Soditësi gjatë takimit me veprën artistike është i orientuar në vendosjen e kontaktit real të të jashtmes me të brendshmen e tij. Ai në veprën ka një un’ të tij, gjithashtu edhe vepra artistike e ka un’in e saj në soditësin. Objekti, që në këtë rast është vepra artistike, i drejtohet subjektit, në këtë rast njeriu, nëpërmjet ngjyrës, formës, sasisë, pozitës, etj. Gjithashtu edhe subjekti atë e vështron nëpërmjet të syrit, veshit , gishtërrinjve etj. Mirë po gjykimi në lidhje me veprën artistike, pa marrë parasysh është vepër njerëzore ose hyjnore, nuk bëhet nëpërmjet të sipërpërmendurave. Si rrjedhojë , në soditjen tonë ka edhe elemente që nuk paraqitetn si rezultat i cilësive lëndore të stimulimit. Në këtë rast ata do të ishin cilësitë e ndryshme implicite të përjetimit subjektiv të veprës artistike, domethënë, gjithësisë, edhe atë, ëmbëlsia, kompleksiteti, dinamika, organizimi, harmonia.
Nëse përjetimi i realitetit vizuel paraqitet si kontinuum, atëherë në njërin skaj të tij do të qëndronte përmasa objektive, që do ti ngërthente vlerësimet eksplicite të vetive fizike, ndërsa në skajin tjetër përmasa subjektive, i cili do të ngërthente vlerësimet e vetive implicite dhe vlerën afektive të objekteve të soditura. Edhe e para e dhe e dyta i kanë rolet e tyre të rëndësishme në funksionimin artistik të gjenit njerëzor. Përderisa vëzhgimi lëndor i vetive vizuele është i rëndësishëm për aktivitetin dhe efikasitetin në mjedisin ejashtëm, orientimi drejt vetive implicite të stimulimit ka rol të rëndësishëm në krijimin e përjetimit estetik.
Si rrjedhojë, soditja estetike është e mundshme nëpërmjet përmasës lëndore të objektit dhe asaj shqisore të subjektit , por përjetimi subjektiv, që veprën e bën artistike, nuk është i mundhsëm pa stimulin shpirtëror dhe theksin kuptimor. Jo vetëm në art por në të gjitha çsëhtjet që udhëhiqen nga lokomotiva e shpirtit është e pamundshme përjetimi estetik, etik dhe juridik i ekzistencës pa stimulin e brendshëm të njeriut.
Katalizatori semantik i të bukurës në gjithësi është fryma që nuk është transferuar në përmasën objektive si edhe vetë përjetimi i të bukurës. E bukura nuk u përket gjërave përreth nesh, por vetë subjektit/fuqisë shpirtërore të tij. Bartja e lëndës dhe harmonizimi i saj me laboratorin metalëndor në brendinë tonë na jep kuptim për harmoninë dhe të bukurën në të. Me fjalë të tjera vetëm fryma ka aftësi të bashkojë në një objekt të jashtëm qëllimin dhe madhështinë.
E njejtë është edhe e vërteta e të folurit vetë, karakteri simbolik i së cilës nuk është më pak inherent në gjithë natyrën e vetë: eshtë tërësisht e qartë se fjala , cilado qoftë ajo, nuk mund jetë diç tjetër përvec se simbol i idesë në intencë për tu shprehur. Kështu pra cdo gjuhë, qoftë e folur apo e shkruar, realisht është figuracion i i simboleve, pikërisht për arsye se, gjuha , pavarësisht nga gjitha teoritë “natyraliste” të shpikura për ta shpjeguar atë, ajo asnjëherë nuk mund të jetë dicka si krijim-artificial njerëzorë ose produkt i dukshëm i zotësisë individuale të njeriut.
Në mesin e vetë simboleve vizuele është një shpjegim i “castit ” i cili është mjaft komparatibil me simbolet tingullore: ky është shembull i simboleve që nuk janë të trasuara në mënyrën permanente por janë të inkuadruara vetëm si shenja.
Përjetimin subjektiv të veprës artistike në trajtë të katalizatorit semanrtik e hasim drejtpërdrejtë në Artin Islamik. Ai në realitet krijon një qetësi, i eliminon të gjitha turbullirat dhe pretendimet pasionuese të botës duke ndërtuar në vend të tyre një rend të shprehjes së ekuilibrit, qetësisë dhe paqes. Kësisoj shpejtazi kuptohet se sa është qendrore pozita e bartjes së harmonisë gjithësore në veprat artistike tek muslimanët.Pejgamberi a.s. e ka karakterizuar faqen e dheut duke e bërë atë si vend lutjeje, atëherë është pikërisht arkitektura e cila nëpër vendet e ndryshme do të rindërtojë kushtet e pastërtisë dhe do ta rahaton këtë vend të bekuar për lutje. Derisa për bukurinë e virgjër të natyrës, e cila është vulë e dorës Hyjnore, nga ana tjetër e realizuar nga arkitektura,është e aftërt me intelegjencën njerëzore dhe si e tillë më e kufizuar, por deri diku jo dhe aq e lirë nga rregulla arbitrare e pasionit invidiual.
Në xhami, besimatari asnjëherë nuk është vetëm një vizitor i thjeshtë; ai është pra thuaja si në shtëpi, jo në sensin e zakonshëm të fjalës: kur ai veçmë ka pastruar vehten me anë të abdestit, kësisoj bëhet i lirë nga ndryshimet eventuale ku më pas citon fjalët e shpallura të Kuranit, simbolikisht ai i kthehet `origjinës së vete në të cilën ai e sheh veten në qendrën e botës. Si pasojë, të gjithë artistët muslimanë përpiqen të krijojnë një hapësirë plotësisht të qetë në vetvete, dhe të dukshme ku në secilën `pozitë` të saj të duket tërësia e kualitetit hapësinor.
Katalizatori semantik në përmasën e estetikës Islame është i vërejtur edhe në njohjen e thellë teorike. Njohja e thellë/irfani gjithashtu është i angazhuar, në kuptimin e thellë të fjalës, edhe me realitetin e zbulesës dhe të fesë. Cështja e relacionit ndërmjet njohjes së thellë përkushtimit shpirtëror në njërën anë, dhe aspektit formal e të dukshëm të fesë në anën tjetër është komplekse. Një gjë është e qartë se, në cdo shoqëri njohja ethellë dhe ortopraktika kanë qenë të lidhura ngushtë me klimën fetare ku kanë ekzistuar. Në traditën ezoterike islame njohja e thellë si stimul implicit i përjetimit të qenies është në relacion të drejtë me realitetet e fesë si dhe me shpjegimin më përmbajtësor të mësimeve të saj, gjë që mund të konstatohet duke filluar nga ortopraktika fetare e deri në dizajnimin e kapakëve të mus’hafëve në periudhat e ndryshme të hsitorisë së kulturës dhe qytetërimit Islam.
Rendi i përgjithshëm gjthësor është një kompozicion dhe melodi muzikore, që në realitet është i krijuar me parapëlqim të një Krijuesi, ndërsa njeriu është mikrokozmos, çdo gjë që shqisat dhe arsyeja e vërejnë në botën ejashtme duhet gjithsesi të reflektohen në mikrokozmosin, për shkak se pjesa është i gjinisë së njëjtë me tërësinë. Në një copë të vogël të qelqit shihet sfera e madhe diellore; ashtu është edhe në mikrokozmosin, në natyrën e njeriut, në te paraqitet i tërë muzikaliteti që mund të dëgjohet në gjithësi.
Vetë relacioni midis perceptimit dhe përjetimit është temë e thellë që nga lashtësia. Është çështje për vetëdijen për veten dhe kufizimin. Nuk është e rastit që ky relacion është kërkuar të përjetohet disa herë edhe si lojë. Vende vende edhe zbulesa hyjnore kur e ka përkufizuar botën ka thënë që është vetëm se një lojë. Si duket se kjo e vërtetë për nduarduarësinë imagjinative të perceptimit dhe përjetimit ka qenë shkak që edhe Kuzanski në veprën De ludo globi të prezentojë si domethënie të ekzistencës. Si duket që në vetë lojën nuk ka shumë sekrete sa ka në “mjetin”, madje mund të thuhet që edhe loja e lozur nuk është aq e rëndësishme sa topi që të rrotullon në trajtë të sferës dhe e krijon vijën e lakuar, rrethin, simbol të artit hyjnor. Rrethi nuk është ideal, por ajo e mundëson që idealiteti ta përfitojë vendin e tij brenda gjithësisë.
Siç thotë edhe Mevlana Xhelaluddin Rumiu:
Fjala është një usturlab në vlersimin e vet.
Sa mund në të vertëtë të dijë për qiellin dhe diellin ?
Për atë qiell që e mban këtë qiell si një pikë;
Dhe Diellin që shfaq këtë diell sikur një kokërizë zalli? Krahas kësaj çapitjeje në fytyrë të Absolutit, soditja po ashtu nënkupton një subjekt individual i cili don të shprehet në lidhje me realitetet vetëm për hir të kuptimit të vet mbi qenien dhe qendrën. Cdo “shkrues” dhe cdo “soditës”e kufizojnë realitetin me “soditjen” dhe “analizën” e vet. Shkrimi përfshinë të vërtetën dhe falsifikimin, me sa ai e fasifikon realitetin me anë të prezentimit. Njeriu nuk mund ta rrethoj sferën e realitetit me sipërfaqen planimetrike të formulës së vet grafike. Në mënyrë të ngjajshme, analiza presupozon pak a shumë, shtimet dhe heqjet, ndërsa cdo gjë është pafundësisht prezente në aktualitetin e Mrekullisë Fascinuese Hyjnore. Për këtë arsye, perspektivat e këtilla janë diskordante me thjeshtësinë dhe tërësinë e Subjektit Suprem, pra “Un-it” esencial. Në rradhë të parë, i konsideruar si një konsekuencë e analizës, shikuar në aspektin e vetpërmbushjes, soditja, shkrimi është si mënyrë e zëvendësimit të vetëdijes individuale me ndruajtjen ndaj të Vetmit. Në një farë mënyre, shkrimi nuk ka kuptim të brendshëm kur vështrohet nga pikpamja ekskluzive enjohjes së thellë: funksioni i tij mund të jetë vetëm i jashtëm, si dhe “diskurs mbi” vetëdijen spirituale të vetë, dhe i gatshëm për ta ndarë këtë vetëdije me të tjerët.
