Category: Shenja

Natyra e artit është e tillë që gjithnjë e shënjon kompleksivitetin e botës. Artistët gjithnjë prej konkluzave kanë prodhuar pyetje dhe enigma të reja. Si rrjedhojë e kësaj arti merr pjesë në krijjimin e të vërtetës për botën. Ashtu mendonte edhe Albert Camus kur në vitin 1957 me rastin e pranimit të çmimit Nobël pati thënë: “Arti nuk është diçka e tepërt. Njeriu në të zhvillohet në kaudër të përmasës reale të tij”.

Arti si kornizë e kulturës ka nduarnduarsi të shumëanshme dhe të shumëllojshme. Një nga nduarnduarësitë më të rëndësishme dhe më esenciale të tij është ai me përshpirtshmërinë. Kjo e tregon veten, veçanërisht, në themelimin e botëkuptimit të njeriut për të vërtetën dhe lirinë. Përmasa e përshpirtshmërisë, si një nga elemnetet kryesore të religjioneve të ndryshme, ka ndikuar dukshëm në krijimin e imagjinatës dhe formës artistike pothuajse në të gjitha periudhat e zhvillimit të artit në historinë e mendimit njerëzor. Kjo është kështu edhe sot në shoqërinë shekullare, siç do të konstatojë edhe J. Habermasi, dhe përshpirtshmëria vazhdon t’i bashkojë në qenien e saj unitetin e teorisë dhe praktikës, rrjedhimisht, të  njohjes/gnosis dhe veprës/praxisit.

Në analizat komparative në lidhje me sociologjinë e religjionit Max Weber, me të drejtë, do të konstatojë se religjionet veprojnë si realitet i verifkuar i botës. Në realitet ata e kuptojnë botën si makroharmoni në të cilën inkuadrohet njeriu.

Është e vërtetë se njeriu postmodern i lodhur nga liria që e ka humbur rrugën e lirisë i kërkon rugët e drejtëpërdrejta për ta përjetuar të mbinatyrshmen, mistiken, hyjnoren. Përvoja disashekullore, që nga periudha e humanizmit dhe renesansës, e ka përqëndruar njeriun në egocentrizëm dhe e ka larguar nga e vërteta ekzistenciale dhe nga liria tejfizike, pikërisht për këtë, në të gjitha sferat e jetës, por në veçanti në art, pasi arti udhëheq me shfaqjen e sikletit të brendshëm të njeriut, përpiqet që të përqëndrohet në të vërtetën esenciale. Përqëndrimi në realitetin esencial është ide e përbashkët e përshpirtshmërisë në përgjithësi që është shprehur edhe në të gjitha format religjioze. E vërteta kërkon një ripërtrirje që në përshpirtshmërinë paraqitet në trajtë të të shenjtës ose në trajtë të çlirimit kuptimor, të cilat janë edhe fryte morale dhe shpirtërore të realitetit dhe lirisë. Pikërisht në këtë kontekst mund të thuhet se arti dhe përshpirtshmëria ecin paralelisht me njëri tjetrin.

Përshpirtshmëria dhe arti kohë të gjatë kanë qenë në lidhje të ngushtë. Edhe pse herë pas here janë bërë shkëputje- në trajtë të përplasjeve ose dominimeve reciproke- kohëve të fundit bëhen përpjekje serioze për rivendosjen e kësaj lidhjeje primordiale midis përshpirtshmërisë dhe artit. Ka edhe të tillë, si Adorno, që nuk do ta pranojnë lidhshmërinë midis përshpirtshmërisë dhe artit, por janë të mendimit se ata kanë qenë gjithnjë në konkurencë midis vetes.

Si do që të themi, është më se  e vërtetë se arti dhe përshpirtshmëria janë shprehje të afirmimit përfundimtar të gjithësisë. Që të dyja e vërtetojnë dhe e transcedojnë botën. Arti është i predestinuar që përmes eksperiencës shpirtërore ta sigurojë formën adekuate të shprehjes dhe emocionimit. Ideja hyjnore nuk shprehet dot vetëm përmes diskursit racional, por, shpeshherë e kërkon edhe përmasën estetike. Ndërsa përmasa estetike i mundëson njeriut që të shërbehet me trajtën figurative dhe si pasojë transcedentalen ta bartë në imanencë. Si rrjedhojë, që nga fillimi, përshpirtshmëria ka qenë platformë e mirë burimore për mundësitë e ndryshme artistike dhe estetike. Pikërisht për këtë edhe Heideggeri do të konstatojë se “ Realiteti i qenies paraqitet në vepër vetëm në veprën artistike”.

Arti realitetin e bën më transparent përmes ndërmjetësimit midis arsyes dhe emocionit, të kaluarës dhe të tashmes si dhe të ardhmes, madje edhe ndërmjet historikes dhe universales, por njëkohësisht edhe e aktualizon, e bën më komplekse dhe e mistifikon atë.  Si pasojë, arti e merr trajtën e asaj që ne kemi dëshirë ta themi për eksperiencën shpirtërore, një farë  bisede enigmatike shpirtërore. Është më se e vërtetë se në art fle absoluti i përshpirtshmërisë, ndërsa në përshpirtshmërinë fle arti  abstrakt. Meplotë të drejtë do të konstatojë Rene Guenon se: “ Nëse arti mëton që totalisht të ndahet nga përshpirtshmëria atëherë do ta rezikojë absolutin brenda tij, ndërsa nëse përshpirtshmëria përpiqet të zhveshet tërësisht nga arti do të rrezikojë të shndërrohet në trajtë abstrakte dhe gjendje të vdekur”.

Duke filluar nga antika e deri në periudhat e fundit të mesjetës përshpirtshmëria dhe arti kanë krijuar unitet të pandashëm. Kulti dhe arti kanë qenë të orientuara drejt njëri tjetrit. Shpeshherë arti ka qenë edhe shërbëtore e përshpirtshmërisë dhe jo rrallë është bërë pjesë e manifestimeve dhe liturgjive të ndryshme fetare ku trajta artistike është shndërruar në diskurs kryesor të religjionit. Ky diskurs është shprehur përmes muzikës, pikturës, arkitekturës…

Në përshpirtshmërinë islame këtë diksurs në trajtën më perfekte  e hasim në veprën e Mevlana Xhelaluddin Rumiut. Që të dyja, arti dhe përshpirtshmëria, janë vetëm se çaste të realitetit të njëjtë dhe shprehje të lirisë universale, rrjedhimisht idesë absolute. Mevlana përpiqet ta pajtojë artin me përshpirtshmërinë dhe ata i sheh si dy pasqyrime esenciale të burimit të pashtershëm të trajtësimit të qenies. Për te arti i jetës shpirtërore është elementi që e bashkon dhe e unifikon veprën estetike me atë etike. Vetëm përshpirtshmëria, thotë ai,  e shpëton përmasën estetike, pasi vetëm ajo e ngërthen atë.

Ja si e ka shprehur këtë Mevlana Xhelaluddin Rumiu:

A nuk e sheh se me nxitjen e erës së mëngjesit,

Edhe gjethet mbi degë përplasin duart?

Ti nuk e sheh, por nga ata persona me entuziazëm

Edhe gjethet në degë duartrokasin!

Për ta dëgjuar zhurmën e duartrokitjeve dhe zikrit

Të gjetheve, duhet jo veshi i kokës, po i shpirtit!

Mbylle veshin e kokës ndaj talljes, gënjeshtrës, mashtrimit

Dhe shihe qytetin e ndriçuar të shpirtit.

Veshi i Muhammedit të fshehtën e fjalëve dëgjonte.

Dhe Zoti për të në Kur’an, “Vetë veshi” deklaronte!

Profeti i nderuar është tërë vesh dhe sy ndaj iluzionit.

Mëshira e tij, mëndeshë, ne, jemi fëmijët e tij të qumështit!

Ndërsa në disa vargje tjera relacionin e burimit të pashtershëm dhe relacion midis përshpirtshmërisë dhe artit e ka shprehur pak më ndryshe:

Në botën e paqme përbërë prej mirësish,

Sepse ajo s’përbëhet prej të kundërtash!

Lufta e të kundërtave është përkohshmëri;

Kur s’ka të kundërta, ka përhershmëri…

Zoti i pashoq e hoqi kundërvënien nga xhenneti;

Atje s’ka as diell, as mesdimër, e kundërta e tij…

Origjina e ngjyrave është e bardha…

Origjina e luftërave është paqja.

Nga ajo botë vjen kjo botë me shqetësime;

Origjina e çdo ndarjeje është bashkimi…

O mësues, pse jemi mes këtyre ndarjeve?

Ç’është lindja nga njësia e këtyre shifrave?

Sepse ne jemi substrukturë, pjesë të dyta;

Katër elementët e kundërt e zbulojnë veten në pjesë të dyta!..

Kurse elementi shpirt është përtej copëtimit;

Shprehia e tij është shprehia e Zotit…

Mevlana me një prerje të dhimbshme është izoluar nga relativizmi i mjedisit jetësor, që t’ia kushtojë atë pasqyrimit artistik të përshpirtshmërisë. Mevlana nuk niset nga përmasa estetike e jetës së artistit por nga ajo etike dhe shpirtërore e cila në vete e paraqet bukurinë e jetës. Pra qëllimi nuk është në artin e veprës artistike por në artin dhe estetikën e të jetuarit dhe kjo është e mundshme vetëm përmes përshpirtshmërisë e cila qëllim e ka të vërtetën dhe lirinë fizike dhe tejfizike.

Ndërsa renesansa ka hapur një epokë të re në relacionin midis përshpirtshmërisë dhe artit dhe ka bërë një hap të rëndësishëm në ribërjen e artit. Çështja më e rëndësishme nga aspekti i artit në këtë epokë është dëshira për mëvetësi dhe autonomi të artit jashtë përshpirtshmërisë dhe religjionit. Por kjo lëvizje për 360 shkallë nuk e ka bërë artin mëvetës por e ka skllevëruar në relacion me unin njerëzor, pra arti gjithnjë e më shumë është bërë antropocentrik. Në këtë periudhë artisti, gjithnjë e më shumë, në veprën e tij është përpjekur ta bëjë të përjetshëm veten. Artisti i renesansës është flakur nga dëshira për t’u bërë mjeshtër i pavarur, por ama kjo ka ndikuar dukshëm edhe në tharrjen e burimit të idesë artistike dhe doemos arti është përballur ma kakofoninë dhe tautologjinë ideore e cila ia ka humbur vullnetin për të vërtetën dhe për lirinë.

Shekulli i XIX dhe XX e ka shtuar edhe më estetizimin dhe shekullarizimin si dhe individualizimin e tyre. I ndikuar edhe nga revolucioni francez arti edhe më e ka nxjerrur në plan të parë pavarësinë nga përshpirtshmëria dhe ka vazhduar të zhvillohet me hapat e njëjta si edhe shteti liberal.

Ndërsa sot, në shekullin XXI, gjithnjë e më shumë arti i kthehet përshpirtshmërisë. Kjo ndodh jo shumë për shkak të dëshirës së artistëve, por më tepër, për shkak të mungesës së idesë në përmasat lëndore të ekzistencës me të cilat ishte i okupuar njeriu në tre-katër shekujt e fundit. Gjithnjë e më shumë përshpirtshmëria e tregon vazhdimësinë e pakushtëzimit, pakohshmërisë dhe pandryshueshmërisë në gjenin e saj. Është më se e qartë se njeriu ka nevojë që të vërtetën dhe lirinë, si dy komponenta kryesore të artit, duhet ta orientojë drejt asaj që nuk mund të matet dhe që nuk është kuantitative. Mbyllja e artit në njeriun dhe humbja e komunikimit me tjetrin, fizik dhe tejfizik, e mbyti artin brenda vetes. Përshpirtshmëria dhe arti nuk janë vetëm sfera të pjesërishme brenda një kulture por ata janë trajta universale për mundësitë e formësimit të të vërtetës dhe lirisë.

Në këtë kontekst postmodernizmi përpiqet që ta tejkalojë racionalizmin e mbyllur dhe njëdimensional të artit, ose thënë ndryshe, autonominë egocentrike dhe absurde të artit. Është fakt se moderna ka jetuar në kuadër të postulateve abstrakte duke e kërkuar autonominë e artit. Ndërsa psotmoderna jeton dhe vepron brenda ngjarjeve dhe aktualitetit. Dhe ngjarjet vetvetiu ndodhin, pa marrë parasysh se a bashkohet dikush në to. Si rrjedhojë ata pasqyrojnë një realitet që është jashtë kategorive të mendimit tonë- të vërtetën e jetës dhe lirinë artistike për ta konceptuar atë.

Pikërisht për këtë edhe lirisht mund të themi që ardhmëria e artit është në trajtësimin aktual të përshpirtshmërisë së pakushtëzuar, të lirë dhe të dashuruar në të vërtetën.

E kaltërta është ngjyra e melekëve/engjëjve… është ngjyra e qiejve dhe e detit… e lartësisë dhe e thellësisë… e simpolizon besnikërinë, përkushtimin, urtinë, vetëbesimin… e kaltërta konsiderohet e dobishme  për shkak se e ngadalëson metabolizmin e njeriut dhe e qetëson shpirtin… e kaltërta është fuqimisht e ndërlidhur me paqën dhe qetësinë…

E kaltërta është sunduese në dekorimet murale të objekteve shpirtërore muslimane, në veçanti në shekullin e XIX… e kaltërta është metaforë e vetmisë sufike dhe qëndrimit në shoqërim me Krijuesin.. është ngjyrë e halvetit… është ngjyrë e shtëpisë së Fatimesë në kompleksin Harabati Baba Teqe në Tetovë.

Fatimeja ishte vajza e sëmurë nga kjo botë dhe e tërhequr në të kaltërtën e shpirtit në shtëpinë e saj, brenda kompleksit Harabati… ajo ishte një femër me pjellorësi shpirtërore si edhe motrat Mansure dhe Hurshide që dy shekuj më parë kishin shkruar emrin etyre me shkronja të arta në ndërtimin e xhamisë së larme (Alaxha ) në Tetovë. Ata ndërtimin e xhamisë e kishin bërë me paratë e ndara për prikën/ çejizin e martesës. Shtëpia e kaltërt e Fatimesë gjithashtu ishte prika/ çejizi i saj. Ata së bashku sikur e përjetonin natëne  e gjerdekut në takimin me të Dashurin e vërtetë. E përjetonin me dashuri sheb-i arusin/natën e gjerdekut të Mevlanasë.

Sheb-i Arus, i thotë Mevlana, natës së takimit me të Dashurin e përjetshëm të tij, me Zotin, i thotë vdekjes. Ata të gjithë së bashku vdisnin për të jetuar…

E kaltërta është edhe iniciativë e ikonografisë së shekullit të XV… modeste por vepër e një vullneti të pakrahasueshëm…

E një vullneti që e  din se çka dëshiron të thotë…

Si rrjedhojë është e përdorur edhe në dekorimin mural të Harabatit, por edhe në pjesë të caktuara të xhamisë së Larme… vepra të amshueshme të Rexhep dhe Abdurrahman Pashës.

Nuk ka mundësi të hapëroni përreth këtyre ndërtesave dhe të mos e dëgjoni atë përpjekje dhe heshtje shpirtërore të sufijve dekorues në të kaltërtën qiellore të Harabatit dhe Xhamisë së Larme..

Heshtjen shpirtërore të Abdurrahmanit/robit të Mëshirbërësit, që bën zë edhe sot e kësaj dite…

Kjo e kaltër sa bukur do t’u qëndronte melekëve!!?

Por t’i lëmë pak ngjyrat, por edhe përvojat e perspektivës dhe sfondeve mjeshtërore… shikoni ju lutem ngjyrat esenciale… xhamia e Larme dhe Harabati janë të tëra në ngjyra dhe dritë.. njeriu smund të vendos a janë më të mira ngjyrat ose drita që bie në to… sikur bartet në platformën e metaforave platoniane me piktorët kinez dhe grekë… muret e tyre sa të bukura i kanë ngjyrat aq edhe më të bukura i kanë murret që janë të pastruara me dhikrin/përkujtimin e Zotit… dhe çdo dritë që bie në këto murre reflektohet si më e bukur… ndoshta murret edhe nuk janë prej materiali ndërtimor… ndoshta janë zemra të adhuruesve  dhe frymës së tyree që në ditë të ftohta ka avulluar në trajtë të huuuuuuuuuuu-së

E në ditët e vapës si haaaajjjjjjjjjj…

E kaltërta ndonjëherë na e përkujton edhe lulet që në pranverë e gëlltitin nga qielli dhe së bashku me të kuqen e vete e përfitojnë ngjyrën vjollce… vjollcë si qielli por e thellë edhe si deti.

Vjollca është si Fatimeja, si Hurshideja, ndoshta edhe si Mevlana që ka dëshirë të shihet nga të njëjtit si vetja… ajo është një piktore, një qendisëse, një  sufi…

E kaltërta dhe dekorimet në të na flasin edhe për plotninë që mund të arrihet me bashkimin e aftësisë, përpjekjes nga njëra anë dhe përkushtimit ndaj Zotit, duasë/dhikrit nga ana tjetër…

“ Njerëzve t’ua përkujtojmë të njerëzishmen…” do të thoshte Naimi, por edhe Junus Emre’ja… Arti është mjet për këtë ndjeshmëri…

Në të vërtetë kjo e kaltër ishte mbretëruese edhe në “Avatar”in e James Cameron’it…

Ata krijesa të çuditshme, mbrojtëse të të natyrshmes, të karakterit dhe të njërës nga karakteristikat më elokuente të kategorive estetike , të madhërishmes…

Në anën tjetër instikti shkatërrues i ego’s, i qibrit , i smirës… ka harruar se për të qenë i aftë duhet të jetë besimtar…

Të besojë në diçka jashtë vetes. Jashtë dhe mbi veten… Si Fatimeja… si Mevlana… vetëm kështu do të ketë mundësi ta përjetojë të kaltërtën e Harabatit dhe të Divan’it…

…ta dijë se kushti i parë i artit është liria e artistit… arti është vepër e shpirtave të lirë… të lirë në arenën e lirisë absolute… në praninë e origjinës së krijimit…

… ta dijë se duhet të jetë i pafajshëm… si një foshnje…pikërisht për këtë edhe gjithnjë kujton se është ndotur… pendohet/estagfirullah…

Mirësia e tij është, jo vetëm në veten e tij, kudo , në qytet, në mal, në treg…

Vetëm atëherë të kaltërtën mund ta shohim në esencë…

METIN IZETI

E BUKURA RRËNJËT I KA NË TRANSHEDENTALEN

Plotini në trajtë tejet serioze është përpjekur të përcakojë kufijtë e zbatimit të të bukurës në qenësi. Ai ka filluar me konstatimin se rrënjët e saja janë në një parim transhedental. Për ta përkapur një lëndë si të bukur, do të thotë ai, ajo duhet në brendinë tonë të ngjallë ndjenja shumë më të thella se relacionet metrike, ndërlidhjet mendore ose përkufizimet lëndore të dukurive. Për pasojë, e bukura duhet të ngjallë në ne një përkujtim. Përkapja e të bukurës është hapje, zbulesë/fet’h e një vlere ideale dhe kjo vlerë ideale do të mund të duket në një objekt që mund ta kënaqë atë.

Kjo ide e Plotinit sikur është duke më bartur në arenën parazënafillore dhe mu aty më del përpara ajo vlerë ideale që ka mundësi të përkujtohet dhe e cila nëpërmjet të të bukurës të na drejtohet neve/njerëzve, objekteve që mund ta kënaqin prezencën e Tij me fjalët: “ Më përkujtoni ju Mua që t’ju përkujtoj Unë juve”. Ndërsa ajo hapje/fet’h sikur më merr dhe më rrotullon përreth Qabes së bashku me Ibn Arabiun dhe përpiqem t’i ndjej ato hapje/futuhat të tij.

Në brendinë e gjithësisëka një thelb/esencë të pastër dhe të çiltër  e cila nuk ka mundësi të ndotet nga asnjë vepër e jashtme. Thelbi çdoherë është në gjendje që të ngadhnjejë mbi formën, subjekti gjithnjë është në gjendje të shtrijë përtoke objektin. Pikërisht për këtë edhe më pëlqen Kurosawa, për shkak se tek ai esenca gjithnjë ngadhnjen mbi fenomenin. Në filmin e tij “ Hakuchi” ai në mënyrë shumë origjinale arrinë të prezentojë thelbin e “Idiot”it të Dostojevskit në një kulturë totalisht të huaj për specien e veprës. Por ai dëshiron nëpërmjet të saj ta ngrejë zërin e thelbit që rrënjët  ka në transhedentalen. E bukura është e fshehur në thelbin e ngjarjes e jo në gjuhën, racën apo hapësirën e atyre që e luajnë. Pikërisht për këtë vepra e ti ka vlerë artistike, pasi rrezet shëndrisin nga një përmasë tjetër, ata janë imanente, por ama burimi i dritës është lartë dhe në brendinë e tyre.

*                      *                      *

Dy atre shekujt e fundit na burgosën brenda imanentes, kufijtë e të cilës na ballafaquan me krizën e dilemës për ekzistencën e lëndores, pasi ajo secilit nuk i dukej e njëjtë. Objekti i soditjes ishte në disproporcion me thelbin e soditësit. Natyra më nuk fliste, nuk dëgjonte nuk kishe mundësi të depërtosh në te brenda, dhe më thoni si do të mund ta përjetojmë të bukurën në të? Më thoni si do të mund të bëheshim Mexhnun, për të cilin Lejla ishte më e bukura, jo pse të gjithë mendonin se është, por për shkak se ashtu e përjetonte ai. Ato zëra i dëgjonte prej shpirtit të saj.

Tash esenca vdiq do të thoshte Niçe’ja , ndërsa ne e burgosëm në katër muret e botës së dukshme edhe pas vdekjes…

Soditësi i të bukurës, si më i thirur artisti, e ka të domosdoshme të dëgjojë këtë zë që del nga natyra…

“Mos më parashtroni pyetje; heshtni dhe përpiquni të më dëgjoni; a nuk e shihni se unë vetëm jam duke heshtur; unë nuk kam shprehi të të folurit. Çka duhet të kuptojmë? Duhet ta kuptoni se çdo krijesë për mua është objekt i soditjes; edhe unë jam prodhim i një soditjeje dhe kam kënaqësi të madhe që të soditem; personi që më vështron mua me sytë e zemrës, krijon një objekt që mund të soditet vetëm me sytë e zemrës; ata që merren me gjeometrinë vizatojnë figura si pasojë e soditjes së tillë. Ndërsa unë nuk vizatoj asgjë; unë thellohem në meditim dhe atëherë vijat që i kufizojnë trupat, formësohen sikur dalin nga unë. Në brendi i përmbaj elemnetet e bartjes sime në qenësi; Bartësi im nuk kishte nevojë të bëjë diçka për të më bartur, por pasi Ai ishte shkak më i mirë se unë më hudhi mua në dukshmëri” (Plotini, Enneadet, III, 8,4).

A thua vallë ka mundësi të bëhet fjalë për bukuri dhe art pa këtë përmasë të gjallëridhënies? A thua vallë ka mundësi të përjetohet ajo pa sytë që mund të depërtojnë në brendi të qenësisë dhe ta çajnë përmesi ate? A mund të modifikohet nëpërmjet të dorës së njeriut e bukura pa heshtjen dhe ngjitjen në transhedentalen? Jo… por ajo mund të shkatërrohet pa to… mund të ndotet… mund të nëpërkëmbet…

Shebusteri me disa vargje e ka formësuar këtë brengë timen:

… Cili është ky det për të cilin fjala është bregu i tij?

Cili është ky margaritar që gjendet në këto thellësi?

Qenia është deti, fjala është bregu i tij,

Guaskat janë gërmat ndërsa margaritarët janë dituria e zemrës njeri.

Në çdo dallgë, ai nxjerr mijëra margaritarë e xhevahire mbretërore

Të traditave, të fjalëve të shenjta dhe të teksteve hyjnore.

Në çdo moment,  me mijëra dallgë shfaqen me furi

megjithatë, nga një pikë e vetme nuk pakësohet uji i tij.

Dituria lind në ujin e këtij deti,

Gërmat dhe zëri janë ato që mbështjellin margaritarët prej vërteti.

Meqënëse kjo është një alegori që paraqet këta mistere,

Duhet përdorur një ilustrim nëpër deftere. …

… Zhytësi futet në thellësitë oqeanike

Dhe merr me vete margaritarët e shndritshëm.  

Bregu është trupi yt, deti është ai i qenies

Mjegulla është falja, shiu është njohja e emrave.

Zhytësi në këtë det është arsyeja njerëzore

Që ka njëqind margaritarët mbështjellë në zarfet e tij.

Zemra është si një ibrik për diturinë

Zëri dhe gërmat janë guaskat e diturisë së zemrës për njerinë.

Shpirti vërsulet si një vetëtimë e menjëhershme

Ai sjell këto gërma në vesh, që është një gjymtyrë e kujdesshme.

Thyeje praguaskën dhe mere margaritarin mbretëror

Hidhe larg atë dhe rrëmbeje bajamen e freskët pranveror.

Ky princip, shumë lehtë mund të na shpie në realizmin si-n`ëndërr, i cili i përket  Plotinit edhe Ibn Arabiut e Shebusterit. Duke folur mbi Plotinin, Jean Brun ka thënë se: `për idealizmin magjik të Novalisit, nuk ka dallim në mes trupit njerëzor, i cili është reduktim i kozmosit, dhe vetë kozmosit, i cili është projekt gjigand i trupit njerëzor. Ky është shkaku, sipas Novalisit, që nuk duhej bërë dallim  botës në mes asaj ëndërrimtares dhe botës ku dikush ëndërron`. Kjo lëndë e cila do të duhej të `kapet nga ëndrra` na fton ne në kontemplimin si-n`ëndërr të botës.

Distinksioni në mes lëndës dhe formës, sipas Heideggerit, ka ekzistuar qëkur Platoni dhe Aristoteli kanë shërbyer `si skema konceptuale par excellence për cilën do teori të artit apo estetikës`, dhe qëkur Plotini dhe Tarkovski, kanë gërryer me estetikën mistike. ` Bukuria`, në kuptimin tradicional si dhe estetika në formën e jashtme, bëhen sinonime me anë të shkëlqimit të qiellit, me ujitjen e rrënjëve në transhedencë.