Qasja ndaj fenomenit të të bukurës në mjediset e ndryshme hapësinore dhe ideore është një proces i nduardurasisë së pandërprerë. Si pasojë e kësaj kur bëhet fjalë për të bukurën është shumë vështirë që ndarjet të bëhen nga aspekti i hapësirës ose ideologjisë së caktuar. Mirëpo metodologjia e re, deshëm ne ose jo, na imponon që të përqëndrohemi në hapësira ose ide të caktuara në lidhje me të bukurën. Veçanërisht kjo bëhet edhe më e rëndësishme atëherë kur bëhen përpjekje maksimale për margjinalizim të tharmit estetik që është përgatitur gjatë historisë dhe e tërë ajo diskutohet në kuadër të diskursit bashkëkohor. E bukura gjatë historisë së vet ka përjetuar ndryshime radikale në përmbajtjen dhe kuptimin e saj dhe jo gjithëherë njerëzit me të bukurën e kanë kuptuar të njëjtën gjë. Rasti është edhe më evident kur bëhet fjalë për mendimet dhe idetë të cilat nuk janë në pajtim me logjikën dhe mendjen diskursive të kohës së re, më qartë, kur bëhet fjalë për qasjet estetike fetare dhe metafizike ndaj të bukurës.
E bukura, nga spektri i estetikës fetare, është gjymtuar nga njëra anë prej mendjes materialiste ndërsa nga ana tjetër nga mendja penguese dhe e robëruar në dispozitat e mendësisë juridike lokale dhe kombëtare të cilat kanë qenë bartëse të idesë juridike fetare gjatë historisë. Mirëpo ligji hyjnor në gjithësi, i cili ndryshimet i pëson vetëm me dëshirën absolute të Zotit, ka imponuar që dalëngadalë të vetëdijësohemi për domosdoshmërinë e përjetimit të universalizmit të fjalës hyjnore dhe traditës konstituive profetike për ta përjetuar të bukurën, si edhe shumë fenomene tjera, në kuadër të specifikumit të shpirtit njerëzor por edhe të formës adekuate hapësinore ku jetojmë dhe frymojmë.
Tash t’i kthehem pak mendimit estetik i cili, sipas nesh, rrënjët i ka në krijimin e Ademit, njeriut të parë, tharmit të gjinisë njerëzore. E bukura në gjithësi funksionalitetin në aspekt të prezantimit si dhe të përfitimit të domethënies e ka marrë me arrdhjen e Ademit në gjithësi. Ademi është aktori dhe auditori i funksionalizimit të të bukurës në esencën e gjithësisë. Pikërisht për këtë estetika islame ka një specifikum i cili në një mënyrë, në të kaluarën por edhe sot, paraqet elementin arketipor të estetikës së përgjithshme. E bukura, në vetëdijen estetike islame, nuk është njëdimensionale dhe homogjene, por përkundrazi është e ndërlikuar dhe shumëpërmasore. E hudhur si farë nga Fuqia Krijuese ajo është kultivuar në shtigjet e ndryshme kombëtare kulturore. E theksoj këtë çështje për shkak se jam i mendimit se gabimet më të mëdha bëhen atëherë kur e bukura, në këtë rast si element i estetikës islame, paraqitet si njëdimensionale dhe se i takon një kombi ose mjedisi të caktuar. Ta them më drejtë, me plotë bindje jam i mendimit se Xhamia e Ed’hem Beut, e Larme, e Mustafë Pashës, Ura e Gurit, janë monumente të kulturës shqiptare që e kanë pasuruar estetikën e përgjithshme islame në botë. Është fakt se historia jo gjithëherë na ka inkurajuar neve. Ajo shumë shpesh në hapësirat tona ka kërkuar shumë për të na dhënë pak. Shumë shpesh një çast i lumturisë është paguar me jetë. Por ama një përvojë e tillë na ka mësuar që të jemi të kujdesshëm, e kam qëllimin për mendarët, që ashtu lehtë mos t’i refuzojmë vlerat . Ky konstatim mund mos të jetë i vërtetë për periudhën e socializmit dhe komunizmit të hekurt kur kemi qenë të domosdoshëm ta pranojmë të bukurën e të tjerëve!
Koha në të cilën jemi duke jetuar, njeriut bashkëkohor nuk ia mundëson që të ketë në dorë reçeta të gatshme për kuptimin e vlerës estetike, më drejtë, të konceptimit të të bukurës në këtë rast. Por ama për çdo çast ai duhet të sjellë konkluza dhe më pas të përballet me pasojat e asaj konkluze. Duhet ta pranojmë se këta çaste e determinojnë vargun e situatave të krizës si në sferën e subjektit ashtu edhe të lidhjes ndërmjet subjekteve. Kjo ndodh për shkak se trashëgimia e të kaluarës, zakonet që i kemi pranuar pa kritikë kërkojnë prej nesh një lloj të sjelljes, ndërsa koha në të cilën jemi duke jetuar na imponon një trajtë krejtësisht ndryshe.
Duhet ta kemi parasysh se çasti i të tashmes është pa domethënie dhe i zbrazët nëse nuk e ka me vete çastin e të kaluarës. Por edhe çasti i të tashmes është i zhveshur pa konceptin për të ardhmen dhe nuk paraqet jetësimin e vlerave reale njerëzore. Asnjë kulturë nuk ka mundësi të mbijetojë pa të kaluarën dhe gjithsesi se secila nga kulturat nuk ka vetëm një por më tepër të kaluara. Ose thënë ndryshe, e kaluara është shumëtrajtësore. Si pasojë, fati i një kulture është në zgjedhjen aktuale të momenteve të ndryshme të shtresave të ndryshme kulturore nga e kaluara e saj. Nëse do të diskutojmë për të kaluarën tonë kulturore dhe estetike atëherë pyetja e parë e cila duhet të analizohet është se a jemi duke e bërë zgjedhjen e vërtetë dhe atë që kemi zgjedhur a ka mundësi të frymojë në bashkëkohësi- si nga aspekti lëndor ashtu edhe nga ai shpirtëror. Ndoshta në këtë çështje rezikun më të madh duhet ta bartin ekspertët dhe mendarët që shpeshherë edhe nuk do të përkrahen nga masat e gjera të shoqërisë, por e kanë doemos ta bëjnë se i shtynë esenca dhe filli i të bukurës dhe të vërtetës. Vetëm në këtë mënyrë do të ketë mundësi të ndjehet prania e tyre në kohën kur kanë jetuar dhe më pas.
Pikërisht në këtë pikë del në pah prodhuesi i të bukurës dhe të vërtetës. Mendoj se në mjedisin tonë estetik dhe artistik ka një katrahurë të paparë në lidhje me këtë çështje. Dhe që është më e rrezikshme shpeshherë në këtë katrahurë merr pjesë edhe vet prodhuesi dhe i ndrituri. Prodhuesi artistik është personi që në trajtë seizmografike reagon në ndryshimet e thella morale dhe shpirtërore të një shoqërie. Gjithsesi shtylla kryesore e një veprimi të tillë është ndjenja dhe botëkuptimi i lirisë. Nëse nisemi nga fakti se liria është imanente për njeriun, atëherë është e qartë se njeriu është i lirë aq sa ka mundësi të vërtetohet si njeri, pra njeriu është i lirë aq sa e ndjen veten si të lirë. Nëse do të diskutohej për një liri të përgjithshme atëherë ajo është abstrakte. Njeriu është i lirë aq sa ka mundësi ta vërtetojë veten si qenie prodhuese e të drejtës, të mirës dhe të bukurës. Përkapja e thelbit të të bukurës postulat kryesor e ka këtë çështje dhe si pasojë, prej krijimtarisë shkencore dhe artistike kërkon atë të brendshmen, unitetin imanent ndërmjet asaj që e konsiderojmë liri dhe asaj që është e domosdoshme në aktin e prodhimit të vlerës.
Artisti, në këtë rast, është i lirë të veprojë në harmoni me vokacionin e tij të brendshëm, të trajtësojë qenien estetike, që krijohet në botën imagjinative të njeriut por e cila njëkohësisht paralajmërohet nga tradita e gjallë kulturore, në kuadër të një zhanri të caktuar. Në këtë akt ai e përjeton edhe lirinë edhe domosdoshmërinë e tij vepruese dhe funksionale si njeri.
E bukura në esencën e saj është një veprim i pakushtëzuar dhe gjithsesi se e kërkon dashurinë dhe përpjekjen për pranimin e detyrave të rëndësishme. Karakteristikë e të pakushtëzuarës është që funksioni të mbështetet në diçka që jetën e në tërësi e ka kushtëzuar dhe jo që vet është i kushtëzuar dhe i fundmë. Në sendërtimin e të pakushtëzuarës ekzistenca njerëzore bëhet lëndë e idesë, dashurisë, besnikërisë. Kjo ekzistencë pranohet me një domethënie eternale, ose me fjalë tjera ajo është e dhuruar dhe në asnjë mënyrë prodhim i jetës. Disaherë kjo mënyrë e sjelljes është kurorëzuar edhe me vdekjen. Në histori këtë rrugë e kanë ndjekur individë të caktuar që e kanë sakrifikuar edhe jetën e tyre vetëm për shkak se i janë nënshtruar një dëshire të pakushtëzimit. Ata e kanë ruajtur besnikërinë në çastet kur tradhtia e qenies ishte në gjendje të shkatërrojë çdo gjë, ku jeta e ruajtur si pasojë e tradhtisë, do të ishte e helmuar, ku tradhtia e qenies së lartë do ta shkatërronte jetën në përgjithësi.
Kjo ka qenë rruga e të gjithë profetëve të Zotit, por edhe e disa figurave të rëndësishme të filozofisë. Ndoshta figura më e pastër në mbrojtjen e këtij pakushtëzimi të lirisë, në mesin e filozofëve, ka qenë Sokrati. Ai ka qenë martir i fuqisë morale dhe besnikërisë ndaj besimit të vet. Duke jetuar në ndritjen e shpirtit ka ecur me rrugën e tij, nuk është habitur nga epshet dhe faqebardhë është përballur me vdekjen për të ngelur i gjallë.
Ndërsa nëse e analizojmë estetikën e kohës së re duke nisur nga Baumgarteni e këndej do të shohim se ajo në përgjithësi artin e ka robëruar si në kuadër të mendjes (lexo: Çeslav Millosh: Mendja e robëruar) ashtu edhe kuadër të hapësirës lëndore. Si pasojë e kësaj njeriu bashkëkohorë ka mbetur pa ide për artin dhe është i domosdoshëm që në post postmodernizmin ta kërkojë atë në kulturat lindore. Ndërsa në kulturën lindore çdo gjë është nën hijen e Artistit të Madh. Katarza e artistit shfaqet në veprën e tij si pasojë e përjetimit të gjithësisë fizike dhe metafizike e cila është e stolisur në trajtë marramendëse.
Ja për shembull si këtë koncept në një poezi shumë të ëmbël e ka shprehur poeti Junus Emre:
Çdo gjë e stolisur, unë drejt Mikut i zgjatur
Pyeti vëllai i dashur, ku është përpjekja për të ecur.
Lulet, me mijëra naze, Zotin me shikim e lavdërojnë
Zogjtë me zëra të bukur, atë Mbret e përkujtojnë.
E lavdërojnë fuqinë e tij, për çdo gjë gatishmërinë
Zbehet përnjëherë vetëm kur ia përmend jetëshkurtësinë.
Ngjyra i zbehet nga dita në ditë, derdhet në dhe përsëri
Mësimi është për atë që e kupton, gnostiku e ndien në përgjithësi.
As dijen e ke dije dhe as soditjen soditje
Cak të fundit e ke vdekjen, nëse nuk ke gjurmë dashurie.
Sikur ta kishe ndier këtë enigmë, ose ta kishe brengë
Të shkriheshe aty ku je, të mos ngelte në ty hije e peshë.
E dimë, ai që vjen kalon dhe shkon, po kush vjen, më pas shtegton
Verën e dashurisë e ka pirë ai që nga ky koncept kupton.
Junus lëri këto fjalë, prej esencës tënde mos u largo kurrë
Prej teje nuk vjen gjë, prej Zotit janë e keqja dhe e mira.
Në këtë pikë inkuadrohet sqarimi semiotik i artit dhe i veprës artistike. Pyetja, në ç’drejtim ju drejton vepra artistike, në trajtë të pakushtëzuar dhe të lirë, atëherë kur e shikoni, e nxjerr në pah qëllimin e veprës artistike dhe të artit në përgjithësi. Ku je duke vajtur? Përgjigjen për këtë e shohim tek Junusi. Kudo që të kthehem, e shoh vetëm Atë. Këtu qëndron arti madhështor i Junusit. Kjo është “ars magna”, që do të thotë “art i shenjtë”, “art i madh”.