; as që jemi të shtypur nga limitet hapësinore. Mund të themi, pra, se arkitektura e xhamisë i përjashton gjitha tensionet mes Qiellit e Tokës.
Ngjashëm si xhamia, edhe urtësia perenniale qëllimin kryesor e ka në largimin e të gjitha tensioneve ndërmjet qiellit dhe tokës dhe vendosjes së ekuilibrit në përmasën e shpirtit dhe trupit të njeriut. Falë kësaj urtësie, filozofia i shmanget mundimit të dilemës dhe paqartësive në lidhje me çështjet për të cilat nuk mund të marrë informata nga shqisat dhe atyre u qaset nëpërmjet të mendimit të thellë, rrjedhimisht kontemplacionit.
Konsideruar nga hierarkia internale e artit, zanati, shkenca dhe urtësia, është shumë lehtë të kuptohet se arti tradicional mund të shkatërrohet njëjtë si nga poshtë, ashtu edhe nga lart: arti i krishterë ka qenë i shkatërruar me humbjen e parimeve shpirtërore të veta, ndërsa arti islam po zhduket për shkak të joprofesionalizmit dhe shkeljes së traditave të përjetshme.
Urtësia perenniale, parimisht, derivon nga tevhidi, pra nga miratimi ose kontemplimi i Unitarizmit Hyjnor. Ajo që qëndron në esencën e tevhidit është përtej shprehjes me fjalë, por e shpall veten në Kuran me vezullime të befasishme dhe diskontinuitive. Duke e goditur rrafshin e imagjinatës vizuale, këto vezullime ngurtësohen në forma të kristalta dhe mu këto janë ato forma që në kthesë të tyre e konstituojnë esencën e mendimit dhe artit islamik, të cilat mund të jenë alternativa më e mirë për shpëtimin e filozofisë dhe artit bashkëkohor nga ngufatja…