Category: Shenja

Tregohet se një herë Rabia el-adevijje, një zonjë e përkushtuar plotësisht në Krjuesin, agjëroi shtatë ditë e shtatë netë, pa fjetur fare, por duke u falur për çdo natë. Ajo gati sa nuk po vdiste nga uria,  kur dikush erdhi duke sjellë shumë ushqime. Ajo shkoi të kërkonte një llambë, por duke ardhur pa se macja e kishte përmbysur tasin. “Unë po shkoj të kërkoj një shtambë uji për të prishur agjërimin”, tha ajo. Gjatë kohës që ajo po kërkonte për shtambën, llamba u fik. Ajo u përpoq të pinte ujë në errësirë, por shtamba i ra nga duart dhe u thye. Ajo filloi të rënkonte dhe të psherëtinte: ‘O Zoti im! Çfarë më bën Ti mua, që jam një e mjerë?” Ajo dëgjoi një zë që i tha: “Në të vërtetë, nëse dëshiron, Unë do të jap pasurinë e gjithë botës, por do të ta heq nga zemra jote dashurinë që ke për Mua sepse dashuria qiellore dhe pasuria tokësore nuk mund të bashkëjetojnë në një zemër. O Rabia, ti ke një dëshirë dhe Unë kam një dëshirë. Unë dhe dëshira jote nuk mund të qëndrojnë së bashku në një zemër të vetme.” Rabia tha: “Kur e dëgjova këtë gjë, unë e shkëputa zemrën time nga çdo shpresë e kësaj toke. Gjatë tridhjetë viteve, unë u fala sikur çdo falje që kryeja të ishte falja ime e fundit. U largova aq shumë nga njerëzit, saqë nga frika se dikush mund të shkëpusë shpirtin tim nga Zoti, unë thirrja në agim: “O Zot! Mundësomë që kohën time ta kushtoj Ty, në mënyrë që ata të mos më bëjnë që kohën time t’ua kushtoj atyre.”

Nëse analizohen hollësisht ajetet në lidhje meagjërimin do të shihet se përmasa e tretë e besimit në Zotin është veprim sipas kërkesave të besimit. Që besimi në Allahun të rrënjoset në zemra dhe të zgjatet në të gjitha fushat e jetës duhet të jetësohet si që e meriton. Pasi, besimi në Allahun nuk është i përbërë vetëm prej pranimit për Një të  individualitetit, emrave, cilësive dhe veprave të Allahut, besim nga zemra në Të dhe deklarimit me gojë të këtij besimi.  Kjo është vetëm besim në hyjninë e Allahut. Ndërsa, që besimi të trajtësohet në jetë dhe të arrijë pjekurinë duhet që ibadeti dhe përkushtimi të jetë vetëm për Allahun dhe besimi të bartet në jetë nëpërmjet sjelljeve të njeriut. Dialogu ndërmjet Muadh b. Xhebel’it dhe Pejgamberit a.s. në luftën e Tebukut, kur ishin afër njëri tjetrit është ilustrim i mirë i këtij realiteti. Muadhi tha: “ O Pejgamber i Allahut! Më thuaj një vepër me të cilën do të kem mundësi të hyj në xhennet dhe nuk do të pyes asgjë tjetër”. “ Të lumtë! Më pyete një pyetje shumë të rëndësishme. Kjo, është e lehtë për personin  që e ka për qëllim kënaqësinë e Allahut” , tha Pejgamberi a.s. dhe e përsëriti tri herë këtë thënie. Pejgamberi a.s. në raste të tilla e përsëriste tri here thënien që të kuptohet më mirë. Pastaj urdhëroi: “ Të besosh në Allahun dhe ditën e ahiretit, të falësh namazin, ta bësh ibadetin pa i bërë shok Allahut dhe të jesh në këtë gjendje deri në vdekje”. Si pasojë Muadhi tha : “ I Dërguari i Allahut a ka mundësi ta përsëritni edhe një herë”,  ndërsa Pejgamberi a.s. pasi që e përsëriti tre herë , shtoi: “ O Muadh! Nëse ke dëshirë të të foli pak për kokën,shtyllën dhe kulmin e kësaj çështjeje”.

 “ Gjithsesi i Dërguar i Allahut, të qofshin falë babai dhe nëna ime!” tha Muadhi. Ndërsa Pejgamberi a.s. urdhëroi: “ Koka  e kësaj çështjeje është të besosh se nuk ka zot tjetër dhe mos t’i bësh shok Allahut dhe se Muhammedi është rob dhe pejgamber i Tij. Shtylla e kësaj çështjeje është të falësh namaz dhe të japësh zekat. Kulmi i saj është lufta/përpjekja në rrugë të Allahut. Unë jam i urdhëruar që të bëj përpjekje me njerëzit deri sa ata ta falin  namazin, ta japin zekatin, të besojnë se nuk ka zot tjetër përveç Allahut dhe mos t’i bëjnë shok Atij, dhe të dëshmojnë se Muhammedi është rob dhe i dërguar i Allahut. Nëse i kryejnë këta obligime jeta dhe pasuri e tyre, nëse nuk ka ndonjë shkak të arsyeshëm, është e mbrojtur. Ndërsa llogaria për gjërat (që i kanë fshehur) do t’i ngelë Allahut”.   Siç shihet edhe nga hadithi i Pejgamberit besimi e arrin pjekurinë nëpërmjet veprave dhe rruga  e ngritjes në kulmin e besimit është e mundshme vetëm me ibadet dhe ortopraktikë fetare. Ndërsa në një rast tjetër, Pejgamberi a.s. e pyeti Muadhin:  “ O Muadh b. Xhebel!”. Ndërsa Muadhi me përkushtim të plotë iu përgjigj: “ Urdhëroni o i Dërguar i Allahut!” Po mirë, a e di se çka është e drejta e njerëzve tek Allahu”,  pyeti përsëri Pejgamberi a.s.. Ndërsa Muadhi përsëri u përgjigj si më lartë: “ Allahu dhe i Dërguari i Tij e dinë më mirë” dhe filloi të përgatitet për përgjigjen që do ta jepte Pejgamberi a.s.. Atëherë Pejgamberi a.s. e dha sihariqin me këto fjalë: “ Të mos i dënojë dhe t’ua mundësoj xhennetin atyre që do t’i përkushtohen dhe nuk do t’i bëjnë shok Atij”.

Përkushtimi ndaj Zotit që të jetë i përsosur dhe i sinqertë duhet të jetë i flaktë. Ashtu edhe praktikimi i fesë që të jetë i përsosur duhet të jetë i pastër. Fakti i të qenurit tonë është adhurimi dhe ai na obligon me lutjen, për pasojë mund të themi, siç thotë Frithjof Schuon’i “ Jam, do të thotë lutem; Sum ego oro”. Ekzistenca në natyrën e saj është dydimensionale dhe prej aty ne na obligon në dy mënyra me adhurimin, në këtë rast me agjërimin: së pari me cilësinë e logosit dhe shprehjes hyjnore dhe së dyti me përmasën shkatërruese shoqërore në mosrespektimin e shprehjes hyjnore.

Ramazani dhe agjërimi në antropologjinë kulturore të muslimanëve është i bartur me qëndrimin mburrës, që në një mënyrë e shpreh insistimin e Krijuesit për vendzënie krenare në mjedisin që e rrethon . Në disa mjedise është prezentuar me koloritin e folklorit si  metaforë e mikrokozmosit që populli e përjeton në shpirtin e vet të frymëzuar nga pafundësia.  Dikund në qendër të vëmendjes e ka imanencën dhe sikur dëshiron të afrohet sy në sy me shoqërinë.

Besimtari është i impresioniuar prej personit fiziko-kuptimor të Ramazanit, mirë po ndjenja për të ka karakter ekspresionist të prezentimit të brengës për përfaqësimin e përhershmërisë së të mirës dhe të bukurës.  Ekspresionizmi i agjërimit është shprehur nëpërmjet të krenarisë së gjeneratës së artë për ta bërë të duhurën, por njëkohësisht edhe brengës për pamundësitë reale të veprimit shoqëror.

Organikja e tërë është e formuar nga një `domosdoshmëri e brendshme`  e cila lind nga `dinamika e brendshme e atmosferës së situatës` .  `Imazhi` kësisoj, është i skalitur në ritmin e domosdoshmërisë, dhe jo në atë të `imagjinatës`. Kjo mund paksa të duket e habitshme për ne kur dihet fakti se njeriu bashkëkohor e ka bindjen se imazhi do të duhej të jetë në mendjen e njeriut. Por, imazhi gjithmonë para-ekziston në formën preliminare (primordiale) – ose ajo vjen nga shpirti –  dhe që është njëherazi e prodhuar nga akti spiritualo-artistik. Pikërsiht për këtë gjuha më e mirë dhe më ekzaltuese është gjuha me të cilën flet  adhurimi, në këtë rast agjërimi. Është kështu për shkak se bukuria e adhurimit konceptin e vet e ka të ndërtuar me shijet dhe gjykimet impresive të individëve dhe shoqërive në kuadër të universalitett hapësinor dhe kohor. Ajo në memorien e saj imagjinative, siç do të thoshte Kanti, në arsyen praktike, e ka të qendisur tërë përvojën antropologjike kulturore të gjinisë njerëzore.

Agjërimi, jo vetëm si e bukur egzoterike, por edhe si dëshmitare e ndjenjave dhe imagjinatës së shumë të dashuruarve, poetëve që surealizmin e tyre do ta shprehin nëpërmjet të personit metafizik të Ramazanit dhe si i tillë është shndërruar në subjekt sui generis të vërshimit shpirtëror të njerëzve të ndritur..

Sa me përkushtim dhe përgjërim do ti thurr vargjet Pejani Mehmet Akif gjatë një Ramazani:

O Zot, për hir të këtij ramazani të madhëruar,

Hiqe nga mesi pengesën e bashkimit të penguar;

O Zot, të mos shtypet më ummeti nga kjo përçarje

Që vazhdon me shekuj, të mos mbet’ i pashpresuar!

Meqë na dhe neve një shpirt të ri,

O Zot, një frymë e re mbështetjeje të zbresë përsëri!

Ndërsa në disa vargje tjera ka thënë:

“… etuhlikuna bima feale’s-sufehau minna…”

Ramazani erdhi në kohë këtë vit, lavdi qoftë!

Ai ndoshta i pakëson ca dhimbjet e hequra:

Sëmundje, tërmete, zjarre, trazira, ngushticë buke,

Islamin e shtypin mijra mënxyra të tjera.

“Populli u azdis, prandaj kaq shumë bela…” – Thonë;

A s’ka të paazdisur? A të gjithë agjëruesit, të shfrenuar?

Kushdo që të jetë, mëkatarët, mos i lër pas dore, o Zot!

Ndryshe, një popull të pafajshëm mos e lër ndërkëmbë!

Agjërimi e gjeneron qetësinë dhe muzikalitetin e harmonisës së sferave, qetësia dhe çiltërsia e saj në shpirtin e njeriut është pasqyrim i muzikës së qetësisë gjithësore, siç do të thoshte Pitagora. Ramazani, në bartjen e realitetit të agjërimit në përbotshmërinë bën një impresionizëm subjektiv, për shkak se mbresat e tij i bart në laboratorin e brendshëm dhe i nxjerr me finesën e shpirtit krijues të besimtarit. Besimtari  vetëm në platformën ideore është i impresionuar me Ramazanin, por në zhvillimin kompozicional të jetës së tij, ai shpërndahet në shpirtin e përgjithshëm të gjithësisë dhe në një mënyrë si në traditat e lashta, shumësia shkrihet në Njëshin. Ramazani është muaji ku besimtarët musliman duhet të bëjnë ibadet, mirëpo edhe më tepër të mendojnë për prapavijën dhe mesazhin e ibadeteve dhe Fjalës Hyjnore. Logosi hyjnor krijon tipologji të veçan kulturore, qytetëruese, shkencore, shoqërore dhe e potencon energjinë pozitive në të gjitha fushat e jetës. Edhe vetë ajeti kuranor me të cilin obligohen besimtarët për agjërimin e Ramazanit mbaron me konkluzë , që njeriu të humanizohet, të bëhet njeri. Koha e agjerimit prej syfyri deri në iftar duhet të motivohet prej pakohësisë dhe amshimit, ndërsa hapësira e faltores prej pakufishmërisë dhe eternalitetit.

Njeriu disaherë shkruan nga kënaqësia e disaherë nga brenga. Por ka raste kur edhe vetë ne nuk jemi të vetëdishëm se jemi të brengosur ose të gëzuar. Thurrim vargje e shkruajmë për kënaqësinë dhe brengën por nuk jemi të vetëdishëm për to. Pastaj kur e lexojmë atë që kemi shkruar pyetemi: Vallë ne e kemi shkruar këtë a? Pra, e kemi bartur në letër atë që nuk e dimë nga vetvetja. Si rrjedhojë, njeriu kur shkruan nga kënaqësia ose brenga e lexon veten për të cilën nuk është i vetëdishëm dhe kur shkruan për veten atëherë ajo që shkruan bëhet pasqyrë e tij.

Ramazani, ose më drejtë ndjenja e agjërimit, e nxjerr në pah këtë vete të njeriut për të cilën ai shpesh nuk është i vetëdishëm. Mbyllja e parimit të së keqes në muajin e bekuar të Ramazanit i mundëson njeriut që ta përjetojë atë un brenda unit të tij që e përkëdhel përmasën e vërtetë të tij. Në realitet Ramazani është si rëra e nxehtë shkretinore e cila në trupin e njeriut e mundëson përkëdheljen prej puhizës hyjnore(nefha-i ilahijje). Njeriu në kohën e tashme të përhershme të Ramazanit në shkretëtirën e trupit të tij përmes puhizës së shpirtit prodhon trajta mahnitëse në rërën e bregdetit metafizik. I shkruan ndjenjat e tij. Ajo ndjenjë humbet në parazanafillën. Njeriu shkruan në shpirtin e tij për humbjen dhe harresën e kësaj ndjenje. Në shpirt përjetohet silueta e dashurisë së thellë e shprehur me fjalët, “ Kam nevojë për dashurinë Tënde, zemra ime nuk e ka fshirë fjalinë “Kalu bela/Po, gjithsesi” dhe ajo pandërprerë më tingëllon në veshët e zemrës”. Këtë ndjenjë nuk e mban të gjallë vetëm agjërimi por edhe trajta se si e përjetojmë atë.

Agjërimi dhe çështja pse agjërohet ka të bëjë vetëm me individin, por ama trajta se si e përjetojmë atë ka të bëjë edhe me të tjerët. Kjo kështu pasi bartja e adhurimit në kallëpet e përjetimit prodhon një rrugë, një brend, e cila/i cili ngjitet prej një njeriu në tjetrin…

Për ta përjetuar agjërimin ka nevojë për heshtje, për vetmi pozitive dhe jo për shumë zhurmë dhe kabare. Heshtja dhe vetmia është për të mos ngelur i vetëm dhe i heshtur. A nuk e kërkoi këtë Allahu xh.sh. prej Zekerijja’së a.s. kur e përgëzoi për djalin e tij Jahjanë (Gjallërinë e idesë për Zotin) dhe prej Merjemes a.s. kur u kthye me Isain a.s. foshnje që foli në djep..?Ose në erën e këmishës së Jusufit a.s. që ia çeli sytë Jakubit a.s., apo në heshtjen e Jusufit a.s. përderisa e priste që t’i vijë Bunjamini…

Agjërimi nuk e duron peshën e bartjes së të tjerëve. Vështirësia e Ramazanit është për ata që e bartin trupin e vet dhe të tjerëve në rrugëtim dhe përpiqen që me këtë barë të ngjiten në qiell. Puhiza e lehtë e Ramazanit e bart me vete njeriun e pastruar nga stomaku dhe nga skepsa. Ajo është dashuri, i jep shpirt çdo lënde, e bën të gjallë tërësinë, vetmia shndërrohet në bashkësi me gjethet, drunjtë, yjet, detin e qiellin.

Ndonjëherë edhe pyetem: Ç’kuptim ka koha? A mos vallë e tërë filozofia qëndron në tik-taket e orës? Tik-taket e orës shndërrohen në të tashme të përhershme vetëm në vegimin për t’u kthyer në origjinën së bashku me bartësen, puhizën që është dërguar për të na bartur tek Ai. Disa herë tik-taket e orës më duken si pulëbardha që më kalojnë përmbi kokë përderisa qëndroj në anijen në bregdet. Po, agjërimi ma përkujton edhe Nuhin a.s.. Zoti i pati thënë “Bëre anijen nën kontrolin Tim dhe me zbulesën Time dhe mos hyn në dialog me zullumqarët. Ata do të mbyten/fundosen”. E ndjej veten e Nuhit, jam në lëkurën e tij, “ të bësh anije, ndërsa det nuk ka askundi”!!! Por, problemi nuk ishte deti, pasi ajo është punë e Të Madhit, puna ishte që udhëtarët e anijes duhej të jenë prej vepërmirëve. Kërkohej një bashkësi e cila do të tubohej për ta ndihmuar të mirën edhe pse ata jashtë anijes do të talleshin me  ndërtuesin dhe udhëtarët e  anijes.

Sot edhe pulëbardhat nuk bëjnë zë, pse vallë? Me sy gjysëm të mbyllura e shikoj qiellin, jo nuk e dëgjoj atë zë! Por ama qielli buzëqesh, koha përsëri fillon të ec me iftarin. E kuptoj kohë nuk ka, ekziston vetëm ndjenja për të. Koha kalon por gjurmët e ndjenjave për të mbeten të gjalla. Një kohë përmbi kohën, e kuptoj se kalon vetëm nga gjurmët e këmbëve të mia. Gjurmë shumë, nuk janë vetëm të miat, ka edhe tjera, por ama rruga e njëjtë. Gëzohem, ecim bashkë, tok. E ndiej se jam më i lehtë. Në brendi kam një ngrohtësi relaksuese. Kjo ndjenjë e njëshmërisë në shumësi dhe shumëshmërisë në njëshmëri më relakson shumë. I përkujtoj disa vargje të arta  të Ismail Hakki Burseviut:

“Sekreti yt u takua me timin, vëzhgoje edhe ti sekretin tim

Kushdo që u përsos në ty, shihe tek unë

Me të shpirtit sy pikas bukurinë e njohjes së Zotit

Atë që ke dhuruar shihe në formën e trupit tim.

Çdokush që sekretin tënd përkapi në këtë botë,
vdiq para se të vdiste

Ti je mes të vdekurve, shihe atë të gjallë.

Vendvajtja e njohësve është Fytyra e Allahut

Çdonjëri që vihet re në dukshmëri, vëreje atë në Të.

Nëse e di sekretin e unit, Hakkiut sqaroja

Çdo formë përsosjeje në trajtën më të bukur pikase.”

Krahas kësaj shoh edhe një re të zezë që ec pandërprerë me mua, është goxha e madhe dhe më ec në anën e majtë. Në anën e djathtë deti, në mes unë dhe në të majtë ajo re e zezë. Nuk dua ta shoh, por ama flokët kaçurela në trajtë të një siluete më kalojnë përbrenda.Mos vallë edhe ajo është rrotulluar përreth qafës sime? Ecim bashkë. Koha sillet vërdallë përreth shpirtave tonë. Çdo hap një fjalë, shkruaj në brendi për brendinë time, fjalë për fjale. Shpesh dëshiroj ta nxjerr jashtë, por përsëri e kafshoj gjuhën dhe hesht. Krahas të gjithave jam i kënaqur që jam në të djathtë…

Dhe e kuptoj. Ramazan është. Reja e zezë është vetëm një figurë, ka qenë dhe do të jetë… nuk e ka fuqinë që ta ndërpresë rrugëtimin, mund të jetë vetëm një stacion. Ndonjëherë i errët. Po, mund të jetë edhe pus. Të mos shoh. Të bërtas prej thellësisë së tij: “ Unë jam, Jusufi”. Po unë jam që bërtita nga pusi. Bunjamini nuk mund të më dëgjojë, vëllezërit ende nuk shohin sa duhet, babai i gjorë e di, por është me përvojë, ka ecur gjatë në shkretëtirën e Ken’anit dhe e di që kjo rrugë kërkon qëndresë, kërkon sabër. Po edhe agjërimi është një qëndresë për të arritur te qëllimi fisnik.

Disa herë iftarin e përjetoj si kalim andej dhe deri në syfyr ekzaltohem me bukurinë e Tij. Nuk e thotë kotë I Dashuri i Allahut: Për agjëruesin ka dy kënaqësi. E para kur ulet në sofrën e iftarit dhe  edyta kur takohet me bukurinë/xhemalin e Zotit”. Ndërsa syfyrin si zbritje drejtë lëndores, ku do të kem nevojë të lë barën e rëndë të trupit për ta përjetuar sërish iftarin.

Ramazani është një nisje në rrugë…

Ezgjata dorën, jo nuk e bëra që dikush ta kapë atë, por vetëm që të mos them se “nuk e bëra”, e zgjata dorën…Vetëm përmes një çasti nga miljona të tilla të shkapërderdhura në gjithësinë e brendisë sime arrita të marr frymë. Morra frymë vetëm, as uj dhe as bukë nuk kisha futur në gojë, isha i përqëndruar vetëm në frymën, ushqim e kam vetëm atë. Ramazani me puhizën përkëdhelëse më ledhatonte… u nisa…

U nisa duke lënë pas vetes tërë atë shkapërderdhje të ideve, atë katrahurë të bindjeve, kulçedrën e skepsës, por tash më udhëtimi ishte në brendi dhe jo jashtë meje.

Agjërimi është udhëtim në brendi dhe jo jashtë vetes. Udhëtimi për në brendi kërkon zbrazje, zhveshje dhe jo valixhe me tesha dhe ngarkim me ushqim. Nuk morra gjë tjetër përveç frymës dhe heshtjes… Nuk e kisha kuptuar ende mirë pse kërkoi i Madhi Allah prej Zekerijjasë që të heshte?! A nuk ishte ai pejgamber, a nuk duhej ai të fliste, të sqaronte… por jo, pshshshtt…

Kjo heshtje bëri që të përshëndetem me shumë njerëz, të thjeshtësohem… besova se thjeshtësia do të më mundësonte të jem unë, për këtë e fillova rrugëtimin…

Sikur isha ulur në afërsi të Raxhiut (Thellësitë e Imagjinatës) dhe bashkë e dëgjonim Ajnali baba’në se si i frynte nejit dhe këndonte:

Të përsosurit nuk iu dorëzuan kënaqësive të botës

E dinin thelbin e saj, ishte vetëm hije, lojë dhe fantazi

Kjo botë ishte pasion dhe ilustrim për ëndrrën;

E arriti takimin me të Madhin njeriu, me rrokjen e skajit të dashurisë. 

Ky zë ishte aq i bukur, sa që pranë tij edhe zëri i Davudit ishte si mëngjes i mrrolur. Këndonte…

 Ec, o udhëtar i papunë, ec e mos u ndal

Mos të të pengojnë ty nga rruga e takimit shijet e imagjinatës,

këta bukuri, këta hollësi dhe ëndërr e fantazi,

Ec o vizitor i paçare ec, mos u ndal ec,

Ec që në gëzimin e takimit ta shohësh madhështinë.

Ec, shkrihu, zhbëhu, këto janë etapat e plotnisë,

Ec e braktise fodullëkun që të pish nga gota e takimit

Ec që në hapësirën e Hiç’it ta përjetosh pasqyrimin. Puhiza e Ramazanit e shpërthente flakën nga brendia ime, pavarësisht gjithçkaje. Ajo flakë del prej zemrës dhe nuk lejon ta dirigjojë goja ose lukthi. Është e mirë për shkak se nuk më lodh për t’i kërkuar fjalët. Nuk ka dëshirë shumë të dëgjohet dhe as që diskuton për shpërblime lëndore. Nuk i përjashton të tjerët, nuk e thotë fjalën pa durim. Del nga zemra dhe nuk i lëndon zemrat. Nuk është e plogsht dhe e mërzitshme, nuk konsumohet nga ata që duan të duken. Prandaj edhe  thotë Bukowski, … Nuk ka mënyrë tjetër, dhe nuk ka pasur mënyrë tjetër asnjëherë….

Fjalorët e filozofisë dhe estetikës na e tërheqin kujdesin në lidhje me një përmasë specifike të metafizikës dhe urtisë perenniale në kontekst të përfaqësimit të bukurisë së madhërishme. Metafizika dhe transendentalja në vete janë lëmi absolute dhe i takojnë përmasës tej të së dukshmes, siç në matematikë, janë   numrat e pafund, apo në dinamikë, energjia që nuk mund të frenohet. Për më shumë, këto dy terme në konstelacion  estetik janë të përfaqësuara si të paperceptueshmer, domethënë si sfond tejshqisor i çdo  materieje. Ajo nuk mund  të perceptohet me shqisa, mirëpo fuqia e saj reflektohet si  bukuri dhe madhështi në të gjitha  objektet të cilat ne i cilësojmë si të bukura apo madhështore.

Në faqen e dheut nuk ekziston asgjë që njeriu e vlerëson më shumë se të bukurën, për të cilën është tejet i kujdesshëm dhe assesi nuk mund të jep arsye për atë përjetim, dhe as edhe  të jep llogari për atë vlerë e cila në mënyrë të parezistueshme i imponohet. Për pasojë,  gjërat dhe fenomenet e bukura e tilla jo vetëm që janë të pakrahasueshme midis vetes në kontekst të papërsëritjes së tyre , por edhe  nuk mund të krahasohen me asgjë tjetër.

Pikërisht për këtë,  ekzistojnë vështirësi, dilema dhe brenga që mund të hasen, sidomos sot, në përpjekjen për të folur dhe shkruar mbi estetikën. Nga njëra anë kemi njerëzit që diksutojnë se a ka nevojë të merremi me çështjet estetike në një periudhë kur preokupimet e njerëzve janë të orientuara nëa të që është duke ndodhur sot dhe në çështjet që kanë të bëjnë me ardhmërinë tone? Ndërsa nga ana tjetër kemi një gamë të madhe të mendimeve dhe rrymave të cilat kanë ndikuar në sfondin estetik të të gjitha dukurive shoqërore në histori. Këto dy vështirësi janë të përgjithshme për tërë njerëzimin, ndërsa ne myslimanët I shtojmë edhe disa dilema në lidhje me analizën estetike të qenies. Ne si myslimanë kemi vështirësi me përkufizimin e artit real që duhet të jetë në përpurthshmëri me normat e drejta të fesë absolute dhe autentike të  rrugës Islame, si rrjedhojë ai në raste të caktuara do të paraqitet e kundërshtuar nga  ortopraktikat lokale dhe historike, në periudha të ndryshme të historisë Islame. si pasojë,  do të përballemi me një problem goxha të komplikuar në raport me përkufizimin e një digresioni,  midis Islamit të gjallë që jetohet dhe Islamit të përfaqësuar në letërsinë përgjatë shumë shekujve. Ky mendim, para nesh do të shpalos dy grupe njerëzish të cilët radikalisht janë kundër njëri tjetrit në raport me kuptimin dhe përjetimin e artit, dhe estetetikës por të cilët njëkohësisht janë identik në kontekst të strukturimit të teorisë së artit dhe estetikës Islame si dhe  të dispozitave të saja në traditën Islame. Përderisa një grup është i mendimit që nuk është e nevojshme të merremi me tematika të cilat nuk e ngërthejnë përmasën zbatuese duke analizuar dhe komentuar pjesërisht dhe me njëanshmëri tekstet burimore të Islamit, të tjerët do të flasin mbi pikëpamjen kozmopolite të manifestimit së të bukurës së artit dhe filozofisë dhe për pajtetërshmërinë e saj në traditën myslimane, pa bërë analiza të thella dhe pa e përfaqësuar drejtë këtë diskurs.

Detyra kyçe e estetikës islame dhe  filozofisë së artit  islam është të veprojë si agregat I veçantë I dijes, i cili së pari do të hedh dritë  në hapësirat ku kanë  jetuar dhe vepruar myslimanët, në të gjitha aspektet jetësore dhe më pas edhe në tërë  hapësirën njerëzore. Tek të parët me qëllim që të bëhen  analiza  mbi veprimtarinë artistike dhe estetike, ndërsa tek të dytët për shkak të ndikimit dhe kontinuitetit tëë trashigimisë njerëzore në tërësi. Vetëm atëherë kur të vendoset lidhja adekuate  mes të kaluarën me qëllim që ajo të integrohet dhe të bëhet pjesë e së tashmes, mundemi që realisht të konceptojmë materialin e pashtershëm estetik islam, si trashëgimi e urtisë perennieale, në kuadër të mendimit tone bashkëkohor.

Secili art dhe botëkuptim estetik e cila e ngërthen prefiksin fetar, përfshirë këtu  edhe  Islami,  krahas përmasës  materiale dhe objektive, në vete ka edhe një hapësirë të paskajshme të subjektivitetit, jomateriales dhe shpirtërores. Prandaj,  çdo analizë e letërsisë, arkitekturës, minijaturës, muzikës nga spektri i estetikës islame duhet ta ketë parasysh edhe simbolikën, metaforën, aluzuonin, që në një trajtë të caktuar është në sfond të lëndës që analizohet. Me këtë, lënda që hulumtohet e  përfiton përmasën e të madhërishmes, thënë ndryshe, shndërrohet në të bukur metafizike dhe transcedentale.

E bukura metafizike dhe transcendentale është  shumëdimensionale. Ajo është e ndërlidhur me estetikën por edhe me etikën, si rrjedhojë ka përmasa mbarëfilozofike dhe mbarëpsikologjike. Ajo mund të interpretohet nga pozita retorike dhe politike; por edhe nga ajo gjuhësore dhe sociologjike.

Përmasa estetike e metafizikës dhe transcedentales është përmasa dhe pozicionimi më pak i diskutuar në kuadër të trashëgimisë intelektuale Islame.  E madhërishmeja ka kaluar nëpër disa etapa të analizës filozofike dhe estetike, por më e rëndësishme është ajo e para, që është e vatërzuar në krijimin hyjnbor. Kur  në këtë kontekst përmendet arti islam, atëherë  nënkuptohet një hapësirë e gjerë që zgjatet prej muzikës deri në arkitekturën, prej dizajnit të dyerve deri më kopertinat  e librave dhe kështu me rradhë. Mënyra më e mirë për të vlerësuar këtë hapësirë të gjerë, është të fillohet prej lëndëve ekzistuese dhe të orientohemi drejt sfondit metafizik të tyre, gjithsesi duke marrë parasysh edhe dokumentet e shkruara gjatë historisë dhe të shpërndara nëpër bibliotekat e ndryshme të botës.

Problemi i artit dhe estetikës tek myslimanët…

Myslimanët janë trashëgimtarë të një qytetërimi të madh, i cili në vete e ka sintetizuar kulturën dhe artin e popujve të lashtë të cilët më vonë u bënë myslimanë, siç ishin arabët, persianët, egjiptasit, hindusët, turqit e të tjerë. Si rrjedhojë,  është ndërtuar një art i cili i ngërthen karakteristikat e të gjitha kulturave dhe arteve të sipërpërmendura, por që njëkohësisht  është kanalizuar me zbulesën dhe traditën konstituive të Pejgamberit a.s.. Ky art dhe estetikë, për shkak të zgjatjes horizontale në botë ka qenë në kontakt dhe ka ndikuar në mbarë trashëgiminë njerëzore, si rrjedhojë ka ndikuar edhe në kulturën dhe qytetërimin e sodit.. Mirëpo, problemi më i theksuar qëndron në atë që ajo është më pak e njohur dhe më pak e hulumtuar nga ana e vetë myslimanëve.

Njëra nga thëniet më të shpeshta që përdoret dhe haset tek myslimanët është ajo “t’i kthehemi vetes”. Në rregull, mirëpo së pari  duhet ta dijmë se kush jemi ne në fakt? Kjo është një pyetje thelbësore dhe e rëndësishme të cilës duhet urgjentisht t’i përgjigjemi. T’i kthehemi vetes do të thotë t’i kthehemi kulturës tonë. Do të thotë që e kemi patjetër t’a hulumtojmë kulturën, lëndët dhe idetë e artit dhe estetikës tonë  me metodat moderne. Kjo nuk do të thotë që tërë artin dhe estetikën duhet t’a perceptojmë si teori e cila zgjatet nga rrënjët e saja në filozofinë antike dhe deri në rrymat artistike dhe estetike të bashkëkohësisë, por ajo të shërbejë si një libër i hapur i cili do të veprojë si shtytje për analizë të drejtë të individit mysliman në të kaluarën dhe sot.

Problemi i dytë, gjithashtu  me rëndësi, i  artit dhe estetikës tek myslimanët është fakti se me to më së paku merren ata që janë besimtarë. Është e saktë që sot detyrat  më të vrazhda dhe më të pahijshme i janë ngarkuar artit. Mirëpo,  unë mendoj që për të gjithë ne është shumë e qartë, që roli i artit dhe estetikës është krejtësisht i kundërt. Arti dhe estetika  duhet të jenë në përputhshmëri me metafizikën konstruktive të  njeriut.

Ajeti i cili përmendet në fillim të këtij shkrimi, ku Allahu xh.sh thotë: “ Njgyrosje e All-llahut, e kush ngjyros  më mirë se All-llahu? Ne vetëm atë e adhurojmë”(Bekare, 2:138) flet për shënimin  estetik  të njefriut nga ana e Allahut xh.sh. dhe krijimit të tij në formën më të mirë dhe më të bukur në kontekst të pozicionit të vet në këtë botë. E bukura si temë thelbësore e estetikës, në të konceptin Islam të artit dhe estetikës,  nuk do të thotë vetëm   e bukur objektive dhe subjektive, siç është në diskurset perëndimore, por këtu bëhet fjalë  për bukurinë absolute dhe imanencën  e saj  që manifestohet në gjithësi.

Për artistin mysliman  trëndafili nuk është i bukur në vetvete, as nuk është përvoja e qenies sonë në të (einfuhlung), por ai e përfaqëson  manifestimin e   atributit hyjnor,  të bukurës/Xhemal. E shëmtuara si antonim i së bukurës, që si term dhe koncept ekziston në estetikën perëndimore nuk është lënëd studjimi  për estetikën islame, ngase kjo e fundit është relative dhe nuk vërehet dot kur përballemi me bzukurinë absolute.

Detyra e artistit është ta zë të bukurën në  burimin e saj, thënë ndryshe,  të gryejë atë që ngërthehet në platformën e lëndës së manifestuar. Arti në të gjitha veprat  e artit Islam përfaqësohet pa individin, dhe si i tillë shndërrohet në  një lojë metafizike.

Artisti, tashmë, nuk është krijues i  veprës artistike, ai është vetëm një gjetës. Si pasojë,  lënda që e  manifeston Atë, si shembulli i drurit, përqafëson vetëm një shenjë e cila do të na shpie deri në prag të transcendentales dhe metafizikës, e cila luhatet në prapavijë. Për më shumë dhe katarza që përjetohet duke e soditur një vepër artistike është vetëm se një sintezë dhe integrim në brendinë estetike të asaj vepre. Katarza e tillë,  përjetohet dhe në vetë vëzhgimin e botës, që në realitet është vetëm se një libër simbolik.

E tërë gjithësia është libër,  shkronja i ka elementet kozmike, të cilat, nëpërmjet të kryqëzimeve dhe nën ndikim të ideve hyjnore  i ngushëllojnë botrat, gjallesat dhe lëndët.  Fjalët dhe fjalitë e këtij libri janë  manifestime të mundësive krijuese, fjalët  janë në raport me përmabajtjen, ndërsa fjalitë në raport me Përmbajtësin; fjalitë në realitet janë pikërisht si në rolin e  kohëzgjatjes dhe hapësirës e cila përmban një numër të paracaktuar përbërjesh dhe e mundësojnë të ashtuquajturën “Plan Hyjnor”. Kjo simbolikë e librit është  e ndarë nga simbolika e fjalës, si rrjedhojë e vetisë së heshtjes që e ka, ndërsa të folurit është i vendosur në vazhdimësi dhe e ngërthen përsëritjen dhe si e tillë është edhe aktuale.

Nga e sipërpërmendura është e qartë që reflektimi i fesë dhe njohjes është art dhe estetikë.  Estetika ia shton përmasën simbolike dhe lëndore  fesë/din dhe njohjes/irfan.

Por, po qe se bëhet një analizë e thellë e filozofisë Islame,  do të shohim se estetika dhe arti, është kuptuar me gabime të caktuara nga vetë ajo. Mirë e ka vërejtur Oliver Leaman , i cili në librin e tij Estetika Islame ka përmendur shumë shembuj të mënyrës së perceptimit të artit islam, brenda të cilave ka shumë lajthitje, së pari fetare dhe më pas edhe kulturore dhe qytetërimore.

Autori në librin e tij flet për njëmbëdhjetë gabime të filozofëve dhe artistëve që janë marrë me analizën e artit dhe estetikës islame.

Pyetja e parë e tij është në lidhje me  përkufizimin thelbësor të Islamit. A është vallë  i mundshëm një  përkufizim i tillë dhe çka do të ishte konkluza, që islami është statik në kontekst të Qabes, ashtu siç thotë Sejjid Husein Nasr, apo mos është ai dinamik që në vehte bart univerzalitetin dinamik të Zotit.  Statika e pandryshueshmërisë është gjenedrale ose ka të bëjë vetëm me platformën e fesë dhe ortopraktikës fetare?

Pyetja e dytë  e parashtruar nga ana e tij ka të bëjë me ekzistencën ose jo të estetikës Islame Oleg Grabar, një  nga interpetuesit me famë  të   artit islam, pohon që ne nuk mund të flasim për  estetikën islame,  për shkak se nuk e dijmë idenë dhe motivin e artist kur e ka  pikturuar  lulen ose ndonjë miniaturë. Megjithatë, kur ta kemi të njohur thelbin e mësimeve Islame përfshirë këtu edhe artin si specifikum,  atëherë lehtë mund t’i klasifikojmë edhe artistët në kuadër të kësaj vazhdimësie kulturore, thotë Leaman’i.

Pyetja e tretë e diskuton çështjen se  a është arti islam në thelb sufik. Edhe pse arti më dinjitoz është prezantuar në provincat sufike, kjo është gabim, thotë Leaman, ngase myslimani i kushton  rëndësi sa ezoterikës aq edhe egzoterikës. Ky lloj i të menduarit  ndikoi  në formimin e qytetërimeve  jo vetëm në harmoni me idenë metafizike dhe transcendale, por edhe funkcionale nga aspekti i kësaj bote. Këtu e ka fjalën për llojllojshnërinë e qilimave, fotografive,  ndërtesave, këngëve dhe kështu me rradhë.

Pyetja e katërt e parashtron problemin se a  ekzistojnë vallë forma specifike të  artit islam. Kjo është një përgjithësim që nuk është e mbështetur me prova. Si për shembull Keith Critchlow, në lidhje  me artin Islam, thotë:

Arti Islam është harmoni që zgjatet midis formës pastër gjeometrike dhe asaj që mund t’i thuhet formë themelore biomorfike: polarizim që ngërthen vlerë asociative nga spektri i katër cilësive filozofike dhe eksperienciale,të ftohtës dhe të thatës- që në realitet paraqet kristalizimin e formës gjeometrike- dhe të nxehtës e lagështisë- që paraqesin energjitë formëdhënëse prapa trajtave vegjetative dhe vaskulare…” Libri, siç do thoshte Leaman, është përplot me spekulime në raport me vetitë magjike të numrave, mënyra e përqafësimit të sferave dhe planeteve dhe kështu me rradhë. Dhe nuk egziston absolutisht as edhe një provë vërtetuese që të argumentojë se autori ka  të drejtë.

Pyetja e pestë është në lidhje me atë se arti islam në esencë është me karakter  fetar ose jo? Sigurisht që kur të vëzhgoni një vepër arti, pa marrë parasysh cilës sferë i takon, do të zbuloni diçka e cila do të ju përkujtojë  ndonjë simbol fetar, kjo ndodh dhe në artet e tjera, mirëpo siç pohon edhe Leaman, është gabim të themi që arti islam ka esencë fetare dhe sakrale.

Pyetja e gjashtë është se a dallohet vallë piktura Islame format e tjera të pikturimit. Leaman nuk është i mendimit se piktura islame është ndryshe nga të tjerat. Ai nuk pajtohet me mendimin se shkrimi arab/kaligrafija në traditën islame,  është i mjaftueshëm për të shprehurit fizik dhe  shpirtëror dhe se plotësisht ka mundësi ta zëvendësojë pikturën. Nuk ka dyshim se imazhet janë të ndaluara në kontekst të fesë, ngase mund të përdoren në aspekte të idhujtarisë, përkulja para  fotografive, ose në fotografitëë reptësisht është i ndaluar. Mirëpo është fakt që  imazhi është  prezent në artin Islam, ashtu siç haset dhe në artet e tjera.

Pyetja e shtatë është, a e ka zhdukur Gazaliu pikturën islame. Është e vërtetë që Gazaliu akuzohet për një grusht gjërash të cilat shkuan huq, ose mund të konsiderohen   gabim në kulturën islame, mirëpo më së pakti duhet fajësuar atë për vdekjen e hershme të pikturës arabe.

Pyetja e tetë  është  a ka rëndësi dhe peshë arti dhe estetika islame.  Piktura islame, përfshirë këtu  edhe dimenzionin funksional, në disa raste konsiderohet si reprodukcion. Mirëpo në qoftë se ndalemi dhe analizojmë si duhet pikturat  dhe minaturën në traditën Islame, si shembull, Jusufi dhe Zulejha, Lejla dhe Mexhnuni, mund të shihet  simetri, harmoni dhe aheng komplementar i pashoq në ndërtimin e tyre figurativ.

Pyetja e nëntë e polemizon çështjen se  a është arti islam atomik si edhe kelami esharit. Konflikti i qartë midis zbukurimit, orendisë dhe formës është një veçori e rëndësishme e artit islam. Ajo paraqitet në pjesë të ndara të murreve të ndërtesave, siç janë xhamitë dhe pallatet, ku vetë komplikimi dhe përsëritjet e dekorimeve e zbukurimeve, e vështirëson identifikimin e formës, në kuptim të lëndës.

Pyetja e dhjetë ka të bëjë, me çështjen  a është kaligrafia arti kryesor islam . Fillimisht duhet ta sqarojmë qartë se kaligrafia a i ngëlrthen vetitë për të qenë art. Kaligrafia nuk ka asgjë të përbashkët me fjalët, por përpiqet ta përfaqësojë bzukurën e imazhit. Edhe pse ka teoreticienë që  pretendojnë se shkronjat arabe e kanë edhe dimenzionin e tyre kozmik, siç është Annemarie Schimell. E vërteta është që kaligrafia përfaqëson një lloj të artit, e cila di që në shumë raste të bëhet dhe kiç, por nuk duhet të harrohet se nuk e përfaqëson artin kulminant të Islamit

Pyetja e njëmbëdhjetë është në lidhje me boshllëqet në artin islamik. Është e vërtetë se në veprat e artistëve islam kishte boshllëqe hapësinore që simbolizonin stërngarkimin e qyteteve, shamngien nga shkretëtira si hapësirë ​​boshe dhe ikjen nga zbrazëtia, duke e konsideruar atë si dobësi artistike.

Hadithet e Pejgamberit a.s. e kanë ndaluar pikturën e gjallesave dhe skulpturën. Ky ndalim, pa marrë parasysh se si do të komentohet apo interpretohet, pati ndikim të thellë në orientimin e artistëve  muslimanë ndaj jopërfaqësimit dhe nonfiguracionit.

Lirisht mund të thuhet se prapa këtij  ndalimi qëndron ideja për luftim të  idhujtarisë dhe politeizmit (shirk), dhe kjo ka ndikuar dukshëm që nëpër xhami të mos  hyjnë fotografitë dhe skulptura.

Louis Masignon thotë që artisti musliman, i cili nuk është Pygmalion i veprës së tij,me plotë vetëdije orientohet drejt joreales . Si rrjedhojë,  disiplinat artistike që ishin të pranishme në kulturat e ndryshme natyrsiht që kanë depërtuar edhe në shoqërinë Islame. Pra imazhi, edhe pse ishte i ndaluar, si e tillë është e pranishme në artin islam në forma të ndryshme, por më shpesh në stil të miniaturës. Është me rëndësi që edhe një herë të përmednet se  parimet e artit islam, duke e përfshirë aty edhe arkitekturën islame, urbanizmin, etj. janë të  lidhura ngushtë  me zbulesën Islame. Për më tepër, këtë relacion e hasim në dy trajta të ndryshme,  në trajtë të drejtëpërdrejtë dhe indirekte. Këto parime rrjedhin direkt nga dimensionet e brendshme të zbulesës  ku’ranore dhe mësimeve të madhërishme që përfshihen në të. Ata rrjedhin nga një aspekt i shpirtit të Pejgamberit, pranuesit të Fjalës, si rrjedhojë e pranisë metafizike të Pejgamberit. Dhe gjithsesi, me një analizë dhe absorbim të mirë të këtyre fjalëve dhe prezentim adekuat të tyre në aktualitetin tonë kohor.