Category: Shenja

Roli i artit, me të gjitha format e tij, është që të kërcejë andej kufive, t’i lëvizë pengesat dhe të vendosë kontakte dhe komunikim që fortifikatën globale, rrjedhimisht botën, ta shndërrojë në vend më të qetë dhe më të përshtatshëm për jetë dhe në audiencë ku njeriu do të jetë i lumtur dhe do të jetojë me sens. Por ama mendësia artistike bashkëkohore është ngulfatur në kufijtë e fizkusit njerëzor dhe assesi nuk ka kapacitet, që u tregua dy shekujt e fundit, ta joshë përmasën artistike të shpirtit njerëzor dhe si pasojë morri hov kiçi që edhe më shumë e futi në krizë edhe artin por edhe gjurmimin pas burimit të vërtetë të tij.

Në periudhat e krizës shpirtërore  kultura dhe arti janë të skajuara në margjina, ata janë të fundtat për të cilat mendohet. Kjo është duke u vërtetuar në pjesën më të madhe të shoqërive njerëzore dhe për fat të keq këtë margjinalizim jemi duke e përjetuar edhe në diciplinat që s’mund të manifestohen pa artin, siç janë filozofia dhe feja. Mungesa e artit dhe kulturës në to është zëvendësuar me statistikën dhe përqëndrimin në kodet juridike. Por ama, trajtat e ndryshme artistike janë platforma të nduarnduarshmërisë, të dialogut dhe të vërtetimit të vlerave të caktuara dhe si të tilla e japin mundësinë, si performuesit ashtu edhe auditorit, që bashkarisht të parashtrojnë pyetje të rëndësishme për kohën dhe hapësirën e jetës. Është fakt se kriza është e pranishme, por ama, kultura dhe arti duhet të jenë burime të frymëzimit, shtytës dhe mundësi për t’u tejkaluar ajo, ose thënur ndryshe, të tejkalohen kufizimet e caktuara dhe të analizohen problemet esenciale të streseve dhe depresioneve në esencëne  gjenit njerëzor.

Nuk ka dyshim se një nga segmentet e rëndësishme të artit është angazhimi dhe hapërimi shoqëror i tij. Vetëm në këtë mënyrë kulturën dhe artin mund ta vendosim në një pozitë dinamike. Për të qenë arti dinamik në shoqëri ka nevojë për frymëzimin i cili duhet të burojë jashtë kufive të shoqërisë, pasi nëse do ta kishte burimin brenda shoqërisë, siç është tash, do të shndërrohej në tautologji dhe bezdi. Arti e humbi dinamikën për shkak se nuk e ka lirinë e kalimit përtej kufive të shoqërisë dhe për fat të keq e përjeton burgun e lirisë fizike. Krahas angazhimit artistik shoqëror nuk duhet të harrojmë se ai ka obligime edhe ndaj vetes, rrjedhimisht ndaj esencës dhr burimit të vet. Pasi që frymëzimi konsiderohet transmisioni i idesë artistike nga burimi atëherë gjithsesi duhet seriozisht të mendojmë edhe për relacionin e artistit me burimin e artit dhe kulturës. Nëse këta dy elemente nuk bashkohen si duhet atëherë kriza e artit, së bashku me te edhe kriza e shpiritt, nuk ka mundësi të evitohet dhe arti e humb dimensionin real të tij. Pra, po qe se arti reduktohet vetëm në medium i cili do të komunikojë përmes temave që janë lëndë e brengave të përditshmërisë njerëzore atëherë s’ka dyshim që kultura dhe arti nuk mund të shtrojnë shtigje për të ardhmen dhe për shpëtimin nga gjendja e vështirë ku kemi rënë.

Arti kërkon distancë, ai i afrohet zjarrit, i prek temat e nxehta, por edhe i trajtëson ashtu që ta ruajë aktualitetin në një kohë të gjatë. A nuk është i tillë arti antik, ai i mesjetës? Ndërsa koha e re vetëm se është kthyer në revitalizimin e temave të antikës. Eskili, Sofokleu, Euripidi, secili në mënyrën e vet e kanë bërë të amshueshëm idenë e vet përmes miteve të ndryshme që në një mënyrë e paraqesin atë që është përtej, që rrjedh nga burimi esencial i të vërtetës. Mitet e tyre nuk janë reale por tingëllojnë me zërin e vërtetësisë absolute. Nëse konstatojmë se miti është i tillë, atëherë pse mos ta themi të njëjtën gjë edhe për arketipet artistike të përfaqësuar në revelatën hyjnore. A nuk është i tillë Ibrahimi, Jusufi, Musai, Isai dhe Muhammedi (paqa e Zotit qoftë mbi to)? Personalitet e larta, është fakt, se na kanë lënë në trashëgimi koncepte të rëndësishme që janë universale. Ne e ndryshojmë veten gjatë leximit të veprave të caktuara. Ata i lexojmë ndryshe në periudha të ndryshme historike, por edhe në periudhat e ndryshme të jetës sonë. Pra, i lexojmë ndryshe kur kemi 20, ndryshe kur kemi 30 dhe ndryshe kur kemi 50 vjet! Personalitet tejkohore dhe tejhapësinore janë ndihmësit tanë, ata janë bashkëbisedues, ndërsa ne në shembullin e tyre e gjejmë zërin që shpeshherë na mungon. A nuk është fakt se na mungon ky zë në brendinë tonë!?

Nuk ka dyshim se ne përpiqemi gjithnjë ta përkthejmë gjuhën e artit esencial në momentumin tonë dhe për të kërkojmë çelës adekuat. Ky çelës jo gjithherë është i njëjtë, ai ndryshon dhe mvarret nga ne, për shkak se edhe ne ndryshojmë. Artisti i përqëndruar realisht në burimin e artit çdoherë zbulon diçka të re dhe e trajtëson në forma të reja me qëllim që në periudha të ndryshme të gjejë ekuivalentin adekuat, ose më mirë thënur, estetikën adekuate që ta bëjë artin e tij joshës për shpirtin e kohës.

Lëndorja na ka robëruar në kullat e veta dhe s’kemi fuqi të çlirohemi…

Problemi i kullës lëndore është problem i shoqërisë bashkëkohore që vazhdon me inercion edhe në periudhën postmoderne. Është një problem ku individi nuk ka fuqi shpirtërore ta realizojë lirinë e tij metafizike, pra është brengë e çdo njeriu bashkëkohor i cili në vete ka bariera dhe limite të cilat gjithsesi duhet t’i tejkalojë dhe të hudhet përtej. Nga njëra anë kemi lirinë përmes parimit të vetërealizimit, ndërsa nga ana tjetër lëvizjen e disa kufive, rrjedhimisht, të murreve të kullës përmes komunikimit metafizik. Nuk ka dyshim se arti dhe manifestimi artistik është konteksti më adekuat për këtë, pasi aty njeriu hapet para ekzistencës. Koha e jonë, për fat të keq, i ndau disa kultura të caktuara njërën prej tjetërs. Feja dhe filozofia ngelën pa kulturë dhe art, ndërsa kultura dhe arti pa fe dhe filozofi!!! Ata më herët ishin elemente të konceptimit të përbashkët kulturor të njeriut. Në kët kontekst, them që, roli i artit është të kalojë përtej kufive, t’i lëvizë pengesat dhe të rivendosë kontaktin dhe komunikimin, me qëllim që këtë fortifikatë globale, këtë botë të errët siç thotë Mesha Selimoviçi, ta shndërrojë në vend më të përshtatshëm për të jetuar dhe në të cilën njeriu do të kishte mundësi të ec i lirë.

Për artin është shumë e rëndësishme që artbërësi ta ketë guximin ta pranojë krizën dhe të konkludojë për kërcim përtej. Disa herë kjo lëvizje ka mundësi të provokojë dhe ta ekskomunikojë artistin dhe artin e tij dhe të përballet me reperkusionet e veprës së tij. Por ama ky edhe është roli i artistit në shoqëri, ta pastrojë shoqërinë nga cipa e kalbur dhe letargjike dhe ta shtojë dinamikën në të. Por sa i përket reakcionit të shoqërisë ndaj veprës në fjalë, ai është ngushtë i lidhur me vetë vetëdijen shoqërore dhe assesi me veprën artistike e cila gjithsesi se e ka për detyrë ta hapë rrugën, të vendosë paradigma të reja dhe të krijojë hapësirat e lirisë së përgjithshme.

Anna Akhmatova, një poeteshë ruse, e ka shprehur mjaftë bukur këtë ankth të ngulfatjes në dhomën pa ajër të lëndores:

Nuk vura perde në dritare,

Që drejt e brenda të shikosh

Dhe kam gëzim (si mëkatare),

Se s’mund të ikësh, do qëndrosh.

Po s’është e drejtë e mos e prish,

Mëri e tallje mos i cyt,

Pagjumësia jote isha,

Dhe isha mall trishtimi yt.

Ndoshta disa herë e teprojmë kur përpiqemi të themi diç më tepër në lidhje me atë që me ndjenja e ka shprehur poeti dhe të konstatojmë se këtë e këtë ka pasur për qëllim të thotë. Un jam një kohë mjaftë të gjatë në pozitën e këshillëdhënësit dhe ta them të drejtën nuk po më pëlqen shumë ky kontekst veçanërisht kur bëhet fjalë për artin. Por ja që për fund duhet të them diçka në këtë trajtë. Është shumë e rëndësishme që artistët të depërtojnë thellë në brendinë e tyre dhe ta ngjallin institucionin e imagjinatës e cila ka mundësi  të kërcejë përtej dhe të prodhojnë vepra me ide origjinale. Me një fjalë ata duhet të shohin ëndrra që të mund të mendojnë për sendërtimin e ëndrrave të tyre. Pa i pamur ëndrrat ata nuk sendërtohen. E di mirë që kjo nuk është e lehtë në këtë periudhë të krizës së përshpirtshmërisë, veçanërisht kur nuk ka hapësirë të nevojshme psiko-sociale për të depërtuar në thellësitë e shpirtit. Por ama artisti është i vetmi që ka mundësi të krijojë ambient dinamik për sfidat e krijimtarisë së të tashmes dhe të ardhmes. Është detyrë e të gjithë artistëve, këtu gjithsesi se mendoj edhe për artistët shqiptar, që në këto periudha të errëta për shpirtin artistik ta vitalizojnë atë dhe të gjenerojnë freski estetike në jetën e njerëzve.

Arti kërkon që të thellohemi në të. Ai është delikatesë dhe konstruktivizëm i shpirtit. Ose mund të thuhet se është opsesion apo e vetmja fushë ku “radikalizmi” e bën më të fuqishëm dhe më joshës për njeriun. Vetëm në këtë mënyrë është e mundshme që përmes dashurisë së flaktë të ndizet shkëndija e idesë gjenerative në trajtën e traditave shekullore artistike, siç thonë futuristët rus të periudhës së dekadës së pare të shekullit të njëzet. Ndërsa konkstruktivizmi është një emërtim që është prodhuar në ateljetë e modernistëve racionalistë të viteve të njëzeta të shekullit të kaluar.

Në realitet unë kam dëshirë të sqaroj thyerjen të cilën e kanë përjetuar tre fusha artistike me ndërprerjen e besëlidhjes që para kësaj periudhe e kishin me metafizikën. Piktorët janë shmangur nga ngjyrat dhe trajtat e zakonshme, madje një pjesë e konsiderueshme është lëshuar në abstrakcion pa thellësi ideore; kompozitorët janë joshur nga çvendosjet shkallore; ndërsa poetët gjithnjë e më shumë janë larguar nga përdorimi i fjalëve të gdhendura.

Që në vitet e shkollës së mesme më kanë interesuar revistat që bënin fjalë për kulturat e lindjes. Si i ri mahnitesha nga peizazhet magjepsëse dhe të pazakonshme të artit kinez, indian apo japonez. Në to bari ishte blu, ndërsa qielli jeshil. Që atëherë e ndjeja se arti nuk obligohet të jetë në shërbim të imitimit dhe se jo gjithëherë duhet të pyetet se “çfarë kuptimi ka kjo pikturë”. Piktura ka mundësi të jetë lojë e lirë e imagjinatës figurative, koncept në vete e cila e paraqet vetveten. Kuçedrat me shtatë deri dymbëdhjetë kokë dhe me ngjyra të panumërta në trupin e tyre, “kuajt e kaltër”, që më vonë do ta inspirojnë edhe Franz Marc’un, më dukeshin si simbol i ngadhnjimit të artistit mbi natyrën që duket. Gjithashtu që atëherë e kam përshtypjen se liria nuk obligohet të jetë anarkike. Koncepti parësor i pikturave të tilla është që nuk janë të zakonshme dhe në një mënyrë me pazakonshmërinë e tyre, shpeshherë, paraqesin edhe një harmoni ironike. Më vonë, në vitet e fundit të shkollës e mesme, më kujtohet si sot kur një mjeshtër i shpirit, Profesor Ismail Bardhi, më tha ta lexoj Kafkën dhe Thomas Mann’in, e vërejta se midis atyre dyve kishte dallim të madh në krijimin e realitetit letrar. I pari bazohej në imagjinatën, ndërsa i dyti në komentin e thellë të botës reale, por që të dy shquhen me saktësinë fenomenale të shprehjes. Por është fakt se kur thellohemi në këto koncepte ikim shumë larg nga realiteti latitudal i shtrirjes gjeografike, pikërisht si në pikturën “ Tre muzikantët” e Picasso’s. “Tre Muzikantët” është një pikturë e madhe, më shumë se 2 metra e gjerë dhe e lartë. Ajo është pikturuar në stilin e kubizmit sintetik dhe e jep pamjen e letrës së prerë. Picasso pikturon tre muzikantë  me ngjyra të ndezura, forma abstrakte në një dhomë të cekët . Në të majtë është një klarinetist, në mes një kitarist, dhe në të djathtë një këngëtar që mban fletët me notat e muzikës. Ata janë të veshur si figura të njohura: Pierrot, i veshur me një kostum blu dhe të bardhë; Harlequinn, me të portokallta dhe të verdha; dhe, në të djathtë, një murg në një mantel të zi. Në frontin e Pierrot’it qëndron një tabelë me një tub dhe objekte të tjera, ndërkohë që nën atë është një qen, barku , këmbët dhe bishti i të cilit shihen prej pas këmbëve të muzikantit.  Çdo gjë në këtë pikturë është në formë të sheshtë. Është e vështirë për të të treguar se ku fillon njëri muzikant dhe ku tjetri, sepse format që krijojnë ata  kryqëzohen dhe mbivendosen, sikur të ishin figura të prera në letër.

Në realitet kjo pikturë e Picasso’s më joshë pak më tepër për shkak se e shpreh idenë mbi vendzënien relae të njeriut në dy shekujt e fundit. Nuk ishte e rastit që ai kishte zgjedhur tre artistë edhe atë tre muzikantë për ta shprehur këtë realitet dhe jo tre fizikanë ose tre kimistë. Schopenhauer’i thoshte që muzika është në krye të arteve për përjetimin e katarzës. Ndërsa Picasso, përmes kësaj pikture, e paraqiste kiçin artistit në ndjekjen e temave latitudale të ekzistencës. Tradhtia e besëlidhjes me të përtejmen e kishte nxitur kaosin dhe mungesën e idesë origjinale të artit.

Një pjesë e artistëve u përpoqën që këtë kaos ta shprehin përmes dadaizmit. Dadaizmi kundërshton çdo mendim logjik dhe angazhohet për paraqitje spontane dhe të pakontrolluar të ndjenjave dhe vrojtimeve, për asociacione pa marrë parasysh kuptimin e fjalëve. Ai thekson simultanitetin e përjetimit, ëndrrat dhe ndërdijen. Në aspektin shoqëror dadaistët përshkoheshin nga idetë anarkiste dhe theksonin relativitetin dhe pakuptimësinë e sistemeve më stabile shoqërore.Shumica e artistëve dadaist madje as nuk e njihnin njëri tjetrin por ama i lidhte ideja/pa ideja e përbashkët. Romani “ Uliks” i Joyce’it është një pasqyrë shumë e pastër e mendësisë së këtillë.

Në këtë periudhë do të paraqiten edhe mendime avangardiste që do të tërheqin kujdesin për krizën e njerëzimit. Osvald Shprengler në veprën e tij “ Rënia e Perëndimit” thotë: “Ti je i vdekur. Unë i shoh në ty të gjitha tiparet e rënies . Unë mund të provojë se pasuria  dhe varfëria  yte e madhe, kapitalizmi  dhe socializmi yt, luftërat dhe revolucionet tua, ateizmi, pesimizmi dhe cinizmi yt, imoraliteti yt, martesat tua të shkatërruara dhe kontrolli yt i lindjeve, nga poshtë e thithin edhe pikën e fundit të gjakut, ndërsa nga  lartë të vrasin, të vrasin në tru dhe do të shfarosin – mund të provojë se, në ty shihen të gjitha shenjat e vendeve të vdekura nga kohët e lashta -. Aleksandria, Greqia dhe  Roma neurotike “. Gjithashtu edhe Rene Guenon do të theksojë krizën e botës bashkëkohore në vitet e tridhjeta të shekullit të XX. me vëmendje pak më të madhe në çështjet artistike . Si pasojë e kësaj ai do të orientohet në hulumtimin e artit lindor dhe mjeshtërisht do ta përfqësojë atë në literaturën perëndimore. Në njërin prej teksteve të tij në lidhje me “Konceptimin e artit tradicional” ai thotë:

“ Ne shpesh kemi theksuar faktin se shkencat profane janë vetëm produkt i një degjenerimi relativisht të vonshëm, apo si pasojë e moskuptimit të shkencave të lashta tradicionale – apo më mirë vetëm disave prej tyre – sepse të tjerat plotësisht janë gëlltitur nga  harresa. Kjo është e vërtetë jo vetëm për shkencat, por poashtu edhe për artet, ku vec kësaj distinkcioni mes tyre dikur ka qenë shumë më pak i theksuar se sa që është sot; Fjala Latine artes  disa herë ka qenë e përdorur për shkencën, por në mesjetë, klasifikimi i “arteve liberale” ka përfshirë subjekte të cilat bota moderne do t`ia atribuonte qoftë  njërës apo tjetrës, pa asnjë dallim. Kjo vërejtje e vetme mjafton  që të tregojmë se arti duikur ka qenë dicka krejt ndryshe nga ajo që kuptohet sot me këtë emër. Ai ka nënkuptuar diturinë e vërtet me të cilën ka qenë i inkorporuar, dhe se kjo dituri  me sa duket ka mund të jetë nga porositë apo qëllimet e shkencave tradicionale.

Me anë të kësaj mund të kuptohet se në disa organizata esnafësh të Mesjetës, si ajo e “Fedeli d’Amor”, dhe shtatë “artet liberale”,  është besuar se korespondojnë me “qiellorët”, që do të thotë, me nivele të cilat  identifikoheshin përmes gradave të ndryshme të rendit Për këtë arsye, për artet si edhe oër shkencat, do ishte me shumë rëndësi transpozicioni për t`ua dhënë atyre vlerën e vërtetë ezoterike; dhe ajo që e bënë të mundshëm një transpozicion është natyra e diturive tradicionale, fundja cilado qoftë qëllimi i saj, përherë mbetet e lidhur me parimet trancedentale. Kjo dituri si e tillë, është një botëkuptim i cili mund të konsiderohet simbolik, meqenëse ai është bazuar në ngjajshmërinë ekzistuese ndërmjet regullave të ndryshme të realitetit. Por këtu duhet të theksohet se kjo nuk involvon dicka të mbingarkuar akcidentalisht atyre; por përkundrazi, dicka që përbën esencën e thellë  të diturisë normale dhe të legjitimuar, dhe kjo esencë, si e tillë, është inherente në gjith shkencat dhe artet që nga zanafilla e tyre, ku mbetet ashtu përderisa ato nuk pësojnë ndonjë devijim. Se artet mund të vështrohen edhe nga kjo pikpamje nuk duhet të na shkaktoj habi, ngaherë dikush sheh se si edhe vetë zejet, në konceptin tradicional të vetin, shërbejnë si bazë për një aderim (iniciacion)” .

Teksti avangardist është njëkohësisht edhe vepër artistike ngjashëm siç instalimet ose objektet figurative  të Duchampit. Afërsia organike midis tyre është në ftesën që e bëjnë për të medituar rreth artit dhe kufijve të tij të përgjithshme. Të gjitha ata së bashku përmbajnë këshillë paradoksale në lidhje me çështjen se çka është dhe çka jo arti, që në kuptim avangardist e përcakton kontekstin e paraqitjes.

Me fjalë të tjera, arti është rezultat i besëlidhjes, akt i urtësisë dhe jo vetëm material i formësuar.

ARTI DUKURI E TË VËRTETËS OSE E VËRTETA E DUKURISË

Çdo gjë është humbur, shumë shpesh nevojitet që të krijohet përsëri, thoshte Baudelaire’i, ndërsa Tarkovski, aspak nuk kënaqej me vëzhgimin e botës  që dita ditës i shkatërrohej para syve. Por, megjithatë në veprën e tij Stalker me një gjenialitet të pashoq e prezenton botën për të cilën fliste. Ai ka mall të madh për të kaluarën, dhe kjo e motivon Tarkovskin , që gjërat të cilat janë në shkatërrim e sipër, t’i rindërtojë. Nëse kemi dëshirë që të rindërtojmë diçka, thotë Tarkovski, duhet të fillojmë nga rrënjët. Pikërisht për këtë edhe Tarkovski konsiderohet nga artistët kundërshtarë të çrrënjosjes.

Përcillet se në një rast Haxhi Bektash Veliu e dërgoi një dervish të vetin te Mevlana Xhelaluddin Rumiu që ta pyet:

Nëse ende nuk e ke gjetur të vërtetën, pse nuk e kërkon? Jo, nëse e ke gjetur, atëherë pse bërtet e bën zë?

Ndërsa Mevlana Xhelaluddin Rumiu dervishit që kishte ardhur i tha:

Nëse ende nuk e ke gjetur të vërtetën, pse nuk e kërkon? Jo, nëse e ke gjetur, atëherë pse nuk bërtet e nuk bën zë?

Artisti gjithnjë përpiqet ti rikrijojë sendet dhe mos ta pranojë të humburën…

Imagjinata e tij nuk e pranon hiç’in, pasi fantazia e tij është në trajtë direkte e lidhur me tërësinë qenësore. Dashuria ndaj të vërtetës tek ai paraqitet si dritë që ndriçon herë në njërën e herë në kahjen tjetër.

Artisti shpeshherë e ka gjetur të vërtetën, e përjeton atë por nuk bën zë, ndërsa vepra e tij bën zë gjatë tërë historisë..

Disaherë e ka brengën e kërkimit të të vërtetës që e meriton hapërimin drejt saj dhe vepra e tij bën zë e bërtet pandërprerë për t’i paralajmëruar të tjerët.

Arti në esencë, në nomen, e ka njërën prej këtyre dy dritave, nëse jo, atëherë nuk është art…

Si rrjedhojë e kësaj Hegeli do ta konsideronte, së bashku me fenë dhe filozofinë, si fenomen të shpirtit…

Kjo ishte e vërteta prej nga Baudelaire’i dhe Tarkovski dëshironin ta regjenerojnë realitetin ekzistues, ishin nisur nga mbi(realiteti) dhe si duket ajo ndjenjë gjallëruese e bënte të fortë idenë dhe veprën e tyre… përderisa Baudelaire e përjetonte atë dhe nuk bënte zë, si Rumiu, por njëri nëpërmjet të “Albatrosit”  e tjetri me vallëzimin e mbjellnin katarzën tek soditësit; Tarkovski rebelohej ndaj përditshmërisë dhe krijonte vetëdijen individuale dhe kolektive në zgjuarësinë për vetveten; dëshironte ta gjejë rugën pasi që ishte humbur duke u kthyer në burimin, në origjinën…

Me të drejtë bërtiste: “ Shumë pak dijmë për shpirtin ; jemi shndëruar në qen që e kanë humbur rrugën” ( La Monde,12 Maj 1983, “ Le noir coloris de la nostalgie”).

Më duket sikur i përsëriste fjalët e Haxhi Bektash Veliut, që në brengën e rrëmujës shkatërruese të shekullit të XIII thoshte: “  Themi se mendojmë , por nuk pyesim aspak për realitetin e të menduarit. Themi që jemi njerëz, por aspak nuk interesohemi për realitetin e të qenurit njeri. Kemi një unë, dhe pandërprerë, bërtasim, unë, unë… por realiteti i un’it aspak nuk na bën përshtypje…

A mos vallë kemi mall për un’in brenda në ne… ose e kemi humbur rrugën në oborrin tonë!!?

Arti në “lojë/hije” e paraqet të vërtetën nëpërmjet të të bukurës… vetëm kështu ka mundësi t’i drejtohet shpirtit dhe ta thithë energjinë e rigjallërimit dhe ripërtrirjes…

e Bukura  esenciale (xhemal) në të shumtën e rasteve është e shoqëruar me plotninë (kemal), ose me fjalët e Tarkovski’t: “ Artisti nëpërmjet të simbolit të të bukurës e shpreh të Vërtetën. Si rrjedhojë artisti, si Leonardo Da Vinçi ose Jean Serbastian Bach’u, duhet të përpiqet ta rrokë të zakonshmen nëpërmjet të vëzhgimit të pastër, vëzhgimit të ditës së parë. Kështu vepra e artistit, edhe në qoftë se e përmban materialen, është ikonë e Shpirtit.

Ndërsa, dimensioni metafizik, me përfshirjen e ezoterizmit, të së shenjtës, traditës primordiale, universalitetit të simbolikës ekzistencilae, në njeriun paraqet manifestim të unit jofizik dhe shpirtëror, buron nga brendësia e thellësisë shpirtërore të njeriut, e cila njëkohësisht është “shtëpia” e besimit (imanit) apo zemra (kalbi) ku është “e vendosur” dashuria ndaj Esencës ekzistuese.  Ezoterika te njeriu është  bota shpirtërore, e brendshme dhe e pandryshueshme e tij. Ajo është dirigjuesja e botës së jashtme-ekzoterike të njeriut…

Artisti mund të punojë vepra që për syrin e tij të jenë shumë madhështore, shumë pompoze apo vepra të cilat e lënë njeriun të mahnitur nga pamja, gjegjësisht nga ana ekzoterike e tyre. E, në fakt, veprat e tilla për shkak të mungesës së realitetit, botës shpirtërore ezoterike, janë afatshkurtëra, të dominuara nga ideale të mbështjellura me interesa të ndryshme materialiste, kurse ato në thelb shpejt e shohin fundin e tyre. Për fat të keq, në botën moderne, sipas Sejjid Husein Nasrit, kjo e vërtetë është e harruar. Në këtë kohë njerëzit dëshirojnë të bëjnë mirë pa qenë vetë të mirë, dëshirojnë të reformojnë botën pa reformuar veten, të ngrisin lart veprimin dhe të zvogëlojnë meditimin. Jo vetëm se kaq, por ata mundohen ta shtrembërojnë edhe të vërtetën esencilae, që as besimi ekzoterik nuk i duron e lëre më ezoterizmi.

Tani do të jetë më lehtë të kuptohet se çdo vepër artistike, bukfalisht është  krijuar nga figuracioni i simboleve, përfshirë këtu, jo vetëm objektin e përdorur ose figurat e përfaqësuara, por, poashtu edhe  efektuimin e gjesteve dhe artikulimin e fjalëve, (kjo e fundit, sipas asaj që kemi sqaruar, është vetëm një konsekuencë e pjesërishëme e të parës), me pak fjalë, të gjitha elementet e artit pa përjashtim. Pra, në këtë mënyrë këta elemente kanë vlerën e simboleve të të Vërtetës në tërësi, jo në cilësinë e çfardo  kuptimi të tejngarkuar, i cili mund t’u bashkangjitet simboleve, bazuar në rrethanat e jashme,duke mos qenë realisht koherente në vetë ata.

Nga ana tjetër poashtu mund të thuhet se pikturia, melodia, loja, janë simbole “të vëndosura në aksion”, ngase çdo gjest i artistit është simbol i zbatuar; kjo është një tjetër mënyrë për ta thënë të njejtën gjë, por me një vëmendje më të theksuar do të bëhet e dukshme karakteristika e të Vërtetës, e cila, si çdo aksion,  detyrimisht performohet në kohë-, përderisa simboli si i tillë mund të mendohet nga një pikpamje e pa caktuar në kohë. Në këtë sens është e mundur që simbolit t’i jepet përparësi ndaj formës; por forma dhe simbolet në thelb janë dy aspekte të një realiteti të vetëm dhe kjo nuk është diç tjetër përvec se “korespondenca” e cila i lidh të gjitha nivelet e Ekzistencës univerzale në mënyrë të atillë që, përmes formave  të veta, statusi i jonë njerëzorë mund të hyjë në komunikim me nivelet më të larta të Qenies.  

Ose, siç do të kishte thënë Prof. Ismail Bardhi, “ O Zot mos ma le fenë pa kulturë…”

Të lutem mos u hidhëro, unë nuk flas me ty, flas me veten,  vetëm…

METIN IZETI