Metin Izeti

Category: Shkrime

  • METIN IZETI – ARTI, E SHENJTA DHE VETMIA POZITIVE

    METIN IZETI – ARTI, E SHENJTA DHE VETMIA POZITIVE

    Arti, e shenjta dhe vetmia pozitive janë tre gjendje substanciale që bashkohen në një pikë të përbashkët. Janë gjëra për të cilat është vështirë të flitet. Ata bashkarisht përkufizohen medoemos nga sekreti. Në eksperiencën tonë të përgjithshme, ata thelbësisht janë të shkëputura nga bezdia e përditshmërisë dhe nga komunikimi i zakonshëm i emocioneve. Subjektet e artit, të shenjtës dhe vetmisë pozitive  janë, mbi, nën, para ose prapa përditshmërisë të emocionuar dhe perceptuar nga të gjithë. Edhe pse në parim është kështu, prapseprapë ka përjashtime dhe në masë të madhe përjashtimet identifikohen me lëndën e tyre. Ndërsa përmasa latitudale e tyre përfitohet nëpërmjet të hermeneutikës  reciproke midis tyre.  Ose më qartë:

    • E shenjta shprehet nëpërmjet artit, në vetmi pozitive.
    • Arti është shprehje e shenjtë e vetmisë pozitive.
    • Vetmia pozitive është art i shenjtë.

    Përvoja shoqërore e prezentimit të të shenjtës në traditën e gjatë të historisë së njerëzimit është bërë nëpërmjet të artit të trajtësuar në vetmi pozitive. Tekstet e shenjta të të gjitha traditave flasin për vetminë e bartësve të shenjtërisë, që më vonë nëpërmjet të artit e kanë përgjithësuar të pranuarën. Në realitet lirisht mund të thuhet se arti është hermeneutikë e të shenjtës.  Në një ajet të Kur’anit I Madhi Allah thotë:

    “Kjo  është “ngjyra” që na ka dhënë Allahu! S’ka “ngjyrë” më të bukur se ajo që jep Allahu! Ne vetëm Atë adhurojmë!”(Bekare, 138).

    Ajeti i mësipërm e shpreh përmasën e vetme të shprehjes së të shenjtës, atë artistike. Edhe fjala e shenjtë është shprehur në trajtë të rimuar dhe me harmoni të pashoq të fjalëve dhe tingujve të zgjedhur. Çdo qasje që në thelb nuk e ka këtë përmasë mbetet si diçka jashtë, për të cilën ndoshta mundet të flitet, por si për të përtejmen e ndjesive të imanentes, si për një botë të përtejme që do të mund ta njihnim vetëm me një kusht: po të dalim, për t’u mbyllur në vetmi poziitve, nga bota ku ndodhemi tani. Dhe më duket se për të arritur të përtejmen në fjalë e vetmja gjë që duhet të heqim dorë është rrëmuja. Rrëmuja kërkon ta flasim çdo gjë që e përjetojmë. Ndërsa eksperienca e të shenjtës, në parim na çon të heshtim dhe këtë më së miri mund ta bëjmë në vetmi pozitive.

    Bota e jashtme për njeriun nuk është vetëm objekt që perceptohet vetëm nëpërmjet të përvojës, por disa herë njeriu i qaset me marramendje, frigohet, e përjeton si të bukur ose ndonjëherë ka mundësi që të ketë dëshirë të ik prej saj. Në realitet të gjitha këta janë një lloj i përvojës; një përvojë që në brendi ngërthen kuptime, gjykime vlerore dhe komente. Njeriu është njeri së bashku me të gjitha këta përvoja, jo vetëm me eksperiencën shqisore. Ndërsa një nga përvojat më të rëndësishme që njeriun e bën njeri në këtë proçes të trajtësimit është përvoja estetike. Përvoja estetike elemente bazë i ka artin, të shenjtën dhe vetminë pozitive.

    Gjatë përvojës estetike edhe pse njeriu nga njëra anë mbështetet në shqisat, por  duke e tejkaluar atë, vetes apo objektit të përvojës së tij i mvesh një subjektivitet të veçantë. Për rrjedhojë, përvoja estetike domosdoshmërisht është e lidhur me përvojën transcedentale apo me vetë transcedencën.

    Përvoja domosdoshmërisht e kërkon subjektin njeri dhe realitetin. Nëse do të flasim për një përvojë të vërtetë atëherë gjithsesi duhet të ekzistojë pikëtakimi midis subjektit dhe realitetit.  E shenjta, për ata, që e besojnë, që e ndiejnë dhe emocionohen me të, e shpreh realitetin.  E shenjta jo vetëm nga aspekti i zbulesës, në fetë qiellore, por edhe në mitologji ka qenë bazë e përjetimit të realitetit. Mitet janë rrëfime simbolike të mënyrës si i kanë kuptuar ose u kanë dhënë kuptim njerëzit botës dhe të shenjtës. E shenjta dhe shprehjet e saj janë si melodi, ata sa herë që performohen lindin për së dyti dhe e ruajnë gjallërinë e tyre në trajta të ndryshme.
    E tillë është edhe zbulesa e fundit hyjnore, Kur’ani. Çdo ajet i tij lind së dyti gjatë çdo leximi të ri dhe tradita e komentimit të tyre nuk është traditë e vdekur por e gjallë, konstituive, që e ka të njëjtin tekst , por që në periudha të ndryshme ekzalton auditorin në trajta të ndryshme si intelektuale ashtu edhe artistike. 

    Ashtu si e shenjta edhe arti nuk i duron vetëm kufijtë e shqisave dhe të dukshmes. Ata janë melodi të përjetshmërisë dhe relacioni i subjektit me objektin tek to nuk është i ndarë por i bashkuar. Si pasojë ka mundësi të shprehet vetëm nëpërmjet të artit. Pikërisht për këtë edhe stili i gjuhës së Kur’anit është artistik dhe jo vetëm literal.

    Nuk dua të them se arti dhe e shenjta e kanë të njëjtën natyrë. Dua të them vetëm se të dyja përvojatsi njëra dhe tjetra, janë me intensitet të lartë. Kur flitet për të shenjtën/zbulesën/sunnetin atëherë ajo ka të bëjë me llojin e jetës që përcaktohet e tëra nga prania e fortë e një realiteti të shenjtë brenda nesh, e një realiteti që mund të na trondisë deri në palcë. E njëjta gjë ndodh edhe me artin. Të dyja këta emocione na e dashurojnë vetminë, por na mbanë të gjallë me shoqërinë.

    Eksperienca e të shenjtës dhe përgjithësimi i saj nëpërmjet të artit ka ndikuar qartë në përpunimin e sistemit të Ibn Arabiut, që është shfaqur në veprën e tij të njohur Fususu’l-Hikem/Perlat e Urtisë. Ai, jetën dhe veprimtarinë e pejgamberëve të Allahut, të prezentuar në Kur’an, e ka paraqitur në trajtë të arketipeve universale për të gjitha kohrat dhe hapësirat. Hermeneutika  e tij artisktike është qasje sui generis e përvojës së të shenjtës dhe prezentimit të saj nëpërmjet artit në vetminë ekzistenciale.

    Njeriu domosdoshmërisht është i detyruar, thotë Ibn Arabiu, të zgjedhë. Zgjedhja që duhet të bëjmë fillimisht është sasiore.  Sasia e të mundshmeve, po t’i shohim të tëra  si të barazvlefshme, i kapërcen mundësitë tona. Nëse e fusim në lojë eksperiencën e gjendjeve të përtejme, atëherë zgjedhja para së cilës gjindemi është cilësore. Të qenit vazhdimisht i hapur ndaj mundësisë që është pothuaj ajo e të shenjtës, bën që puna e mendimit t’i nënshtrohet vazhdimisht diçkaje tjetër, diçkaje ballë së cilës pikërisht mendimi ndërpritet.

    Në këtë pikë ne sot jemi të përballë  me çështjen e ardhmërisë së artit, ose , mund të themi, edhe me çështjen se do të vazhdojë ose jo arti. Vazhdimi i artit, përballë kushteve rrënuese që i ka krijuar vetë subjekti njeri, do të jetë i mundshëm vetëm se nëpërmjet të rrikthimit të të shenjtës dhe bashkimit të subjektit me objektin e artit. Njeriu e krijon artin si qenie alternative e natyrës që është e përcaktuar me ndryshimin dhe zhvillimin. Arti me vete e sjell edhe një  pasqyrim të ri të qenies. Ky pasqyrim është vazhdimësia si antinom i ndryshimit të pandërprerë. Gadameri në hermeneutikën e tij, ngjashëm si shumë më herët Ibn Arabiu, jetën e “të tashmes” e vendos si horizont të caktuar më kuadër të historisë dhe prej këtu konstaton se qenia është një spjegim dhe se nuk prmban modalitet të pandryshueshmërisë. Këta ndryshime  rrënjësore të paraqitura në shkencë dhe në filozofi do të transferohen edhe në  art. Edhe Umberto Eco, është i mendimit se njëvepër artistike nuk mund të kuptohet si pasojë e një sistemi të mbyllur të ndjenjave dhe të mendimit, përkundrazi duhet të jetë e gjallë dhe e vazhsueshme. Këtë vazhdueshmëri artit ia mundëson vetëm e shenjta, por edhe të shenjtës vetëm hermeneutika artistike. Ndërsa që të dyja janë të lidhura me vetminë pozitive.

    Objekti definitiv i artit të shenjtë është të mos ndjell ndjenja ose të komunikoj impresione; ai është një simbol, dhe si i tillë ai përdor kuptime të thjeshta dhe pimordiale. Ai në asnjë rast  nuk mund jetë diç  më tepër se  aluzion, objekti real i tij është i pashprehur.  Ai është engjëllor për nga origjina, sepse modelet e tij  reflektojnë realitetin e të përtejmes. Me anë të një rekapitulimi të krijimit – “Arti Hyjnor” –  alegorikisht, demonstron natyrën simbolike të botës, e çliron shpirtin njerëzor.

    Gjitha këto aspekte fundamentale të artit të shenjtëruar, në një apo tjetër mënyrë, si dhe në proporcione të ndryshme, në secilën prej traditave tradicionale, në esencë e posedojnë të vërtetën dhe madhështinë e plotë të përjetimit të përtejmes në vetmi pozitive, ashtu që secili do të jetë i aftë, në parim, të manifestojë cdo formë të mundshme nga shpirtëria. Për më tepër, forma, përmes natyrë së vetë të plotë, është e paaftë t`a shpreh një gjë pa mos e përjetuar një tjetër, sepse forma e limiton atë që e shpreh, dhe si rrjedhim në këtë mënyrë e ekskludon  mundësinë e shprehjeve të mundshme nga arketipi i  tyre univerzal. Ky ligj natyrisht aplikohet në gjitha nivelet manifestimit formal, dhe jo vetëm në art; kështu që ndryshueshmëritë e zbulimeve hyjnore, në të cilën janë gjetur religjione të ndryshme, gjthashtu janë reciprokisht ekskluzive  kur peshohen në kushtet e pasqyrimeve të tyre formale, e jo në esencën e tyre Hyjnore, e cila është Një.  Nuk ka art dhe të shenjtë që nuk mvaret në një aspekt nga metafizika. Shkenca e metafizikës është vetë e pakufizuar, kur dihet fakti se objekti i saj është infiniteja.

    Nisur nga kjo që u tha, në vijim të tyre, gjithçka që nuk na veçon e ndan nga bota, gjithçka do të binte ndesh me rregullat thelbësore të artit dhe të shenjtës.  Shpeshherë diciplina e industrializuar, duke na mbyllur në rrugën e punës, na largon nga përvojat e përtejme.  Kështu është vërtetë, të paktën në kuptimin e përgjithshëm, por ama edhe kjo përvojë e të përtejmes e  kërkon diciplinën e vet.  Një gjë është e sigurtë: se një diciplinë e tillë ndalon çfarëdolloj lëvdate llafazane të të shenjtës ose artit. Thashë që arti dhe e shenjta e kërkojnë heshtjen, mirëpo jo gjithherë ndodh kështu, për disa prania në botë bëhet shkak i mjaftueshëm për mohimin e heshtjes, për llomotitje, për harresën evetmisë pozitive.

  • METIN IZETI: TEZ’HIBI (PRARIMI)

    METIN IZETI: TEZ’HIBI (PRARIMI)

    Tezhibi/prarimi nuk mund të jetë shpirtëror pa intimitet dhe lidhje midis formës dhe përmbajtjes së shpalljes islame. Përgjigja ndaj spiritualitetit islam është e fshehur në vetë fenë.

    Shkruan: Metin IZETI

    Tezhib është një fjalë me origjinë arabe dhe do të thotë të prarosh, të dekorosh me ar. Sot, tezhibi, i cili në të kaluarën ka pasur një karakter pak më fetar, është emri i përgjithshëm i dhënë arteve të dekorimit të librave. Meshkujt që merren me artin e tezhibit quhen muzehhib, ndërsa gratë quhen muzehhibe.

    Tezhibi/prarimi është një degë e artit që shpesh ngatërrohet me miniaturën. Përderisa, miniatura përfshin bimë, kafshë dhe ilustrime tjera, prarimi bëhet kryesisht për të dekoruar rreshtat e faqeve të librave rreth tyre. Tezhibi, i cili është konsideruar kryesisht një artkaligrafik, sot përdoret gjithashtu edhe në pano të ndryshme. Tezhibi, kryesisht, ka një dizajn të përbërë nga modele simetrike. Ky art, veçanërisht në periudhën osmane, përdorej për të dekoruar dorëshkrimet dhe faqet e Kuranit. Dekorimi i tugrave të sulltanit ishte gjithashtu një nga punët e bëra nga artistët e prarimit.

    Edhe sot, në përgjithësi ndiqet qasja klasike. Kjo qasje bazohet në përdorimin e formave dhe modeleve të përdorura gjatë historisë së tezhibit, pa i shkatërruar ato, por duke i rinovuar ato. Sidoqoftë, ka edhe artistë prarues që punojnë veçmas nga qasja klasike dhe krijojnë modele unike me kompozime të ndryshme. Arti i tezhibit është një degë që ishte zhytur në harresë me kalimin e kohës, por ai, vitet e fundit ka fituar popullaritetin e tij të mëparshëm. Tash në Turqi ka departamente të tezhibit në fakultetet e arteve të bukura të shumë universiteteve, ku edhe shkollohen dhe përgatiten artistë të mirrëfilltë.

    Tezhibi si art dekorativ është një nga artet shumë prezente në lindje. Raste të dekorimit me ar hasim edhe në Japoni në teknikat kintsugi dhe kinstukuroi, në hapësirën persiane, ku është emërtuar me termin zerefshan, por zhvillimin ktryesor e ka duke filluar nga periudha e selxhukëve dhe më pas në periudhën osmane. Si i tillë, tezhibi ka qenë një degë artistike me të cilin janë marrë edhe artistët shqiptarë, veçanërisht gjatë përshkrimit dhe dizajnimit të librave të ndryshëm. Shembuj të tillë kemi në të gjitha arkivat në trojet shqiptare. Në periudhën e Sulltan Sulejmanit, veçanërisht nëpërmjet dy mjeshtërve kryesorë Shah Kullu dhe Kara Memi, arti i prarimit e ka arritur kulmin e zhvillimit, ndërsa më vonë, në Epokën e Tulipanëve/Lale Devri është modifikuar edheme motive perëndimore të rokokos.

    Por ajo që është e rëndësishme në këtë disiplinë artistike mendoj që përfshihet në ndjenjën dhe platformën filozofike për ta bërë këtë art. Artisti mysliman, për shkak se u ka ikur imazheve të gjalla, është përpjekur që bukurinë e bërë nga Artisti i Madh ta shprehë në artin e tij. Tezhibi në një mënyrë është një ekspresion abstrakt i cili përpiqet ta shprehë dashurinë dhe përgjërimin për inkuadrimin e artistit në Artin e Madh të ekzistencës. Njeriu si amanetçi i frymës krijuese të Zotit, e cila është trajtësuar në gjithësi në formën më të bukur, ka dëshirë që t’ia jep hakun këtij amaneti, por duke mos prekur në shenjtërinë e krijimit të Zotit. Pikërisht për këtë artisti mysliman nëpërmjet të motiveve të luleve dhe figurave gjeometrike, të bëra me materialin më të shtrenjtë të botës, pra arin, e shpreh përkushtimin e tij ndaj frymës hyjnore që ka në vete.

    Gjithashtu Tezhibi/prarimi ka qenë pjese e pandashme e dekorimit të librave, që tregon se koncepti i mendimit islam shkencën dhe artin i ec paralel. Vetëm në këtë mënyrë ka mundësi të krijohen vlerat njerëzore, sipas artistit dhe mendimtarit mysliman. Shkenca pa art është vetëm informacion, ndërsa arti pa shkencë është kllapi dhe amulli, të dyja së bashku e mundësojnë urtësinë.

    Tezhibi/prarimi nuk mund të jetë shpirtëror pa intimitet dhe lidhje midis formës dhe përmbajtjes së shpalljes islame. Përgjigja ndaj spiritualitetit islam është e fshehur në vetë fenë. Pa Kuranin dhe fjalët e Pejgamberit nuk do të kishte tezhib/prarim.Tezhibi është fryt i spiritualitetit islam, ku fjalët dhe mendimet nga Kurani janë të kombinuara në motive të ndryshme.

    Kurani është një përmbledhje e Njëshmërisë, ndërsa i Dërguari i Zotit është një manifestim dhe dëshmitar i bashkimit të shumëshmërisë në njëshmëri, pikërisht siç janë edhe motivet artistike në artin e tezhibit. Tezhibi, thënë ndryshe, e dërgon mesazhin e brendshëm të Islamit. Shpirtërorja dhe intelektualja shkojnë paralelisht dhe ato janë kryesore për ta parë artin nga këndi idrejtë. Tezhibi kërkon frymëzim në natyrë, por nuk mendon kurrë për ta imituar / kopjuar atë, por e shpreh atë duke përdorur parimet e veta. Forma pasqyron përmbajtje, pa kontekstualizim shoqëror dhe përgjigja duhet kërkuar në parimet e besimit islam. Tezhibi është një lloj mjeti që shpirti të udhëtojë nga e dukshmja dhe e dëgjueshmja tek e padukshmja.

    Tezhibi përfaqëson një lloj përgjigjeje të shpirtit njerëzor ndaj Zotit. Një mesazh. Duke soditur atë që është dekoruar, pastaj duke e ripërjetuar atë, formohet një rreth nga Një’shidrejtë shumësisë dhe sërish kthimi tek Një’shi. Në dekorimet e tezhibit mund të vërehen linja dhe pika, forma dhe ritme të ndryshme estetike, të cilat janë mishërim vizual dhe kristalizim i realiteteve shpirtërore të përfshira në shpalljen islame. Përmes tezhibit fjala e Zotit merr formën e dukshme, në mënyrë që njerëzit ta vënë re atë, ta pranojnë atë në shpirt duke u kthyer te Perëndia. Përderisa lexohet Kurani dhe soditen dekorimet përreth faqeve ndjehet një kapërcim prej sferës materiale drejt përjetimit të spiritualitetit të vërtetë. Tezhibi, secilit, i mundëson ta ndiejë përjetësinë.Ky art përmes manifestimeve të tij tregon njohuri për natyrën,rregullat, metafizikën dhe simbolikën, për të qenë në shërbim të çdo njeriu. Me fjalë të tjera tezhibi është aureolë që rrethon Fjalën e Zotit.

    Tezhibi në veçanti dhe arti Islam në përgjithësi ka një mesazh të përjetshëm shpirtëror. Në mënyrë të qetë dhe shumë më efektive sesa fjalët, ligjëratat, diskutimet, etj. mund të arrijë deri tek personi dhe t’i mundësojë atij që ta ndiejë esencën e të vërtetës. Muzehhibët/praruesit priren të pasqyrojnë unitetin e Zotitdhe të Vërtetat, përpiqen të informojnë dhe paralajmërojnë njerëzimin përfuqinë e atij mesazhi shpirtëror dhe bukurinë e përvojës fetare, e cila përshkon punën e tyre në këtë proces, me një qëllim shpirtëror që drejtpërdrejtinkurajon botëkuptimin dhe mendjen për të soditur pafundësinë, ndërsa duart e artistit me përulësi tërhiqen në sfond. Të kuptosh këtë do të thotë të kuptosh vërtet gjuhën e kësaj forme unike të artit dhe çfarë Arti islam do të thotë.

    Uniteti i Zotit si parim i bukurisë është ndoshta shprehja më e pastër e përvojës artistike islame dhe asaj që manifestohet. Prandaj, tezhibi ka një dimension subjektiv-estetikdhe një dimension objektiv-qytetërues. Dimensioni subjektiv-estetik mund të shihet në faktin se arti islamik përbëhet nga pjesë ose njësi të shumta që së bashku formojnë jë dizajn më të gjerë. Çdo njësi përfaqëson diçka që mund të jetë, nga njëra anë, të konsiderohet një tërësi shprehëse e pavarur, ndërsa, nga ana tjetër,të jetë pjesë e një strukture më të gjerë, e cila e mundëson që në to të shihenvlerat estetike të arteve islame, arkitekturës dhe zanateve islame.

    Sa i përket dimensionit objektiv-civilizues, shihet në faktin se veçantia e mësimit dhe kulturës islame ndikon në zgjedhjen e formave dhe simboleve në mënyrë që të përcjellin një shprehje të unifikuar artistike që e paraqet thelbin e qytetërimit islam dhe mesazhin e tij për unitetin e Zotit. Filozofia e tevhidit vendos unitetin hyjnor në qendër të rrethit të ekzistencës, i cili përfshin gjithçka, pa përjashtim, qoftë një vepër arti apo diçka tjetër. Uniteti hyjnor reflektohet në gjithçka, në gjërat ekzistuese si në një pasqyrë e shumanshme. Në këtë teori “simbolike” të artit islam konsiderohet

    se uniteti hyjnor posedon një dimension të brendshëm,si përsosmëri supreme që lidhet me madhështinë e Zotit, i cili është origjina e artit islam, dhe një dimension të jashtëm, që lidhet me bukurinë hyjnore dhe që na jepforma të ndryshme të prekshme të artit islam që shërbejnë si shfaqje të lidhura të Madhërisë Hyjnore.

    Artistët myslimanë kanë krijuar një formë të re arti e cila është në përputhje me botëkuptimin e tyre monoteist, bazuar në premisën se “nuk ka zot tjetër përveç Allahut”, dhe se asgjë në Natyrë nuk mund të përcjellë thelbin e Zotit oseta përshkruajë Perëndinë, “në një mënyrë simbolike që mbështetet në simulimin e natyrës”. Bazuar në këtë, El-Faruki identifikon karakteristikat e mëposhtme të Artit islam:

    Stilizimi: Çdo pikturë e nxjerrë nga natyra paraqitet në një formë të stilizuar. Me fjalë të tjera, në mestemëssë artistit dhe karakteristikave natyrore ka distanca është aq të mëdha saqë mund të thuhet se janë të panjohshme.

    Antisimbolizmi: Artistët myslimanë refuzojnë simbolikën si pikënisjen e tyre. El-Faruki beson se ky refuzim i simbolikës është “shënuesi më i fortë i diversitetit” të artit islam. Muslimanët janë krenarë për këtë fakt, pasi e konsiderojnë se nuk ka paganizëm në artin e tyreose idhujtari, dhe që, prandaj, ai art shmanget nga rreziku i ngatërrimit të Krijuesit me të krijuarën.

    Si rrjedhojë, tezhibi/prarimi është një nga degët kryesore të artit Islam ku stilizimi dhe antisimbolizmi janë dukshëm të pranishëm. Një art ku e krijuara nuk përzihet me Krijuesin, ku shumëshmëria nëpërmjet lidhjeve me vija ngjitet drejt Njëshmërisë dhe për fund ku epistemologjia dhe estetika ecin bashkë në krijimin e një qytetërimi me vlera.

  • METIN IZETI: MAHMUD EFENDI ASLLANI – NJË ÇEHRE QË TA PËRKUJTONTE KRIJUESIN

    METIN IZETI: MAHMUD EFENDI ASLLANI – NJË ÇEHRE QË TA PËRKUJTONTE KRIJUESIN

    Shkruan: Metin Izeti

    Tetova dhe trojet shqiptare më gjerë e humbën një shtyllë të rëndësishme dhe model shumë të veçantë të fetarisë dhe përkushtimit ndaj Krijuesit. Mahmud Efendi Asllani 6-7 dekada me punën dhe qëndrimin e tij ka qenë simbol i përpjekjes dhe flijimit për të mirën e shoqërisë me qëllim të afrimit me Krijuesin. Xhamia e Larme në shekullin e fundit, krahas dekorimit të veçantë pamor, me Mahmud Efendi Asllanin ka përfituar edhe një kolorit shumë të lezetshëm të shpirtërisë. Mahmud Efendi Asllani nuk ishte vetëm një hoxhë dhe mësues i hafizëve, por ai ishte njeri i mirë dhe i dashur për çdokend. Fizionomia e tij gjeneronte një dritë të tejdukshme shpirtërore e cila i mundësonte soditësit ta ndjejë shpirtin dhe zemrën e çiltër dhe të pastër të tij. Ai ishte me karakter të butë dhe ledhatues edhe atëherë kur përdorte metodat pak më të ashpra për t’i shtytur hafizlerët që ta mësojnë leksionin e asaj dite nga Kurani. I tërë personaliteti i tij ishte zhytur në thellësitë e detit të Kuranit dhe hapësirës së xhamisë dhe për te në jetë nuk ekzistonte asgjë tjetër përveç xhamisë dhe Kuranit. I them këta fjalë për të theksuar çështjen që duhet të mësohet nga jeta dhe vepra e Mahmud Efendiut. Ai ishte teolog, por asnjëherë nuk dilte në plan të parë me konceptin e dijes së tij teologjike dhe atë ta shfrytëzojë për ta ushqyer egon e tij, këtë na e mësonte edhe neve, që asnjëherë mos ta ushqejmë nefsin tonë me punën dhe përpjekjen, por përkundrazi puna dhe përpjekja duhet të shfrytëzohen për ta mposhtur nefsin dhe për ti shërbyer Krijuesit.

    Unë, në moshën dhjetë vjeçare, afërsiht në vitin 1980 kam vajtur për të filluar hifzin tek Hoxha i nderuar. Që nga ajo kohë kam pasur një dashuri të veçantë ndaj Hoxhës. Më vonë, kur më kisha doktoruar dhe isha profesor universitar, në vitin 2007, edhe njherë me tempo të sforcuar, afro dy vite kam qëndruar bashkë me Hoxhën, në periudhën kur djali im Muhammedi e bënte hafizllëkun pranë Hoxhës së nderuar. I përmenda këta dy periudha si etapa kohore kur kam pasur rastin që më shumë të qëndroj në afërsi të tij. Por kjo e dyta ka qenë periudha kur e kam përjetuar dritën e përkushtimit të tij. Në këtë periudhë 40 vjeçare kanë ndodhur shumë raste të vështira për Hoxhën. Ka pasur sfida shumë të rënda, që unë për hatër të Hoxhës, i cili nuk dëshironte që të flitet për njerëzit që kanë bërë probleme, nuk do ti përmendi. Por, një pjesë e konsiderueshme e njerëzve, që tash i shoh edhe të krenohen me personalitetin e Hoxhës së nderuar, i kanë penguar dhe e kanë mërzitur shumë Hoxhën. Por, ec e shihe se çka bën Zoti, miqtë e vet, i lavdëron edhe me gjuhët e atyre që nuk mund ta paramendoni se mund të bëjnë një gjë të tillë.

     Helem nejse, lindja e tij në ahiret, tuboi një numër të madh të hoxhallarëve dhe besimtarëve nga mbarë trojet shqiptare, për t’u përshëndetur dhe për ta përjetuar për herë të fundit, fizikisht, afërsinë me këtë mik të Zotit. Përndryshe, si do ta sqaronim, praninë e të gjithë atij xhemaati, për një person që nuk ka qenë i pasur, nuk ka qenë në pozitë, nuk ka ndonjë karierë akademike?! Nuk mund ta sqarojmë me konceptin e prestigjeve lëndore. Pozicionimi i tij në afërsi të Krijuesit, ishte titulli më i lartë i Hoxhës tim të dashur, Mahmud Efendiut. Evliallëku i tij e bën të gjallë atë dhe asgjë tjetër.

    Hoxhë Mahmud Efendi Asllani gjatë tërë jetës së tij është angazhuar për t’ua mësuar fjalën e Allahut fëmijëve, madje një pjese prej tyre edhe t’ua mësojë përmendsh Kuranin. Kjo punë është shumë e vështirë. Ta mësosh përmendësh Kuranin është shumë më lehtë se sa t’ia mësosh dikuj përmendësh Kuranin. Hoxha efendiu është bërë hafiz bashkë me çdo hafiz që ka dalë nga rahlet e tij. Ai vinte në xhami para namazit të sabahut dhe largohej prej xhamie pas namazit të jacisë, dhe brenda kësaj kohe pandërpreë para Hoxhës kishte dikush që lexonte hapur ose përmendësh Kuranin. Këtë që e them unë këtu e dinë po aq sa unë, madje ndoshta edhe më tepër shokët e mi hafizlerë që kanë dalur nga kjo shkollë e bekuar e Kuranit. Pra, veçanërisht gjashtëdhjetë vitet e fundit të jetës së tij, ai është ndarë prej nxënësve të tij, ndoshta vetëm katër-pesë orë kur ka vajtur në shtëpi për të fjetur. Dhe si rrjedhojë e kësaj pune, krahas 200 hafizëve që e kanë përfunduar hafizllëkun te Mahmud efendiu, ka, më pak 50-60 mijë fëmijë të cilët e kanë mësuar Kuranin ta lexojnë me të gjitha rregullat, si një hafiz, pranë Hoxhës së nderuar. Tempoja e tillë nuk është ndalur edhe në çastet më të vështira, kur policia e ka ndjekur dhe e ka thirur në bisedë në polici, gjatë luftës, kur ka qenë vetë i sëmurë, kur i është sëmurë dikush nga familja,jo, asgjë nuk ka qenë pengesë që ai të vijë në xhami tek nxënësit e tij. Mësimi i Kuranit për te ka qenë prioritet numër një i jetës dhe gjallërisë së tij.

    Dashuria që Hoxha e kishte ndaj Kuranit ishte e pranishme edhe në fizionominë e tij. Fytyra e tij ndriçonte me një dritë të veçantë, me një nur të ashkut dhe miqësisë ndaj krijesave për hirë të Krijuesit. Ai nuk folte asnjëherë keq për dikë dhe as që dëshironte që në praninë e tij të folet për dikë tjetër. Ai, në rastet kur diçka nuk i pëlqente, duke mos përmendur emra dhe cilësuar të tjerët, vetëm tregonte se si duhet të bëhet ajo punë për të cilën bëhej fjalë. Veçanërisht kjo ndodhte kur biseda ishte në lidhje me mësimin e Kuranit. Hoxhës së nderuar nuk i pëlqente mënyra e të mësuarit të Kuranit pa rregullat e sakta të leximit dhe shpeshherë e theksonte këtë çështje por pa folur asgjë për askend. Në rastet kur ne dëshironim që të hapim ndonjë bisedë për dikë tjetër, në kontekst të kritikës, ai heshte, ose ngrihej që ta kontrollojë ndonjë prej nxënësve dhe, në një mënyrë, pa na e thyer zemrën na tregonte se nuk është dakord për një bisedë të tillë. Ai, na nderonte edhe neve pa masë. Mua shpeshherë më vinte turp kur ai ngrihej në këmbë për të na përshëndetur, kur shkonim në vizitë. Ishte modest, por hijerëndë. I donte ata që i kishte afër zemrës, ndërsa kishte respekt për të gjithë njerëzit.

    Hoxha Efendiu tipar kryesor e kishte heshtjen.  Heshtja e tij bëhet edhe më e rëndësishme kur shohim se teologjia moderne  është mbytur në zhurmë, në mori fjalësh dhe imazhesh. Teologjia, për fat të keq, e shurdhon thirrjen e heshtjes, krekoset para fjalimit të saj. Për teologjinë tonë, vetmia është sinonim i shkatërrimit, jo një kohë kur njeriu mund të takohet më intensivisht me veten. Vlera e heshtjes është e madhe, është e nevojshme si ajri, dielli dhe nxehtësia që na ngrohin. Mahmud efendiu kishte një heshtje të zemrës që lutet ose është në qetësi, këndon ose qan, ka frikë ose shpresë,  dhe pikërisht aty ai gjente një dritë që ndriçon, i kuptonte më mirë shumë gjëra, njerëz, ngjarje. Heshtja e tij ishte ilaçi më i mirë për imunitetin nga imazhet e zhurmshme dhe lloj-lloj mendimesh që na bombardojnë çdo ditë. Ai, ngjashëm si të parët e tij,  na bënte thirrje  “të lajmë shpirtin në heshtje”. Zoti është një mik i heshtjes dhe kjo është arsyeja pse etja për Zotin është më e fortë në heshtje. Në heshtje, zbulohet misteri, ndjehen afërsia dhe aroma e veçantë e Zotit.

    Ndonjëherë, e ndjeja në afërsi të tij,  vetëm një moment heshtjeje mjaftonte për të rizbuluar bukuritë e jetës. Sikur më thoshte, jeta lind në heshtje, njeriu vdes në heshtje, bukuria takohet në heshtje. Pa heshtje, jeta e njeriut është e pakonceptueshme: ajo inkurajon të menduarit, në të linden veprat më të mëdha të njerëzimit, zbulohen sekretet më të mëdha të natyrës.

    Prandaj, ai na mësonte se është e rëndësishme të duam heshtjen. Të heshtësh në vetvete është përulësi; të heshtësh para të tjerëve është një veprim respekti; të heshtësh në momente të rëndësishme – kjo është mençuria e jetës, të heshtësh edhe kur gjithçka shkon keq – kjo është durimi. Njeriu, nga njëra anë, shpëton nga heshtja, dhe nga ana tjetër, thellë, e dëshiron heshtjen. Heshtja është mësuesi i jetës, shija e thellësisë, paqes, gëzimit, qetësisë. Heshtja është vendi ku përjetimi shpirtëror vjen për të na takuar dhe ndonjëherë mënyra e vetme që mund ta kuptojmë Zotin. Asgjë e madhe dhe vendimtare në jetë nuk ndodh në zhurmë, por në heshtje dhe qetësi. Njohja e vërtetë vjen vetëm në heshtje, thotë Romano Guardini. Prandaj, për të qenë në gjendje të takohemi vërtet, të jemi në gjendje të ndiejmë afërsinë e Zotit, le të gjejmë kohë të heshtim. Hapi i parë që duhet të bëjmë është të neutralizojmë gjithë atë zhurmë të fortë që na rrethon çdo ditë. Le të mbajmë brenda vetes “manifestimin e të bukurës”  në të cilën do të jemi autentikë, të pandryshuar, të lirë, të pavarur, besoj se na këshillonte Hoxha im i dashur.

    Tek ai, ekuivalenti i zhurmës së jashtme ishte zhurma e brendshme e përjetimit. Ekuivalenti i heshtjes së jashtme ishte ligjërimi i brendshëm. Heshtja e tij rreth nesh, sikur na thoshte – dëgjoni. Kjo do të thotë – vini re . Kushtojini vëmendje çështjes. Dëgjimi i heshtjes së tij na zgjonte një dimension të qetësisë brenda nesh, sepse përmes heshtjes së tij bëheshim të vetëdishëm për vlerën e vërtetë. Kuptoni se në momentin që vini re heshtjen përreth jush, nuk po mendoni. Ju jeni të vetëdijshëm, jo ​​duke menduar. Kur bëheni të vetëdijshëm për heshtjen, menjëherë zgjohet një gjendje qetësie e brendshme. Bëhesh prezent. Me këtë ju jeni larguar nga mijëra vjet kondicionim kolektiv njerëzor. Shikoni pemën, lulen, barin. Lejoni që ata të përqafohen nga vetëdija juaj. Sa të qetë janë, sa të rrënjosur në Qenie. Lëreni natyrën t’ju mësojë qetësi. Kur shikoni një pemë dhe vëreni qetësinë e saj, ju vetë bëheni të qetë. Ju jeni të lidhur me të në një nivel shumë të thellë. Ju ndiheni unik me gjithçka që perceptoni në qetësi dhe me qetësi. Ndjenja e unitetit me të gjitha gjërat është dashuri e vërtetë. Edhe kur atmosfera  është e zhurmshme përreth jush, mund të jeni të vetëdijshëm për heshtjen që qëndron nën atë zhurmë, atë hapësirë ​​ku bëhet zhurma. Ajo është hapësirë ​​e brendshme e prezencës së pastër, e vetëdijes. Ju mund të bëheni të vetëdijshëm për praninë si bazë themelore e gjithë perceptimit tuaj shqisor dhe të gjithë mendimit tuaj. Kur të bëheni të vetëdijshëm për praninë, do të mbingarkoheni nga heshtja e brendshme. Çdo tingull irritues mund të jetë po aq i dobishëm sa heshtja. Si? Duke e lënë të kalojë gardhin tënd të brendshëm , duke e lejuar atë të bëhet ajo që është – që pranimi të shpie edhe në sferën e asaj paqeje të brendshme që është heshtja.

    Ai që nuk di të hesht, bën të njëjtën gjë me jetën e tij si dikush që do të donte thjesht të nxjerr ajrin, dhe mos ta thith atë. Mjafton vetëm ta imagjinojmë atë, për t’u frikësuar menjëherë. Ai që nuk hesht kurrë, njerëzishmëria e tij shpërbëhet. Unë thjesht, përpiqem ta  kthej në fjalë  hapësirën midis meje që e thotë atë dhe Hoxhën që me siguri më dëgjon. Duke bërë kështu, unë i jap dëgjuesit një pjesë nga ato që kam brenda. Por ka edhe përvoja që nuk  përkasin këtu…

    Për fat të keq ne jetojmë në një shoqëri hipnotike të spektaklit, dua të them verbëri shpirtërore dhe morale si pasojë e indoktrinimit global me vlera zëvendësuese në shoqërinë postmoderne. Të hipnotizuar nuk janë vetëm individë por edhe familje të tëra, ekranet e vogla të të cilëve janë zëvendësuar nga jeta shoqërore. Në komunitete të tilla të hipnotizuara, njerëzit jetojnë pranë njëri-tjetrit, por jo me njëri-tjetrin. Njerëzit e hipnotizuar janë të palëvizshëm nga shoqëria. Ata veprojnë si një “turmë e vetmuar” me strucat sociale të cilëve u mungon guximi, vendosmëria dhe forca e shpirtit. Njerëzit sot, nën ndikimin e kulturës moderne dhe mediave, janë bërë mërgimtarë, jo protagonistë të jetës së tyre. Ata e jetojnë jetën e tyre diku në gjysmë të rrugës midis botës reale dhe asaj virtuale, natyrore dhe dixhitale, në prag të humbjes plotësisht dhe jetës së njerëzve të tjerë. Jemi të mbingarkuar me informacione, reklama dhe mashtrime nga të gjitha palët. Informacioni i tepërt çon në një kulturë të harresës dhe një kult të sipërfaqësisë.

    Shoqëria e spektaklit bazohet në realitetin artificial, simulacrum. Spektakli bëhet forca kryesore shoqërore në riformatimin e vetëdijes së individit dhe shoqërisë. Media, veçanërisht rrjetet sociale, krijojnë hiper-realitet, duke zëvendësuar realitetin me shenja të realitetit, siç thekson filozofi francez Jean Baudrillard. Hiper-realiteti i sjellë nga revolucioni dixhital, sado tërheqës, nuk do të jetë në gjendje të plotësojë urinë parësore të njeriut për kuptim. Gjithnjë e më shumë qytetarë, politikanë dhe kompani po përdorin shërbimet e agjencive PR për të hekurosur imazhin dhe për të paraqitur më mirë shërbimet ose produktet e tyre. Ndërsa Hoxha Mahmud Efendiu na tregoi se si bëhet puna me shpirt dhe pa pasur nevojë për rrjete sociale dhe PR, e as për zhurmë.

    O Zot! Na bashko me Hoxhën tone të nderuar dhe me të mirët në këtë dhe botën tjetër. Amin!